Extrait de l’inventaire des archives de
Beaumont-Beynac,
aux
Archives départementales de la Dordogne – cote : 22 J 113.
[Je remercie vivement ici les personnels des Archives départementales
qui m’ont obligeamment communiqué ce texte – C.R.]
Document n° 11 : Raison du péage et du cot à Domme (Dome-Vieille et bastide de
Domme)
p. n° 8
[Dans la
marge gauche]
Sentence des
arbitres dus par les seigneurs de Dome Vieille et les consuls de Domme au sujet
du péage, par laquelle est dit que le péage sera payé au(x) seigneurs dudit
château de Dome Vieille et que les habitants n’en payeroient pas et pour le cot
sera partagé entre les consuls et lesdits seigneurs (1290).
[Texte][1]
Sentence arbitrale prononcée par Etienne Dubrueil et Bernard Fabri arbitres élus par les consuls de la ville du Mont de Domme, nobles Bertrand et Gaillard de Gourdon frères, et Amalvin de Bonafos damoiseaux seigneurs du château de Dome Vieille pour raison du péage et du cot. Par laquelle sentence est dit :
« Quod amodo in anthea quilibet transiens per dicta castra, sive loco vel per ipsorum aliquod cum rebus venalibus pedacgialibus scilicet cum zinzibere[2], pipere, pluma, sagimine, cepo, cera etc., vel cum cupro, stagno, ferro, vel aliis metallis, vel cum pannis oleo, coriis, carnibus salsis, vel cum salmonibus,
p. n° 9
vel aliis piscibus salsis vel recentibus, vel cum mercimoniis seu mercibus, vel cum cazeis vel cum nucibus vel nucleis, pomis, piris, castaneis, vel cum vino, fabbis, ciceribus, frumento, siligine, avena, ordeo, vel alio blado, vel cum terra operata, vel lignis operatis, vel cum sale, vel cum equis vel bestiis cavallibus, vel cum asinis vel bestiis azininis, vel cum porcis vel suibus, vel cum capris, vel cum aliis pecoribus, qui transiens non sit habitator seu degens in dictis castris seu locis vel aliquo eorundem det et solvat, et dare et solvere teneatur pro pedatgio dicto Bernardo Galhardo de Gordonio fratribus et Almavino de Bonafos videlicet pro qualibet et de qualibet saumata zinziberis[3], piperis, plume, sagiminis, cepi, cere et aliarum rerum quae pondere continentur exceptis cupro, stagno et aliis metallis, quinque denarios solummodo caturcenses, et non ultra, et pro media et de media saumata, duos denarios et obolum, et pro honere et de honere hominis, unum denarium, et pro minore seu de minore honere hominis, dum tamen valeat quatuor solidos caturcences unum obolum. Item, pro qualibet saumata cupri, stagni et cujuscumque alterius metalli operati vel non operati, excepto ferro, tres denarios, pro media unum, pro honere hominis unum obolum, pro summata ferri non operati, unum denarium, pro media unum obolum, et pro honere hominis, unum obolum. Item, pro qualibet saumata pannorum laneorum, vel olei, et pro qualibet saumata coriorum, carnium, salsarum salmonum, vel aliorum piscium salsorum, exceptis vadetis, quinque denarios tantummodo et non ultra, pro media saumata duos denarios et obolum, et pro honere hominis unum denarium. Item, pro saumata vadetorum duos denarios, pro media unum denarium, pro honere hominis unum obolum. Item, pro qualibet saumata
p. n° 10
cazeorum, quatuor denarios, pro media duos, pro honere hominis unum. Item, pro qualibet saumata pannorum lineorum, vel canapis, vel mercimoniorum seu mercium, duos denarios, pro media unum, pro honere hominis, unum obolum. Item, pro qualibet saumata vitreorum, duos denarios, pro media unum, pro honere hominis unum obolum vel unum vitrum. Item, pro qualibet saumata nucium, vel nucleorum, pomorum, pirorum, castanearum, vel vini, vel fabbarum, cicerum, vel alterius leguminis, vel frumenti siliginis ordey avene, vel alterius bladi, unum denarium, pro media unum obolum. Item, de qualibet saumata salis, unum denarium vel unam palmatam salis, de media saumata unum obolum vel mediam palmatam.
Item, pro qualibet saumata terrae operate, vel lignorum operatorum, unum denarium, et pro media saumata, unum obolum. Item, pro quolibet equo vel bestia caballina, quinque denarios, pro quolibet asino vel bestia azinina, duos, pro quolibet bove vel bestia bovina, unum. Item, pro quatuor seu de quatuor porcis vel suibus seu peccoribus porcorum, vel pro quatuor ovibus, vel arietibus, vel quatuor peccoribus ovinis, vel arietinis, vel quatuor capris, vel ircis, vel quatuor peccoribus caprinis, vel ircinis, unum denarium, et de tribus vel duobus aut unico solo istorum minutorum pecorum, unum obolum. Si vero transiens cum dictis rebus venalibus per dictum castrum vel ipsorum aliquo cum eis rebus in ipsis castris vel ipsorum aliquo nocte jacuerit [---][4] et dabit de pedatgio quod deberet medietatem solummodo, et de alia medietate penitus erit liber. Si vero transiens per dicta castra seu loca cum predictis rebus vel aliquibus ipsarum aliquo liber erit cum eisdem rebus cum quibus transiens fecerit ab omni prestatione et solutione pedatgii penitus et immunis locet ipse res cum quibus transitum
p. n° 11
fecerit non suae sint sed alienae et quamvis etiam venales sint sive certissimae ad vendendum idem de omni transitum faciente cum dictis rebus per dicta castra scilicet quod liber sit cum ipsis rebus cum quibus transitum fecerit ab omni prestatione pedatgii si hae res cum quibus transitum fecerit venales non sint seu ad vendendum, si vero mercatores ducant aut portent vel portare faciant sive ducere res pedetgrabiles ad vendendum apud dictam bastidam Montis Dome vel apud Domam Veterem et ibidem vendant eas pro pedatgio nichil dabunt vel solvent ratione rerum ibidem venditarum neque etiam emptores pro rebus ibidem emptes ynimo venditores et emptores pro rebus pedetgralibus ibidem emptis et venditis erunt a solutione pedatgii immunes liberi atque franchi si vero contingat quod mercatores praedicti non vendant ibidem dictas res quas ibidem ad vendendum duxerint aut portaverint nichil dabunt pro pedatgio. Si easdem res non venditas ibidem dimittant vel si ad proprium domicilium easdem res reducant, si vero alibi easdem res non venditas ducant aut portent dabunt et solvent pedatgium pro eisdem rebus tantummodo quas alibi ducent. Item, super et de dicto coto et ejusdem coti gatgio et associatione seu pariatgio ejusdem, praedicti Stephanus et Bernardus ordinaverunt quod amodo totius coti predicti et ipsius coti gatgii et incrementi quodcumque et ubicumque eidem coto obvenerit associato seu paratgium sit perpetuo inter partes predictas, ita videlicet quod totum cotum et jus levandi et percipiendi dictum cotum et ipsius coti gatgium quod dicti consules et communitas dicte bastide Montis Domae et dicti consules seu proceres et communitas Dome Veteris et predicti Bernardus Galhardus pro diviso nunc habent, levant et percipiunt et ipsi sunt habere levare et percipere extra metas seu decos dicte bastide, et extra metas seu decos dicti castri Dome Veteris, et quod in futurum habebunt, levabunt et percipient infra dictam castellaniam vel alibi
p. n° 12
excepto coto et ipsius coti gatgio quod dicti Bertrandus Galhardus et Amalvinus habent, levant et percipiunt in prato suo seu ratione vel occasione prati sui quod habent apud Domum Veterem prope pontes, sit amodo in perpetuum pro indiviso commune inter ipsos consules et communitatem dicte bastide et consules seu proceres et communitatem Dome Veteris et Bertrandum, Galhardum et Amalvinum domicellos predictos et successores suos, ita quod ipsi consules et communitas dicte bastide habeant ibidem et in omnibus redditibus, proventibus, exitibus exinde provenientibus pro indiviso medietatem et predicti Bertrandus, Galhardus et Amalvinus et consules seu proceres et communitas Dome Veteris pro indiviso aliam medietatem et quod solutio de hujusmodi redditibus, provenientibus et exitibus primo cotariis qui ad levandum et percipiendum dictum cotum et ipsius coti gatgium eligentur illud quod de eisdem redditibus proventibus et exitibus residuum fuerit anno quolibet in duas aequales partes seu portiones dividatur et dicti consules dicte bastide pro se et dicta communitate ejusdem bastide habeant exinde unam partem seu portionem et dicti consules seu proceres Dome Veteris pro se et dicta communitate Dome Veteris, et dicti Bertrandus, Galhardus et Amalvinus aliam habeant partem seu etiam portionem et sic quelibet dictarum partium sit sua parte seu portione contenta, salvo tamen quod si quis dictos cotarios pro gatgio sibi ratione dicti coti debito apud dictas bastidam vel apud Domam Veterem vetaverit gatgiare vel gatgia predicta de causa per ipsos cotarios capta sibi abstulerit siquidem hoc eveniente quod absit apud dictam bastidam vel infra decos seu metas ejusdem bastide penam quam incurrerint et in quam inciderint sit in solidum consulibus et communitate dicte bastide et si hoc evenerit apud Domam Veterem vel infra decos seu metas dicti castri Dome Veteris pena hujusmodi sit in solidum illorum quorum fuit hactenus
p. n° 13
et eisdem in solidum applicetur et tam etiam in dicta bastida quam apud Domam Veterem pena hujusmodi taliter et tanta levetur et percipiatur qualiter et quanta levare et percipere in dictis locis retractis temporibus in casibus hujusmodi consuevit. Item, ordinaverunt quod tam apud Domam Veterem quam apud dictam bastidam anno quolibet publice preconisetur quod aliquis vel aliqui non capiant fenum, vel paleas de acervo alterius, neque capiat de foresta de Borno vel alio loco, ligna vel fustas alterius neque intret ortos vineas, segetes terras, viridaria, vel prata alterius neque exinde capiat palos fustam clausuram vel alia neque scindat vinimos arbores fracemos, castaneos, vel alias arbores alterius nisi hoc fecerit de Domini rerum predictarum propria voluntate quod si quis vel si qua contrarium facere presumcerit solvet cotum seu gatgia super hoc et de hoc constita et nichilominus tenebitur dampnum quod propter hoc domino rei dederit emendare quod si quis solvere et emendare nequiverit levabitur in espilorium. Item, quod preconizetur publice quod quicumque habet ortum, vineam, pratum, vel viridarium juxta viam publicam, quod claudeant ea. Item, ordinaverunt quod si quis vel si qua a prima die martii usque ad festum Omnium Sanctorum alterius ortum vineam vel viridarium intrare, ut dictum est, presumpserit salvat pro coto seu coti gatgio sub introitu XIII denarios caturcenses, si vero dicto tempore aliquis vel aliqua ut dictum est, intrare presumpserit alterius pratum et exinde erbat, capiat vel de alterius orto, vinea, vel viridario, fructum aliquem solvat pro coto seu coti gatgio tres solidos caturcenses et cotarius si de alterius prato erbam, vel si de alterius orto, vineam vel (de) viridario fructum aliquem capere presumpserit solvat duplum pro coto seu gatgio dicti coti et hujusmodi cotum seu coti gatgium non incurretur nec levabitur, ut dictum est, in yeme sed a prima die martii usque ad festum Omnium Sanctorum solummodo etc. Item, ordinaverunt quod quolibet anno per consules dicte bastide Montis Dome, pro se et
p. n° 14
communitate ejusdem bastide ex parte una, et quod consules seu proceres Dome Veteris, pro se et communitate Dome Veteris, et per Bertrandum, Galhardum et Amalvinum domicellos predictos ex parte altera viri idonei coterii eligantur tot scilicet a parte dictorum domicellorum et consulum quot a parte consulum ipsius bastide ad custodiendum ortos, vineas, terras segetes, prata, viridaria, etc. et ad levandum dictum cotum, et ejusdem coti gatgium. Item, ordinaverunt quod dicta associatio seu pariatgium dicti coti et gatgium ipsius ipsis partibus semper in diviso inter istas partes perpetuo remaneat, etc. Actum apud Montem Dome 15a die introitus martii, regnante Philippo et domino Ramundo petragoricensi episcopo 1290., hujus rei teste Laudo Lumbard, Raymundus de Cazals, Pontius de Pallibus, Guillelmus de Marcilhaco, Arnaldus la Roqua domicelli …, Guillelmus de Grandissone notarius.
[1] Lors de la reproduction, en raison de la pliure du cahier, nous n’avons pas pu toujours lire le mot entier, lorsqu’il était tronqué sur la photocopie. Les lettres supposées de la transcription latine apparaissent ici en italiques (note C.R.).
[2] « zuizibere » dans le texte de l’inventaire. « zinzibere » (gingembre), nous a semblé plausible (note C.R.).
[3] voir note précédente.