PAU
/ E 702
Contrat de mariage d'Itier de Magnac avec Marguerite,
fille d'Aymeri de Biron,
seigneur de Montferrand.
Note préliminaire (Cl. R.) : Nous disposons de
deux versions différentes du document dans le dossier E 702.
Nous nous sommes confrontés à la première version, dans laquelle Itier de
Magnac (« dictus miles ») est nommé à la troisième personne, alors
qu’il parle à la première personne (ego, Iterius …) dans la deuxième version.
Le
texte, à la pliure du document, est difficilement déchiffrable à partir d’une
photo numérique à 2 dimensions. En raison de ce mauvais état général du document, nous nous
sommes aidés parfois de cette deuxième version pour résoudre ci et là quelques
problèmes posés par l’état du document. Hélas, cela n’a pas été toujours
suffisant, notamment pour les lignes 22 à 25 et 34 à 37.
Nous avons alors
été aidés par M. Claude-Henri Piraud qui a bien voulu comparer notre
transcription à celle de Doat "Traité de mariage entre
Jacques, fils de Pierre de Lavie, et Eremburge, fille de Taleyran, comte de
Périgord. 13 juin 1319." (vol. 242,
f° 673-688), qu’il a consultée, ce qui nous permet
de présenter la transcription reconstituée ci-dessous.
(1)
Notum
sit universis et singulis presencium literarum seu presentis publici
instrumenti seriem inspecturis quod regnante domino Karolo Dei Gratia Francie
rege illustri in aula hospitii quod inhabitat in villa Petrag. dominus Helias
Vigerii miles, vigerius ejusdem villae petragoricens. die veneris in vigilia
festi beati Bernabe
(2)
apostoli
anno Domini 1323, in mei notarii et testium subscriptorum ad hec vocatorum
specialiter et rogatorum presancia personaliter constitutis domino Iterio de
Magnaco milite ex una parte, et Margarita de Bironnio quondam filia nobilis
viri Aymerici de Bironnio domini Montis Ferrandi, uxor dicti militi
(3)
ex
alia (parte), prefata Margarita gratis et sponte non coacta non decepta nec vi
vel dolo inducta sed omni machinatione cessante asseruit et publice recognovit
quod ipsa in contractu matrimonii quod fuerat inter ipsam et dictum
militem contractum, fraude cessante, et
in facie ecclesie solemnizatum in dote et nomine
(4)
dotis
dicto militi dederat omnia bona sua quaecumque et ubicumque essent consisterent
et quocumque nomine censerentur (et) subsequenter ibidem praefatus miles gratis
et sponte dicit, asseruit et publice
recognovit se habuisse et in integre recepisse in dotem et ex causa et nomine
dotis cum ipsa Margarita et ab ea
(5)
de
bonis et dote suis quater centum et decem et novem libras turonenses parvorum
nigrorum ponendo de ipsis quinque turonens. pro uno esterlingo vel unum
esterlingum pro quinque denariis de ipsis turonensibus parvis et denarium auri
de Lanhel pro viginti solidis dicte monete turon. parvorum et unum turon.
(6)
pro quindecim denarios et obolo dicte monete
turonensium parvorum nec non et quasdam litteras sigillo regio de Lauserta et
signo Bernardi Bel clerici auctoritate
regia publici notarii sigillat. et signat. confectas sub data VI. die mensis
novembris, intrantis anno Domini millesimo vicesimo primo,
(7)
continentes quater centum et triginta sex
libras turonense parvorum debitas a Geraldo et Petro Michael burgensibus de
Caturco ex caus. in eisdem contentas de quibus ipse miles per manum domine
comitisse Petrag. habuerat centum et decem et octo libras computat. in summa
supradicta per me habuisse recognita,
(8)
ut
est dictum. Item et quasdam alias litteras signo Guillelmi Vitalis clerici
sarlatens. publici auctoritate imperiali notariii signatas, confectas sub data
diei martis martis in octavis beati
Martini yemalis anno Domini millesimo CCC° vicesimo indictione quarta
pontificatus sanctissimi patris et domini, domini Johannis, divina providentia
(9)
Pape vicesimo secundo, anno quarto. Item et quasdam alias litteras
signo Johannis de Albenqueto clerici auctoritate domini regis et ducis Anglie
publici notarii signat. continentes summam sexaginta librarum Petrag. monete
valentes quadraginta et octo libras turon parvor. confectas sub data quarta
decima mensis
(10)
novembris
anno Domini millesimo CCC° vicesimo concessas per Raymundum [------][1]
parrochie Sancti Romani. Item et quasdam alias litteras signo Johannis de Prato
de Burdegala signatas, eidem Margarite concessas per nobilem vicecomitem
Leomanie continentes summam centum librarum burdegal.
(11)
monete
dicte Margarite exsolvend. annuatim quandiu vitam duceret vidualem pro quibus
et earum arreragiis sibi debentur quinquagenta libre burdegalensis monete
valentes quater centum libras turonensium parvorum ut asserit ipsa Margarita,
confectas sub data septima die mensis exitus aprilis anno
(12)
Domini
M° CCC° decimo nono. Item et quasdam alias litteras sigillo regio de Petragor
et signo magistri Guillelmi Janmari (Jaumarii) clerici publici auctoritate
regia notarii sigillatas, et signatas confectas sub data diei veneris in
vigilia festi beati Michael anno Domini millesimo CCC° decimo nono sibi
concessas
(13)
per
Guillelmum de Bironnio fratrem dicte Margarite, continentes summam viginti
librarum Petrag. monete rendualium et per ipsum fratrem sibi asseciendarum in
bonis competantis locis, nec non et quatuor decim libras eidem Margarite
debitas [ut asseritur][2]
per eam
(14)
a
Garnio fratre suo semel sibi solvendas quarum quidem litterarum seu nominum
superius expressorum ex dicta Margarita dictum militem unum suum habere voluit
exercitum actionum cedens eidem predicta Marguarita eorumdem nominum actiones.
Item dixit, asseruit et publice recognovit dictus miles quod in
(15)
tractatu
et contractu dicti matrimonii inter ipsum et dictam Margaritam contracti, ut
est dictum, inter ipsum militem ex una parte et prefatam Marguaritam et amicos
suos ex alia tractatum proloqu. exciterat ac in pactum deductum et per ipsum
militem expresse conventum et sibi
(16)
promissum
quod ex pacto et questione inter eos inhabitis et habitis super premissis
liberi masculi et femine ex ipsis milite et Margarita procreandi dicto militi succedant et succedere debeant et
teneantur in omnibus et singulis bonis, rebus et hereditatibus militis
supradicti. Item et si dictus[3]
(17)
miles
ipsos liberos sibi heredes instituat et instituere teneatur et debeat juxta
morem patrie substituendo unum alii prout sibi videbitur faciendum bonis per ipsum militem Robberto filio suo
emancipato datis eidem filio remanendis dumtaxat exceptis. Item et quod si
contingerit[4]
(18)
ipsum
militem et Marguaritam ex se habere et procreare duas filias dumtaxat, masculo
seu masculis liberis carentibus et eas pervenire ad etatem nubilem quod prima
filia de bonis eiusdem militis habeat et sibi dare et assignare de eisdem
teneatur in dote et
(19)
dotis
nomine quadraginta libras curentis monete renduales et quater centum libras in
pecunia dicte monete. Item et secunda filia de bonis ipsius militis habeat et
ipse miles sibi dare et assignare de eisdem tenebitur in dotem et dotis nomine
triginta libras dicte
(20)
monete
rendual. et trescentas libras turon. parvorum in pecunia semel solvend. eidem
pro omni parte et portione ac frayreschia ipsas et qualibet ipsarum contingant
in et de bonis militis supradicti et quod si una ipsarum decedat sine herede ex
carne sua descendente
(21)
ad
superstitem earum dos sua revertatur sine contradictione quacumque. Item et si
ex ipsis milite et Margarita plures alie filie quam due supremant, dictus miles
de eisdem ordinet et ordinare teneatur pro ut sibi placuerit et videbitur
faciend. Item et
(22)
quod
si contingat dictum militem premori ipsa Margarita existentibus liberis uno vel
pluribus ex eisdem quod Margarita quamdiu cum ipsis liberis conversari voluerit
et nutrire eosdem sic et remaneat gubernatrix et domina totius terre dicti
militis. Et si ab ipsis
(23)
liberis
recedere voluerit et ad alia vota convolare vel per se ad partem morari in illo
casu et eventu pro osculo et ratione osculi de bonis ipsius militis predicti
prefata Marguarita habeat et habere et percipere debeat sibique assignentur et
assetientur
(24)
quadraginta
libras curente monete renduales sibi exsolvend. quamdiu vixerit annuatim per
hered. militis supradicti et si casu adveniente quod absit predicto milite
deffuncto absque liberis ex se et ex dicta Marguarita procreatis in illo casu
pro osculo et ratione osculi
(25)
prefata
Marguarita de bonis eiusdem militis habeat et percipiat et habere et percipere
debeat quinquaginta libras curent. monet. rendual. sibi exsolvendas annuatim
quamdiu vixerit per hered. militis antedicti quam quidem dotem superius
declaratam
(26)
per ipsum habitam cum eadem, ut est dictum,
prefatus miles voluit esse salvam dicte Marguarite pro se et suis heredibus et
successoribus quibuscumque et sibi integraliter reddi et restitui de bonis
eiusdem militis in casu et eventu dotis restituende,
(27)
aliis
premissis ordinatis et declaratis ut superius est expressum in suo robore
permansur., in quo casu dotis restituende inter ipsum militem et dictam
Margaritam extitit ordinatum ut dixerunt quod dicta dos per ipsum militem
habita et de qua
(28)
constare
poterit per ipsum fuisse habita per modum predictum vel alias quod dicte
Marguarite integraliter exsolvatur per hunc modum videlicet annuatim trescente
libre turon. de bonis ipsius militis per manum heredes eiusdem militis quousque
de ea sit et
(29)
fuerit
eidem Marguarite integre satisfactum acto expresse inter ipsum militem et
Marguaritam et in pactum deductum quod nisi debita in dictis literis et
instrument. content. et declarat. per ipsum militem fuerunt recuperata quod id
quod restaret ad
(30)
recuperandum
de eisdem ipsa Marguarita recuperaret et quod heredes dicti militis eidem
Marguarite non tenerentur ad aliqua que restarent ad solvendum de ipsis debitis
sibi reddere nisi dumtaxat ad sibi tradendum et restituendum literas seu
instrumenta
(31)
predicta
et si in casu dicte dotis recuperande predicto cum et pro dote predicta alique
acquisitiones facte fuerint et hered. dicti militis huiusmodi acquisitiones
eidem Marguarite dimittere voluerint pro summa et valore pro quibus fuerint
acquisite in et de
(32)
dote predicta magis quam sibi
solvere ipsam dotem, quod hoc sit in electione ipsorum heredum vel dictam dotem
sibi exsolvere vel dimittere acquisitiones predictas pro preciis pro quibus
extiterint acquisit. dum tamen dicte acquisitiones bona fide facte fuerint
(33)
possuit qu. equipollere pecuniaram
erogationem vel esgardium proborum virirum seu existimationem et quod in casu
dicte dotis restituand. hered. dicti militis non teneantur pro dote predicta
reddere et restituere eidem Marguarite per modum predictum nisi
(34)
dumtaxat summam duodecim centum
libr. tur. predictam per modum superius expressatum, acto etiam in et super
premissis inter ipsas partes et in pactum deducto quod dictus miles Iterium
filium suum appanare de bonis suis valeat et sibi dare usque
(35)
ad summam triginta librarum
Turonensium monete rendualium et ipsum heredem instituere eisdem sine pluri
salvo sibi victu suo in hospitio ipsius militis quam diu vixerit et in suo
ultimo testamento centum libr. current. monet. de bonis dicti militis
distribuere et
(36)
legare pro sue libito voluntatis. Item fuit actum in et super
premissis inter ipsas partes quod dictus miles ad requestam dicte Margarite et
suorum super et de contentis omnibus in presantis literis dicte Marguarite det
et concedat et dare et concedere
(37)
teneatur
sufficienter litteras sigillo domini ducis Britanie inpemdent. sigillat. cum
juramento renunciationibus et aliis clausulis ad hec necessariis ac etiam
oportunis in meliori forma qua fieri poterunt et dictari ad voluntatem
Marguarite predicte
(38)
et
suorum et premissa omnia et singula superius declarata et expressata prefati
miles et Marguarita vel ipsorum quemlibet tangit et superius est expressum unus
ipsorum alteri ad invicem tenere, servare, et complere promiserunt et contra
non venire per se vel
(39)
per
alium tacite vel expresse pro quibus premissis omnibus et singulis per ipsum
militem actendend., servand., et complend. et de non venendo contra, prefatus
miles obligavit dicte Margarite pro se et suis se heredes et successores suos
et omnia bona sua
(40)
mobilia
et immobilia presentia et futura specialiter et expresse, et se supposuit in
hac parte jurisdictioni cognitioni et conpultioni et cohertioni sigilli curie
communis dicti domini regis et ecclesie Sancti Frontonis Petragor. in villa
Petragor. positi et statuti et
(41)
dicti
domini ducis et venerabilis viri domini officialis Petragor. et judicis alterius
cuiuscumque ecclesiastici vel mundani per quos et quilibet ipsorum ad tenendum
et servandum predicta si sit necesse compelli vol. scilicet per exequtorem
dicti
(42)
sigilli
curie communis juxta dicti sigilli regii curie communis consuetudines et
statuta, et premiss. omnia et singula et in presentis litteris contenta dictus
miles et Margarita et ipsorum quilibet insolidum valere et obtiner voluerunt
perpetuam et irrevoca-
(43)
-bilem
roboris firmitatem, non obstante decreti interpositione et juris cuiuslibet
sollempnitate obmissa. Et renunciaverunt dicti miles et Margarita et ipsorum
quilibet insolidum super premissis ex certa sua scientia omni foro usu
consuetudini
(44)
locali
et etiam generali exceptioni doli mali in factum actioni, conditioni, sine
causis et cum causis de uno acto et alio scripto et juri per quod deceptis
subvenitur et omni jure et deceptioni levi et enormi, et juri dicenti
contractum, factum et
(45)
concessum
per maritum et uxorem, contentum in uno et eodem instrumento seu litteris
instrumentum. et literas non valere nec tenere quo ad uxorem et omnibus aliis
auxiliis et beneficiis juris canonici et civilis quibus juvari possent ad
veniendum
(46)
contra
predicta ex aliqua causa in futurum tacite vel expresse juramento ab ipsis
milite et Marguarita et quolibet ipsorum super hoc ad sancta Dei evangelia
corporaliter prestito tacta libro de tenendo et servando omnia predicta et
singula et de non veniendo
(47)
contra
per se nec per alium ex aliqua causa in futurum et de suo allegando seu
proponendo aliqu. exceptioni juris vel facti propter quam presentes literas seu
presens publicum instrumentum posset cassari in toto vel in parte seu etiam
annulari. In quorum
(48)
premissorum
testimonium prefati miles et Marguarita super et de premissis presentes
litteras seu presens publicum instrumentum sic fecerunt et concesserunt unus
ipsorum vicissim alteri quas seu quod rogaverunt et obtinuerunt sigillo
predicto curie communis
(49)
et
signo publico mei scripti notarii sigillavi et signavi. Et recognoverunt dicti
miles et Margarita super et de premissis fieri fecisse et concessisse literas
sigillo curie Petragor. sigilland. ut utraque censura ecclesiastica et
secularis ad tenendum,
(50)
et
servandum predicta. Si sit necesse compelli possint simul et semel uno &
eodem ipsi vel universis. Et est faciendum quod super et de premissis facta
fuerunt et concessa duo publica instrumenta sigillo dicte curie communis
sigillata. De quibus dictus miles habeat[5]
(51)
unum
et dicta Margarita aliud habuerunt. Acta et concessa fuerunt hec in modum
predictum, regnante die, anno et loco ut supra presentibus domino Helia de
Labarda priore de Granchaome[6]
pictavensis diocesis, monacho,
(52)
Aymerico
de la Barda domicello ejus fratre, Petro Davidis domino de Bruzaco (dictum de
Brizato)[7]
et Guillelmo Bertrandi de Palazols domicello et Petro del Cauze clerico de
Monte Paserio et Guillelmo de Motis clerico de Ebegueriis testibus ad premissa
specialiter vocatis
(53)
et
rogatis. [8]Et
me Geraldo de Capeta clerico publico auctoritate regia et dicto sigillo curie
communis notario cui constat de rasuris supra apparentibus in dictionibus
cessante substituendo recognoverunt et dictione sunt sub dicto sigillo curie
communis premissis
(54)
et
singulis una cum dictis testibus presens instrumentum et premissorum concessionem
recepi et presentes litteras seu presens publicum instrumentum in hanc publicam
formam redegi hic me manu propria suscribend. meoque signo publico con-
(55)
-sueto
signavi rogatus et requisitus et dicto sigillo curie communis sigillari feci in
testimonium veritatis.
Suit le paraphe :
…. et au bas et à
droite du paraphe :
Nos vero Arnaldus de Verzinis custos dicti sigilli idem
sigillum ad relationem dicti notarii, presentibus litteris, seu presenti
publico instrumento, apposuimus, eiusdem domini regis et ecclesie predictorum
jure salvo.