Recueil des historiens des Gaules et de
la France
Contenant et terminant la suite
des monumens des trois règnes de Philippe Ier,
surnommé le
Jeune, depuis l’an MLX jusqu’en MCLXXX.
par Michel-Jean-Joseph Brial.
ancien religieux bénédictin de la congrégation de Saint-Maur, membre de
l’Institut de France.
Tome XVI
Epistolarum
Regis Ludovici VII
Besly, Comtes de Poitou, p. 481 ;
Brussel, Usage des
fiefs, tom. I, p. 289 ;
Martene, Ampl. Collect. t. VII. col. 70
Concedit ecclesiis Burdegalensis provinciae,
quae sibi sorte matrimonis cedit, in episcoporum et
abbatum electionibus canonicam libertatem, absque hominii, juramenti seu fidei
per manum data obligatione.
An. 1137.
Ego Ludovicus Junior, magni Ludovici filius, Dei gratia Rex Francorum et Dux Aquitanorum, tibi, dilecte in Domino Gaufride Burdegalensis archiepiscope, cum suffraganeis episcopis, Raymundo Agennensi, Lamberto Engolismensi, Guillelmo Santonensi, Guillelmo Pictavensi, Guillelmo Petragoricensi, necnon cum abbatibus Burdegalensis provinciae, vestrisque successoribus in perpetuum. Regiae majestatis est ecclesiarum quieti pia sollicitudine providere, et ex officio susceptae à Domino potestatis earum libertatem tueri, et ab hostium seu malignantium incursibus defensare. Sic nimirum regalis apicem dignitatis nos à Domino, à quo omnis potestas est, consecutos esse constabit, si, juxta evangelicam institutionem et apostolicae doctrinae traditionem in sanctae Dei ecclesiae ministerium accincti, pro ejusdem contuenda libertate qua Christus eam liberavit, et pacis quiete, operam demus.
Eapropter petitionibus vestris, communicato prius episcoporum, abbatum et procerum nostrorum consilio, duximus annuendum, et in sede Burdegalensi et in praenominatis episcopalibus sedibus, abbatiis ejusdem provinciae, quae, defuncto illustri Aquitanorum Duce et Comite Pictaviae Guillelmo, per filiam ipsius Alienordim nobis sorte matrimonii cedit, in episcoporum et abbatum suorum electionibus canonicam omnino concedimus libertatem (1), absque hominii, juramenti seu fidei per manum datae obligatione. Porro decedentis archiepiscopi, et suffraganeorum ipsius episcoporum sive abbatum decedentium, res universas successorum usibus regia auctoritate servari volumus, et concedendo praecipimus illaesas ; hoc quoque adjicientes, ut omnes ecclesiae infra denominatam provinciam constitutae, praedia, possessiones, ac universa ad ipsas jure pertinientia, secundum privilegia et justitias et bonas consuetudines suas, habeant et possideant illibata : quinimmo ecclesiis ipsis universis et earum ministris, cum possessionibus suis, canonicam in omnibus concedimus libertatem. Quod ut stabilitatis obtineat munimentum, scripto commendari et nominis nostri charactere corroborari praecepimus.
Actum Burdegalae, in palatio
nostro, publice, anno incarnati Verbi millesimo centesimo tricesimo septimo,
regni nostri quarto (2), in praesentia Gaufridi venerabilis Carnotensis
episcopi, apostolicae sedis legati ; Alberici Bituricensis archiepiscopi,
Hugonis Turonensis archiepiscopi, Gaufridi Burdegalensis archiepiscopi, Heliae
Aurelianensis episcopi, Raymundi Agennensis episcopi, Lamberti Engolismensis et
Guillelmi Xantonensis episcoporum, Sugerii abbatis S. Dionysii ;
astantibus in palatio nostro, quorum nomina subtitulata sunt et signa. Sig.
Radulphi Viromandorum Comitis et dapiferi nostri ; sig. Guillelmi
buticularii ; sig. Hugonis
camerarii ; sig. Hugonis conestabularii. Data per manum Algrini cancellarii.
(1) Canonicam ecclesiarum
libertatem jurare soliti erant Reges Capetiani inter solemnia inaugurationis
eorum, prout videre est in instrumento de coronatione
(2) Apud Martenium
sexto, multo melius. Ludovicus enim in Regem unctus fuerat anno 1131, die
23 octobris.
CDLXXXV. Instrumentum quo Ludovicus Rex Francorum et Henricus Rex Anglorum
itineri
Hierosolymitano se devovent, et amicitiae foedus inter se paciscuntur.
Apud Twisden, inter script. Angliae X. col.
1134 et 1442.
An. 1177.
Sciant omnes tam praesentes quam futuri, quod
ego Ludovicus Dei gratia Rex Francorum, et ego Henricus eadem gratia Rex
Angliae, volumus ad omnium tam praesentium quam futurorum notitiam pervenire,
nos, Deo inspirante, promississe et jurasse quod simul ibimus in servitium
christianitatis, et crucem suscipiemus ituri Jerosolymam, sicut in scripto de
susceptione crucis inter nos facto (1) continetur.
Volumus etiam quod omnes sciant, quod si sumus et amodo volumus esse amici, quod uterque nostrum alteri conservabit vitam et membra, et terrenum honorem suum contra omnes homines, pro posse suo. Et si quaecumque persona alterutri nostrum malum facere praesumpserit, ego Henricus juvabo Ludovicum Regem Franciae, dominum meum, contra omnes homines, pro posse meo ; et ego Ludovicus juvabo Henricum Regem Angliae contra omnes homines, pro posse meo, sicut hominem et fidelem meum, salva fide quam debemus hominibus nostris, quamdiu ipsi fidem nobis servabunt ; et neuter nostrum amodo retinebit inimicum alterius in terra sua, ex quo requisitus inde fuerit.
Et ut inter nos amodo tollatur omnis materia discordiae, concessimus ad invicem quod de terris et possessionibus et aliis rebus quas quisque nostrum modo possidet, alter adversus alterum inde nihil amodo petet, excepto eo de Alvernia (2) unde contentio inter nos est, et excepto feudo de Castro-Radulfi (3), et exceptis minutis feodis et divisis terrarum nostrarum de Berria, si homines nostri aliquid inde interceperint inter se vel adversus alterum nostrum. Si autem super his quae superius excepta sunt per nosmetipsos convenire non poterimus, ego Ludovicus Rex Franciae elegi tres episcopos, Claromontensem [Pontium], Nivernensem [Bernardum], Treternensem (4), et tres barones, Comitem Theobaldum (5), et Comitem Robertum (6), et Petrum de Curteneia, fratres meos ; et ego Henricus Rex Angliae elegi tres episcopos, Willelmum Cenomenensem, Petrum Petragoricensem, et R. [Robertum] Nannetensem, et tres barones, Mauricium de Croum [Credonensem, de Craon], Willelmum Mangot, et Petrum de Monte-Rabel, ex parte mea ; qui, inquisita hinc inde veritate tam per se ipsos quam per juramenta hominum terrarum illarum, praedicti episcopi in verbo veritatis asseverabunt, et laici jurabunt, quod quaecumque cognoverint de jure cujusque nostrum esse, hoc inter nos dicent, et nos eorum dicto bona fide firmiter stabimus. Si vero omnes illi episcopi quos ego Ludovicus elegi, interesse non poterunt, nihilominus stabimus dicto illorum duorum qui intererunt ; et si omnes barones ex parte mea nominati non interfuerint, pro eo non remanebit quin stemus dicto illorum duorum qui interfuerint. Et similiter erit de illis quos ego Henricus elegi, tam de episcopis quam de baronibus. Juravimus etiam quod nullum malum faciemus eis propter hoc quod veritatem inde dixerint. Et si forte (quod Deus avertat!) inter nos de terris nostris aliqua querela modo oriatur, per eosdem bona fide et sine malo ingenio, sine dilatione terminetur. Si vero aliqua praedictarum personarum interim mortua fuerit, altera loco ipsius substituatur.
Si vero alteruter nostrum ante susceptionem crucis iter peregrinationis arripere voluerit, alter qui remanebit terram illius qui in peregrinatione erit et homines, sicut sua propria et dominica, fideliter custodiet et manutenebit. Postquam vero, Deo volente, crucem susceperimus, homines nostros qui nobiscum ibunt faciemus jurare quod si alteretur nostrum in via decesserit (quod Deus avertat !), ita illi qui supertes erit fideliter servient domino suo, si vivus esset, quamdiu in terra Jerosolymitana morari voluerint ; pecuniam vero defunti habebit vivus, ad faciendum servitium chrisuianitatis, praeter illam partem quam ante iter suum certis locis et certis personis dandam decrevisset. Et si uterque nostrum deesserit, eligemus (ni nobis Deus spatium indulserit) de probis et fidelibus hominibus nostris, quibus committetur pecunia utriusque nostrum ad faciendum servitium christianitatis, et qui ducent et reducent homines nostros.
Antequam etiam iter arripiamus post susceptam crucem, faciemus illos jurare quos custodes et gubernatores constituemus terrarum nostrarum, quod ipsi bona fide cum omni posse suo, si necesse fuerit, se invicem juvabunt ad defendendas terras nostras, cum ab invicem requisiti fuerint ; ita quod illi quos ego Henricus Rex Angliae praefecero ad gubernandum terras meas, cum omni posse suo juvabunt ad defendendum terras Ludovici Regis Franciae, domini mei, quemadmodum terras meas defenderent si civitas mea Rotomagi obsessa esset ; et eodem modo, quod illi quos ego Ludovicus Rex Franciae praefecero ad gubernandum terras meas, cum omni posse suo juvabunt ad defendendum terras Henrici Regis Angliae, quemadmodum terras meas defenderent si civitas mea Parisius obsessa esset.
Volo etiam quod mercatores et omnes homines, tam clerici quam laici, de terra Regis Angliae cum omnibus rebus suis securi sint et pacem habeant per omnes terras meas ; et ego Henricus Rex Angliae similiter volo quod mercatores et omnes homines, tam clerici quam laici, de terra Ragis Franciae, domini mei, cum omnibus rebus suis sint securi et pacem habeant per omnes terras meas.
Haec autem supra scripta nos
firmiter observaturos promisimus et juravimus, in praesentia venerabilis Petri
tituli S. Chrysogoni presbyteri cardinalis, apostolicae sedis legati, et in
praesentia Richardi Wintoniensis episcopi, et Joannis Carnitensis episcopi, et
Henrici Bajocensis episcopi, et Frogerii Sagiensis episcopi, et Egidii
Ebroicensis episcopi, et Henrici Regis Angliae filii, et Comitis Theobaldi, et Comitis
Rodberti, et Petri de Curteneia, et Comitis Simonis (7), et Willelmi de Humez,
et multorum aliorum tam clericorum quam laicorum (8).
(1)
Scriptum illud non habemus.
(2)
Anno 1177 agitatam fuisse eam de Alvernia inter Reges controversiam docet
Benedictus Petroburgensis, tomo nostro XIII, p. 173. « Post festum S.
Martini, inquit, ipse [Henricus Rex Angliae] et Rex Franciae convenerunt apud
Grassai, colloquium habituri de controversiis quae vertebantur inter eos de
terris et divisis Alverniae. In qua colloquio, convocatis Comitibus et
baronibus Alverniae, Rex Angliae, volens per omnia certificari de jure suo,
quaesivit ab eis quod jus praedecessores sui, scilicet Duces Aquitaniae,
habebant in Alvernia. Et responderunt totam Alverniam de antiquo jure pertinere
ad dominium Ducis Aquitaniae, excepto episcopatu, quem dicebant pertinere ad
donationem Regis Franciae. Sed Ludovicus Rex Franciae noluit consentire huic
definitioni, sed elegit ex parte sua tres episcopos et tres barones ;
similiter Rex Henricus elegit ex parte sua tres episcopos et tres barones, ad
inquirendum diligenter quis illorum majus jus haberet in Alvernia. Et placuit
utrique Regi stare, bona fide et sine malo ingenio, dicto et inquisitioni
supradictorum duodecim virorum, secundum praescriptam conventionem superius
inter illos factam ».
(3)
Motam de Castro-Radulfi controversiam sic exponit ad annum 1176 Benedictus
Petroburgensis, ibid. p. 167: « Eodem anno 1176, obiit Radulfus de Dolis,
qui erat ditissimus baronum Regis Angliae in Berria, et non habuit haeredem
nisi unicam filiam triennem, quam, eo defuncto, parentes ejus rapuerunt, et eam
tradere noluerat Regi Angliae, ad cujus donationem ipsa cum tota haereditate
sua pertinebat ; sed castella et munitiones patriae muniverunt... Interim
Rex Angliae, cum audisset quod Radulfus de Dolis mortuus esset, et quod filia
ejus rapta esset à parentibus suis, festinato mandavit in Normanniam Regi filio
suo quod postpositis aliis negotiis, exercitum Normanniae congregasset, et
terram Radulfi de Dolis sibi subjugare vacasset ; addens etiam in illo
mandato, quod quando ipse solus erat in regimine regni, nihil de suo amittebat,
et modo dedecus esset, cum sint plures in regenda terra, aliquid inde perdere.
Cumque juvenis Rex patris sui mandatum suscepisset, parere non
distulit ; sed congregato magno
exercitu Normanniae et Andegaviae, cum festinatione in Berriam profectus,
obsedit Castellum-Radulfi, quod statim si redditum fuit. » Henricus autem
Rex Angliae pervicisse videtur ; quippe Rogerus Hovedenus addit eum
Radulfi filiam et haeredem Baldwino de Rivers dedisse in uxorem cum honore
Castelli Radulfi.
(4)
Legendum videtur Trecensem, qui episcopus vocabatur Matthaeus.
(5)
Theobaldum, Comitem Blesensem.
(6)
Robertum, Comitem Drocensem.
(7)
Simonis de Monteforti, Comitis Ebroicensis.
(8) Desunt Chronicae
notae. Verum Benedictus Petroburgensis, ibid. p. 171, tradit praefatos Reges
ea de re colloquium habuisse Ivriaci ad Aturam fl. die festo
Epistolae
Henrici II Angliae regis.
XXXII. Conventus Cenomanensis, in quo
Henricus decernit collectam denariorum fieri per omnes terras suas ad defensionem terrae et
ecclesiae Orientalis.
Ex. Gervasio Dorobern apud Twisden,
col. 1399.
An. 1166.
Ego Henricus, Dei gratia Rex Angliae, Dux Normanniae et Aquitaniae, et Comes Andegaviae, apud Cenomanniam, proxima tertia feria post dominicam qua cantatur Misericordia Domini (1), primo cum ibi adessent archiepiscopus Rotomagensis [Rotrodus] et tres episcopi Normanniae, et episcopus Cenomanensis [Guillelmus] et quidam barones mei ; iterato apud Cenomanniam, tertia feria post sequentem dominicam, cum adessent pariter tres archiepiscopi, Rotomagensis, Turonensis [Joscius], Burdegalensis [Bertrandus], et episcopi plures, Bajocensis [Henricus], Luxoviensis [Arnulfus], Sagiensis [Frogerius], Cenomanensis [Guillelmus], Andegavensis [Gaufridus], Vanetensis [Ruaudus], Pictavensis [Joannes], Engolismensis [Petrus], Petragoricensis [Joannes], Agennensis [Helias], Basacensis [Guillelmus-Arnaldi], et multi barones mei de Normannia, de Cenomannia, de Turonia, de Andegavia, de Britannia, de Guasconia, consilio et assensu omnium, petitione et prcibus domini Regis Francorum et exemplo suo, qui per terram suam similiter statuit fieri (2), statui ut ad defensionem et juvamen ecclesiae et terrae Orientalis unusquisque de terris suis, de omni mobili quod habet, sive sit aurum sive argentum absque lapidibus, sive animalia, sive nummi, sive quidquid sit absque vestibus incisis, et de redditibus similiter det hoc anno MCLXVI de unaquaque libra duos denarios, deinde quatuor sequentibus annis de singulis libris singulos denarios. Hoc quoque faciat de culturis et vineis, ita quod non computetur sumptus et constamentum earum ; hoc etiam de debitis, de quibus recipiendis certitudinem habent. Hoc faciant archiepiscopi, episcopi, abbates, qui regale habent, et clerici, Comites, barones, vavassores, milites, cives, burgenses, rustici. Omnis homo domum habens, et non valorem librae, det unum denarium ; homo non habens valorem librae, et tamen aliquod officium agens, det unum denarium.
Statutum hoc ego primus manu propria me observaturum affidavi in manu archiepiscopi Rotomagensis, deinde archiepiscopi, episcopi, Comites, barons, vavassores, sub fide ponentes quod idem faciemus affidare omnes sub potestate nostra constitutos. Hoc itaque ab omnibus qui praenominati sunt per omnes terras meas fieri praecipio. Eleemosyna ista solvetur à die Sancti-Remigii infra dies quindecim sequentes ; et si quem infra hunc terminum mori contigerit, prius solutis debitis suis, decimam partem suae partis dabit in hanc eleemosynam. Et erit truncus (3) in omnibus civitatibus et in ecclesia episcopali, et per singulas villas in ecclesiis, ubi quisque post juramentum ita fideliter mittet, rebus suis diligenter numeratis, quidquid ex eis modo praedicto colligi poterit, ita veraciter ne infringat juramentum, neque incidat in excommunicationem quae fiet super eos qui aliquid defraudaverint. Truncus vero habebit tres claves, quarum unam custodiet presbyter, duas fideliores viri de parochia. Infra festum quidem omnium Sanctorum, pecunia in villis collecta ad episcopum deferatur per eosdem qui collegerunt et per alios legitimos testes. Deinde simul colligetur per terras meas ubi ego assigna vero per archiepiscopos et episcopos qui mecum ad hoc statuendum interfuerint. Condonata est tertia pars poenitentiae suae omnibus qui fideliter de rebus suis hanc eleemosynam persolverint. Haec acta sunt anno ab incarnatione Domini MCLXVI.
(1)
Dominica secunda post Pascha, quae anno 1166 erat dies 8 maii.
(2)
Ludovici ea de re decretum non habemus, sed illius substantia ex isto Angliae
Regis aestimari potest.
(3)
Radulfus de Dicerto ad annum 1166, Collectam Jerosolymitanorum usibus, inquit,
destinandam, truncus in singulis deputatus ecclesiis adacta serd conclusit,
praestito per Angliam publice sacramento, denarios quatuor à singulis marcatis
emungens.