<<Retour

Les Olim

ou

Registres des arrets

 

rendus par la cour du roi

sous les règnes de saint Louis, de Philippe le Hardi,

de Philippe le Bel, de Louis le Hutin et de Philippe le Long.

 

par le comte Beugnot

 

Tome II

1274 - 1318

 

 

 

 

ARRETS

 

 

Pièces diverses

 

Note : Les pièces qui suivent, jusqu’à la page 52, forment une intercalation. Elles sont de différentes écritures, et portent des dates toutes postérieurs à l’année 1274, qui fait suite au premier volume. Elles ont été placées en tête de ce second volume, parce qu’elles occupent le commencement du second registre des Olims, qu’on a voulu reproduire aussi matériellement que possible. La continuation des parlements se trouve à la page 53.

 

 

Philippe IV, 1293.

I. Plainte du Roi de France contre le Roi d’Angleterre et les habitants de Bayonne.

 

Olim homines de Baiona, regni nostri, manifeste et notorie, adeo quod nulla poterit tergiversacione celari, coadunatis sibi pluribus aliis qui, de regno Anglie, assumptis navibus et armis et hominibus armatis, in magna multitudine ibidem palam et publice collectis, dicto rege non inscio vel saltim ignorare probabiliter non valente, exierunt, animo nephando, homines et subjectos nostros de Normannia et de quibusdam aliis partibus regni nostri, tam in terra quam in mari, in locis eciam nostre jurisdictioni subjectis, nequiter invaserunt, innumeros ex eis inhumaniter occidendo, stragemque ex eis faciendo, multos ex eis capiendo, et captos detinendo, ac eosdem navibus et mercibus quasi inestimabilibus, ex diu ante concepta nequicia, depredando, confractis quampluribus ex dictis navibus et submersis, spretis eciam contemptibiliter multis prohibicionibus mandatis nostris factis, propositis sollempniter et publice ac palam edictis Burdegale et Baione et in aliis multis locis, ne aliquis predictis vel aliis quibuscumque, specialiter per terram vel mare vehentibus merces suas, presumeret forisfacere seu alias offendere quoquomodo ; naves autem superstites et dictas merces ad regnum Anglie transvehendo, quas in sua diccione receptavit dictus rex, et adhuc receptat scienter, et per nuncios nostros, super earumdem existencium et apparencium restitucione requisitus sufficienter, restitucionem facere non curavit, set pocius contempsit, licet eidem, ex parte nostra, oblatum fuisset quod, si qua existencia et apparencia per homines regni nostri capta detinerentur de bonis subjectorum suorum, de hiis restitucionem eidem fieri faceremus. Item, quamplures dictorum hominum de Baiona manifeste et notorie, similiter adjunctis sibi nonnullis malefactoribus aliis, villam nostram de Ruppella prodicionaliter invaserunt, insultus quamplures facientes in eam, et habitatores ipsius quosdam eciam occidentes ex eis, et alias multipliciter dampnificantes eosdem ; quorum excessus et facinora predicta, cum non possemus conniventibus oculis pertransire, prefato regi et locum suum in Vasconia et Baiona tenentibus mandavimus quod certum numerum dictorum hominum, per se vel per sua loca tenentes, mitteret in prisione nostra Petragoricensi, infra certum terminum, pro faciendo quod racio suaderet et justicia postularet, et alia quedam mandata super predictis, per patentes litteras nostras, sufficienter fieri fecimus, et injungi. Quibus injunctionibus et mandatis parere contumaciter et contemptibiliter negletum extitit et eciam recusatum. Cumque, ex certis et legittimis causis, civitatem Burdegalensem saisiri mandassemus, terram Agenensem et eciam aliam terram, quam infra senescallie nostre Petragoricensis metas, in Petragoricinio, Quaturcinio et Lemovicinio, gentes ipsius regis nomine suo tenebant, locum suum tenentes in locis predictis, gentibus nostris dictum mandatum nostrum sine armis execucioni demandantibus, inobedientes fuerunt contumaciter et rebelles, et, quod gravius ferendum est, civitates, castra et loca dicte terre contra nos munierunt et inforciaverunt, volentes, modo quasi hostili, justiciacioni nostri feodi resistere, nec castra quedam et fortalicias que ab eis, ex certis et legitimis causis, per gentes nostras requiri fecimus, reddere voluerunt, set reddere contemptibiliter recusarunt, et gentes terre illius ad resistendum nobis et nostris, minis et muneribus commoverunt contra nos et eciam concitaverunt, in assisiis eciam et alias, ex parte regis ejusdem, proposuerunt, et publice edixerunt quod nobis et gentibus nostris in nullo pareretur ; immo si gentes nostre justiciendo, sicut ad nos pertinet, aliquid saisirent, caperent vel explectarent, seu saisire vellent, capere seu eciam explectare, quod fierent violente rescousse ; quod, in multis locis et casibus, facinorosis operibus expleverunt, saisinas nostras in multis locis vituperabiliter infringendo, gentes nostras cum armis per violenciam turpiter expellendo, comminando, verberando, et de terra illa violenter ejiciendo, et alias viliter pertractando, in predictis et pluribus aliis sedictionem publicam contra nos et jus nostrum regium faciendo, in prejudicium superioritatis nostre et lesionem regie majestatis, que tam diu et tam notorie perpetrata fuere, quod horum ignoranciam dictus rex probabiliter causari non poterat nec debebat. Illud eciam ad nos, publica fama deferente, pervenerat quod, post appellaciones multas, et a multis locum regis ejusdem tenentibus ad curiam nostram interpositas, occasione appellacionum ipsarum, in magnum et grave prejudicium superioritatis, et jurisdictionis nostre contemptum, appellantes, ipsos a jurisdictione sua propter easdem appellaciones exemptos, gentes ipsius regis irracionabiliter, crudeliter, nulla humanitate servata, spreta quoque reverencia nobis debita, tractaverant et tractabant, capiendo, et districtis carceribus mancipando, videlicet Gombaudum de Tyranno, Bernardum de Romhano, Andream de Boysac, Bonafusum Coteti, dictum Ras, et quamplures alios, bonis suis omnibus spoliando, et de suis domiciliis, locis et hereditatibus expellendo ; mutilando dictum Garsiam et quamplures alios ; suspendendo Arnaldum de Bordis, Bernardum Pellicerii et quendam vocatum Froumage, et in gula eorum fustes a parte post cum cordis ligando, ne loqui possent, seu appellare aut appellaciones suas innovare, inhibendoque, sub pena suspendii, quibusdam notariis requisitis ab ipsis appellantibus, ne, super dictis appellacionibus, publica conficerent instrumenta, videlicet magistro Morino Mercerii et pluribus aliis, aliosque incarcerando, et incarceratos detinendo, pro eo quod dicebant quod a senescallo dicti regis in Vasconia et de tota terra Agennensi ad nos erat licitum appellare, videlicet magistrum Raymundum de Locassono, advocatum de Agenno, et quamplures alios, aliosque diversorum tormentorum generibus cruciando. Super predictis autem omnibus que in nostre citacionis edicto, contra prefatum regem proposito, specialiter continentur, jamdudum precipiendo sibi, mandavimus, sub penis quas ex predictis incurrere poterat, vel jam potuerat incurrisse, quatinus vicesima die Nativitatis Dominice jam diu es preterita, quam sibi perhempter assignavimus, coram nobis, sicut debebat, Parisius compareret, et, sicut tantorum facinorum et excessuum qualitas exigebat, super eisdem, quorum cognicio ad nos pertinet, et predicta tangentibus, et que ex eis sequi possent et omnibus aliis que contra eumdem regem vellemus proponere et possemus, responsurus, et quod justum esset auditurus et eciam recepturus ; significando eidem, predicte citacionis tenore, quod, sive dictis die et loco compareret, sive non, nos nichiominus procederemus in predictis prout deberemus, ipsius absencia non obstante ; ad quam diem non comparuit, ut debuit, nec postea, licet diucius expectatus, quare ipsum, exigente justicia, contumacem reputavimus et posuimus in defectu. Preterea, publicato predicte nostre citationis edicto, locum tunc tenentes dicti Anglie regis, in predictis ducatu et terris senescallie officiarii et alii ministri sui accumulantes horribilia et nephanda, quosdam Normannos, qui morati fuerant in Burgo et Burdegala per decem annos et amplius, ob hoc solum quia lingua gallica loquebantur (1), palam et publice inhumaniter occiderunt, quemdam ex eis, in communi platea, in frusta quatuor dividentes, frusta ipsa projecerunt in aquam ; quemdam eciam nostrum servientem, missum apud Villam-Regalem pro suo officio exercendo, irreverenter fugantes ; et apprehensum ab eis, manum amputaverunt eidem. Item quatuor homines nostro servicio insistentes pro constuma recipienda un portu Fronciaci, in manu nostra tunc existente, accercitos ad se in quandam navem, quam mercatoriam esse fingebant, quasi eis vellent costumam solvere consuetam, supra prorram navis nequiter decollantes, prodicionaliter occiderunt, dicentes : « Hoc facimus in despectum regis Francie et Karloti, fratris sui. » Castrum eciam de Buzeto, tunc existens in nostra gardia speciali, expugnaverunt cum armis, ceperunt, vastaverunt, destruxerunt et combuxerunt ; et quosdam homines, existentes in custodia castri dicti Quillier, in manu nostra existentes, et specialiter duos servientes nostros ibidem positos ad custodiam castri ejusdem, in nostri vituperium suspenderunt ; inhibuerunt eciam, et publice proclamari fecerunt, sub pena suspendii seu ultimi supplicii et amicionis omnium bonorum, ne quis subjectorum dicti regis Anglie in dictis ducatu et terris, ad nos vel nostram curiam auderet appellare, in nostre superioritatis prejudicium et lesionem regie majestatis ; quodque, si quis esset in dictis ducatu et terris qui nostram vellet partem tenere seu nobis adherere, sub pena capitis exiret de eisdem ducatu et terris. Idem quemdam nobilem, immorantem servicio marescalli nostri per nos ad partes illas missi, decapitaverunt immaniter, et projecerunt in aquam ; quendam eciam notarium nostrum et castellanum nostrum Castri-Sarraceni et duos nostros alios servientes per senescallum nostrum Tholosanum, litteratorie missos ad Johannem de Sancto-Johanne, militem, tunc tenentem locum dicti Anglie regis in dicti Anglie regis in dictis partibus, pro quibusdam requisicionibus, ex parte nostra, faciendis eidem, de hospiciis ubi fuerant hospitati extrahentes, et inter murtrarions incarcerentes, circa mediam noctem captos, quibusdam nautis seu marinariis tradiderunt, qui eos viliter trahentes per lutum, duxerunt ad navem, ubi per novem dies captos graviter tenuerunt, in liberacione ipsorum quedam eorum bona perperam detinentes. Item, alios excessus innumeros et nephandos, et horribilia flagicia et facinora, inobediencias, rebelliones, sedictiones publica in nostri vituperium perpetrarunt ; que omnia adeo palam et publice et notorie et fere in oculis seu conspectu quorumdam ex nostris proceribus et multorum ex nostris gentibus quos ad partes illas, ex certis causis et pro certis negociis, miseramus, et tam diu et per tales perpetrata fuerunt, quod nulla possunt tergiversacione celari, et quod non potest idem rex Anglie ignoranciam pretendere super hiis probabiliter, vel causari. Immo ejus connivencia, sciencia et assensus ex hiis videtur argui evidenter, et quasi inconvincibiliter apprehendi sic, quod dicta facinora videtur fecisse propria per connivenciam et consensum, in nostre superioritatis prejudicium et lesionem regie majestatis. Hinc est quod vobis et vestrum cuilibet precipiendo mandamus, quatinus ad ducatum Aquitanie, specialiter apud Burdegalam, Baionam, Agennum et alias civitates et loca dicti ducatus, de quibus vobis expediens videbitur, personaliter accedentes palam et publice in ecclesiis cathedralibus et aliis ecclesiis, assisiis et locis publicis earumdem civitatum et locorum, de quibus vobis videbitur expedire, ex parte nostra, citare perhempter dictum regem Anglie, ut vicesima die, post instans festum Nativitatis Domini, quam eidem perhempter et secundum omnia erramenta assignamus, compareat, Parisius, coram nobis, sicut debebit, sub penis quas potuit aut potest incurrere, et sicut tantorum facinorum et excessuum qualitas exigit et requirit, super predictis omnibus quorum cognicio ad nos pertinet et predicta tangentibus et que possunt sequi ex eis et omnibus aliis que contra ipsum proponenda duxerimus, responsurus ac juri pariturus secundum omnia erramenta, et quod justum fuerit auditurus et recepturus ; edicentes palam et publice in ecclesiis et locis predictis, quod sive dictis die et loco comparuerit, sive non, nos nichilominus super premissis contra eum procedemus prout debebimus, ipsius absencia non obstante. Hoc autem nostre citationis edictum in nostro palacio, Parisius, nostro adhuc sedente pallamento, palam et publice proponatis.

 

(1) A la fin du XIIIe siècle, la différence de langage entre la langue d’oïl et la langue d’oc existait toute entière, et, malgré la réunion sous le même sceptre des provinces où ces deux idiomes étaient parlés, on continuait d’appeler lingua gallica la langue en usage au delà de la Loire.

 

Philippe IV, 1293.

II. Assignation donnée par le Roi de France au Roi d’Angleterre.

 

In Dei nomine, amen. Noverint universi hoc presens instrumentum publicum inspecturi et audituri, quod, anno Dominice Incarnacionis millesimo ducentesimo nonagesimo tercio, die jovis post hyemale festum beati Nicolai, regnante excellentissimo principe domino Philippo, Dei gracia Francorum rege ; nobilis vir dominus Johannes de Arreblayo, miles, ejusdem domini nostri Regis senescallus Petragoricensis et Caturcensis, accessit personaliter apud Sanctum-Asterium, in Petragoricinio, et ibidem existens in platea publica loci ejusdem, in presencia mei notarii infrascripti et testium subscriptorum, vocato coram se et presente Guillelmo de Lonc-Ga, qui, ut idem dixit, in suburbiis ejusdem loci de Sancto-Asterio, juxta pontem, tenebat assisiam pro rege Anglie, tenente Aquitanie ducatum, presentibus eciam multis hominibus aliis et habitatoribus dicte ville Sancti-Asterii, et pluribus aliis forensibus, fecit legi et exponi ibidem alta voce, publice et patenter ac intelligibiliter, per discretum virum magistrum Arnaldum Clari, judicem suum Petragoricensem et Caturcensem, quandam litteram regiam, sigillo pendenti ejusdem domini Regis sigillatam, cujus tenor sequitur in hunc modum :

 

« Philippus, Dei gracia Francorum rex, et eadem gracia regi Anglie, consanguineo suo, tenenti ducatum Aquitanie, salutem ; Cum notorium sit et manifestum per rei evidenciam, adeo quod nulla potest tergiversacione celari, quod homines de Bayona regni nostri, coadunatis sibi pluribus aliis qui de regno vestro Anglie, assumptis navibus et armis, ac hominibus armatis in magna multitudine ibidem palam et publice collectis, vobis non insciis vel saltem probabiliter ignorare non valentibus, exierunt, animo nephando, homines ac subjectos nostros de Normannia et de quibusdam aliis partibus regni nostri, tam in terra quam in mari, in locis eciam nostre jurisdictionis subjectis, nequiter invaserunt, innumeros ex eis inhumaniter occidendo, stragemque ex eis horribilem faciendo, multos ex eis capiendo, et adhuc captos detinendo, ac eosdem navibus et mercibus quasi inestimabilibus, ex diu ante concepta nequicia, depredando, confractis quampluribus ex dictis navibus et submercis, spretis eciam contemptibiliter multis prohibicionibus et mandatis nostris factis, propositis sollempniter et publice ac palam edictis Burdegale, Baione et in aliis locis multis, ne aliquis predictis vel aliis quibuscumque specialiter, per terram vel per mare vehentibus merces suas, presumeret forisfacere aut alias offendere quoquomodo ; naves autem superstites et dictas merces ad vestrum regnum Anglie transvehendo quas in vestra dicione receptastis et adhuc receptatis scienter, et per nuncios nostros super eorumdem apparencium et existencium restitucione requisitus sufficienter, restitucionem facere non curastis, set pocius contempsistis, licet vobis ex parte nostra oblatum fuerit quod, si qua existencia et apparencia per homines regni nostri capta detinerentur de bonis subjectorum vestrorum, de hiis restitucionem vobis fieri faceremus ; cumque notorium sit et manifestum similiter quod quamplures dictorum hominum de Baiona, adjunctis sibi nonnullis malefactoribus aliis, villam nostram de Ruppella prodicionaliter invaserunt, insultus quamplures facientes in eam, et habitatores ipsius quosdam eciam occidentes ex eis, et alios multipliciter dampnificantes eosdem. Nos autem, cum excessus et facinora non possemus conniventibus oculis pertransire, vobis vel locum vestrum in Vasconia et Bayona tenentibus, quod certum numerum dictorum hominum de Baiona, per vos vel dictum locum vestrum tenentes in prisione nostra Petragoricensi mitteretis, infra terminum jam elapsum, pro faciendo quod racio suaderet et justicia postularet, et alia quedam mandata super predictis, per patentes litteras nostras sufficienter fieri fecimus, et injungi, quibus injunctionibus et mandatis pareri contumaciter et contemptibiliter est negletum. Cumque, ex certis et legitimis causis, saisiri mandaverimus civitatem Burdegalensem, terram Agennensem et totam aliam terram, quam, infra senescallie nostre Petragoricensis metas, in Petragoricinio, Caturcinio et Lemovicinio, gentes vestre, nomine vestro, tenebant, et locum vestrum tenentes in locis predictis, gentibus nostris, dictum mandatum nostrum sine armis execucioni demandantibus, inobedientes fuerunt contumaciter et rebelles, et adhuc in rebellione persistunt, mandatis nostris et nostris fentibus non parentes ; set, quod gravius est ferendum, civitates, castra, villas et loca dicte terre contra nos munierunt, justiciaverunt, muniunt et inforciant tota die, volentes, modo quasi hostili, justiciacioni nostri feodi resistere, nec quedam castra et fortalicias que ab eis, ex certis et legitimis causis, per gentes nostras requiri fecimus, reddere noluerunt, sive eadem reddere contemptibiliter recusarunt, et gentes terre illius, ad resistendum nobis et nostris, minis et muneribus commoverunt, concitaverunt, concitant et invitant contra nos, gentes ipsa juramentis propriis astringentes ac in assisiis et alias, ex parte nostra, proposuerunt publice et edixerunt quod nobis et gentibus nostris in nullo pareatur ; immo, si gentes nostre, justiciando, sicut ad nos pertinet, aliquid saisiant, capiant vel explectent, vel saisire vellent, capere aut explectare, quod fierent aut fiant gentibus nostris violente rescusse, que jam in multis locis, facinorosis operibus, prout, publica referente fama, didicimus, expleverunt, saisinas nostras in multis locis vituperabiliter infringendo, gentes nostras cum armis per violenciam turpiter expellendo, comminando, verberando et de terra illa violenter ejiciendo, et alias viliter pertractando in predicitis et pluribus aliis, sedicionem publicam contra nos et jus nostrum regium facientes, in prejudicium superioritatis nostre et lesionem regie majestatis, que tam diu et tam notorie perpetrata sunt, et adhunc cotidie perpetrantur, quod horum ignoranciam vos habere causari verisimiliter non potestis. Cumque publica famadeferente ad nos pervenerit quod, post appellaciones multas et a multis locum vestrum tenentibus ad nostram curiam interpositas, occasione appellacionum ipsarum, in magnum et grave prejudicium superioritatis et jurisdictionis nostre contemptum, appellentes ipsos a jurisdictione nostra, propter appellaciones easdem exemptios irracionabiliter, crudeliter, nulla omnino humanitate servata, set spreta reverencia nobis debita, tractaverunt, capiendo et districtis carceribus mancipando, videlicet Gombaldum de Tyranno, Bernardum de Romhano, Andream de Boysac, Bonafusum Coteti, dictum Ras, et quamplures alios, bonis suis omnibus spoliando, et suis domiciliis, locis et hereditatibus expellendo ; mutilando dictum Garciam et quamplures alios ; suspendendo Arnaldum de Bordis, Bernardum Pellicerii et quemdam vocatum Fromage, et in gulis eorum fustes a parte post cum cordis ligando, ne loqui possent, seu appellare aut appellaciones suas renovare, inhibendoque, sub pena suspendii, quibusdam notariis, requisitis ab ipsis appellantibus, ut super dictis appellacionibus publica conficerent instrumenta, ne hujusmodi instrumenta facerent, videlicet magistro Martino Mercerii et pluribus aliis, aliosque incarcerando et eos detinendo, pro eo quod dicebant quod a senescallo vestro Vasconie et de tota terra Agenensi ad nos licitum erat appellare, videlicet magistrum Raymundum de Locassono, advocatu de Agenno, et quamplures alios, aliosque diversorum tormentorum generibus cruciando. Hinc est quod vobis precipimus et mandamus, sub penis quas potuistis incurrere et potestis, quatinus vicesima die instantis Nativitatis Domini quam vobis peremptorie assignamus, Parisius compareatis coram nobis, sicut debebitis et debetis, et sicut tantorum facinorum et excessuum qualitas exigit et requirit, super predictis omnibus, quorum cognicio ad nos pertinet, et predicta tangentibus, et que possunt sequi ex eis, et omnibus aliis que contra vos proponenda duxerimus, responsurum et juri pariturum, et quod justum fuerit auditurum et etiam recepturum ; significantes vobis, tenore presencium, quod sive dictis die et loco comparueritis, sive  non, nichilominus in eis procedemus prout debebimus, vestra absencia non obstante. Actum Parisiis, die martis ante festum apostolorum Simonis et Jude, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo tercio. »

 

Qua littera lecta ibidem, et exposita publice, ac pacifice ascultata, idem dominus senescallus dixit ibidem patenter, publice ac alta voce et intelligibiliter, quod nobiles viri dominus Guydo de Nantolio et dominus P. Flote, milites ejusdem domini Regis, et ipsemet senescallus qui loquebatur, fuerunt apud Agennum, anno predicto et die martis in crastinum festi beati Andree apostoli, ubi, videlicet in domo et capitulo Fratrum Predicatorum ejusdem loci, in presencia domini Raymundi de Campana, militis, senescalli Agennensis, pro dicto rege Anglie tenente ducatum predictum, et plurium aliorum officalium ejusdem regis dictum ducatum tenentis, ac multorum aliorum, tam civium Agenni quam forensium, publicaverunt, et per alterum eorum, videlicet per dictum dominum P. Flote, legi et exponi fecerunt dilucide, et patenter litteram regiam supradictam et ibidem citatam denunciaverunt, ex tenore predicte littere, et, quantum in ipsis insimul et quolibet ipsorum erat, citaverunt peremptorie dictum regem Anglie tenentem ducatum predictum, ad vicesimam diem post instans festum Nativitatis Domini, Parisius, coram dicto domino Rege, responsurum, juri pariturum, auditurum et recepturum quod justicia suadebit super contentis in littera supradicta, et que poterant sequi ex eis, et super aliis que contra ipsum dictus dominus noster Rex vel ejus curia contra ipsum duxerit proponenda, juxta ejusdem littere continenciam et tenorem, cum significacione quod, sive ad dictam diem comparuerit, sive non, nichilominus in eis procedetur prout fuerit racionis. Item, dixit quod predicta littera lecta et exposita in dicto loco de Agenno, ut superius est expressum, et publicata per dictos dominos Guydonem de Nantolio, P. Flote et ipsum qui loquitur, et intellecta per dictum senescallum Agennensis, peciit sepedictus senescallus copiam dicte littere regie, nomine dicti regis Anglie, tenentis ducatum predictum, que fuit simul concessa et facta, et ipsam copiam sibi factam, videlicet litteram regiam sibi traditam, retinuit senescallus Agennensis predictus. Item, dixit quod dicti domini milites et ipse qui loquitur, preceperunt dicto senescallo Agennensi quod ipse, hujusmodi citacionem nunciaret, quancito posset, dicto regi Anglie, tenenti ducatum predictum, vel domino Johanni de Sancto-Johanne, militi, qui, ut dicitur, locum suum in Vasconia tenebat, cui, si ipsum invenissent iidem domini et ipse qui loquitur, litteram predictam presentassent, et posse suum fecerant quod ipsum invenissent, et eundem citatum denunciarent, et eciam citassent, juxta tenorem littere supradicte. Item, dixit quod dicti domini milites et ipse qui loquitur, multa alia dixerunt, fecerunt et preceperunt apud Agennum, dicta die, pertinencia ad publicaionem et citacionem predictam, que in instrumentis publicis super hiis confectis plenius continentur. Et, hiis dictis, dictus dominus senescallus non intendens recedere, ut dixit, a citacione et publicacione predictis, factis apud Agennum per dictos dominos et per ipsum, set pocius in eis volens persistere, ut dixit, nichilominus ex abundanti publicavit ibidem citacionem predictam, et pro citato denunciavit dictum regem Anglie, tenentem ducatum predictum, et eumdem, quantum poterat et debebat, citavit, secundum formam et modum et ad diem et locum contentos in littera regia supradicta, precepitque eidem Guillelmo de Lonc-Ga quod ipse quamcicius citacionem et publicacionem predictas nunciaret dicto regi Anglie, tenenti ducatum predictum, vel dicto locum suum tenenti in ipso ducatu, et obtulit eidem copiam citacionis et littere regie supradicte et instrumentorum predictorum, quam copiam idem Guillelmus non curavit habere.

Actum anno, die et loco predictis, in presencia et testimonio domini Archembaudi, comitis Petragoricensis ; dominorum G. de la Forest, Guillelmi le Bornhe et Geraldi de Engolisma, militum ; domini Helye Porta, abbatis Sancti-Asterii ; magistri Arnaldi Clari, predicti judicis Petragoricensis et Caturcensis ; magistri Guillelmi Meschi, majoris Petragoricensis ; magistrorum Grimaudi Sabbaterii et Bernardi Cazas, notariorum dicti domini Regis ; domini Helye Placulphi, capellani de Ribayriaco ; Helie Gausberti, Johannis de Vallibus, Helie de Burdelia, Raymundi de Sauzeto, Petri de la Branda, Guillelmi Raymundi, Fayditi de Engolisma, Petri Garda et Arnaldi de Montenses, domicellorum ; Guillelmi Guydonis, bajuli Montis-Dome, et plurium aliorum et mei notarii infrascripti. Postque idem dominus senescallus accessit personaliter prope villam de Liborna, anno predicto et die sabbati post predictum festum beati Nicolai, et, quia sibi constitit per relacionem plurium, tam religiosarum quam aliarum fide dignarum personarum ; et per rei etiam evidenciam manifeste et notorie apparebat quod sex naves venerant et erant in portu dicte ville de Liborna, munite tam Anglicis quam Baionensibus, qui multos insultus fecerant in villa et castro Froncyaci, ut ea possent capere et qui, gentibus dicti domini regis Francie apud Libornam accedere, vel per mare illud transire volentibus insidiabantur et insidiantur cotidie, et ob hoc idem dominus senescallus non posset comode vel sine magno scandalo infra villam predictam intrare ; missis duobus ex suis clericis, nunciavit Hugoni Gase, majori, juratis, et Guillelmo J. de la Porta, preposito dicte ville, qui [ibi existebat] pro dicto rege Anglie, tenente ducatum predictum, quod ipse volebat loqui cum eis, et quod ad eum venirent extra portam dicte ville, qui major et prepositus et aliqui ex juratis ad eundem dominum senescallum, extra portam dicte ville et prope eam, venerunt, et ibidem, eis existentibus coram ipso, in presencia mei infrascripti notarii et testium subscriptorum, predictam litteram legi fecit ibidem publice, alta voce, et exponi diligenter et patenter per judicem supradictum, in presencia et audiencia dictorum majoris et prepositi et aliquorum ex juratis et plurium ex habitatoribus dicte ville. Qua littera lecta et exposita ibidem publice et patenter, ac pacifice ascultata, idem dictus senescallus dixti, repeciit, publicavit, fecitque et precepit dictis majori et preposito que supra, apud Sanctum-Asterium, dixerat, publicaverat, fecerat et preceperat Guillelmo de Lonc-Ga supradicto, offerens nichilominus dictis majori et preposito copiam dicte littere regie et instrumentorum predictorum quam ipsi, deliberato consilio, recipere noluerunt. Quod videns dictus dominus senescallus, transcriptum dicte littere regie, sigillo suo pendenti sigillatum, precepit poni et appendi et clavellari in porta dicte ville. Actum die sabbati et loco predictis in presencia et testimonio Geraldi, prepositi ; Raymundi Nadal, magistri Guillelmi, lo Manescale, Arnaldi d’Albarest, Arnaldi Dayches, presbiteri ; Vitalis Sycardi, Johannis de Marbes, Gauberti de Graigada, G. Delpotz, Richardi de Colcestre, Guillelmi Barat, magistri Petri Boneti, domini G. de Engolisma, militis ; magistrorum Grimaudi Sabaterii et Bernardi Cazas, notariorum dicti domini Regis, et plurium aliorum, et mei notarii infrascripti.

Et est sciendum quod dictum transcriptum fuit positum, appensum et clavellatum in dicta porta dicte ville de Liborna, per quam portam intratur in ipsam villam, per viam qua venitur de Petragoris et Guistres, per manum mei notarii infrascripti, in presencia et testimonio dicti magistri Grimaudi et Petri Rossel sui nuncii et plurium aliorum, anno et die sabbati predictis. Quibus actis, dictus dominus senescallus, predictis anno et die sabbati, ivit personaliter de Liborna versus Sanctum-Emilianum, et ibidem accedens et videns quod ipsa die mercatum fiebat in ipsa villa Sancti-Emiliani, et considerans quod publicacio et citacio supradicte et alia que ibidem acturus erat, sollempnius et magis publice fierent in dicto mercato quam alibi, secessit ad locum ubi dictum mercatum fiebat extra muros, retro monasterium dicti loci, subtus quamdam ulmum, et, missis predictis duobus clericis suis infra villam Sancti-Emiliani predictam, nunciavit majori et juratis ac eciam Etbloni de Podio-Guillelmi, tenenti custodiam dicte ville pro dicto rege Anglie, tenente ducatum predictum, quod venirent ad eum extra portam, in loco mercati predicto, qui Etblo non venit, licet esset diucius expectatus, et licet predictis clericis, qui duabus vicibus ad ipsum iverunt, semel et secundo dixisset quod veniret ; set Arnaldus Barardi qui tenebat locum majoris, cum major non esset tunc in villa predicta, et plures ex juratis et multi alii habitatores dicte ville ad ipsum dominum senescallum accesserunt et venerunt, ipsisque coram eo presentibus ac multis aliis qui erant in mercato predicto, tam habitaoribus dicte ville quam forensibus, fecit legi et exponi, per dictum judicem, litteram supradictam alta voce, publice et patenter, qua littera lecta et exposita, ac pacifice ascultata, idem dominus senescallus dixit, repetiit et publicavit, fecitque et precepit dictis locum tenenti majoris et juratis ibidem presentibus, que supra apud Sanctum-Asterium dixerat, publicaverat, fecerat et preceperat Guillelmo de Lonc-Ga supradicto, offerens eciam eisdem copiam dicte littere regie et instrumentorum predictorum, quam ipsi recipere noluerunt. Actum anno, die sabbati et loco mercati predictis, in presencia et testimonio Amalvini Artaudi, Raymundi Arnaldi, monetarii ; Guillermi Escarlata, Helie Arnaldi, Aymerici Tharis, Petri Folco, Helie Folco, Petri Arnaldi Tharis, Poncii de Curiis, Petri Reginaldi, Petri de la Grava, Guillelmi Reginaldi, Petri Andree, Petri Bruni, Raymundi de Curiis-Senioris, Raymundi ejus filii, Raymundi Vincencii, Helionis Artaudi, Guillelmi Gaufridi, magistri Petri Artaudi, Helie de Curiis, domini G. de Engolisma, militis, Guillelmi de Engolisma, Rotlandi Rampnulphi et Petri Giraudo domicellorum, magistrorum Grimaudi Sabbaterii et Bernardi Cazas, notariorum dicti domini Regis, et mei notarii infrascripti ; postque cum predictus Etblo de Podio-Guillelmi tenens predictam custodiam venisset, idem dominus senescallus, volens, ut dixit, dictam citacionem publicare infra dictam villam et eidem Etbloni denunciare, si ipsum videre et invenire posset, accessit personaliter ad portale dicte ville, quod est prope domum Fratrum Predicatorum loci ejusdem, et cum vellet ingredi per dictum portale, audivit quod campana pulsabatur ; ad cujus sonitum, ut dicitur, congregatur populus dicte ville, atque invenit in ingressu dicti portalis dictum Etblonem tenentem custodiam supradictam, cum magna multitudine hominum ibidem astancium, asci se vellent opponere ad ingressum predictum ; quod attendens dictus dominus senescallus, et nolens facere aliquam violenciam ibidem, in presencia mei infra scripti notarii et testium subscriptorum, ac eciam in presencia dicti Etblonis de Podio-Guillelmi, tenentis custodiam supradictam, et predictorum hominum, fecit, legi, publicari et exponi dictam litteram, et alia dixit et fecit, et precepit dicto Etbloni que supra proximo fecerat in mercato predicto, et que preceperat locum tenenti majoris dicte ville, et obtulit copiam predicte littere regie et instrumentorum predictorum eidem Etbloni, quam ipse noluit acceptare. Quod videns dictus dominus senescallus, misit ad dictam portam magistrum Grimaudum Sabatterii, notarium supradictum, cum quodam transcripto dicte littere regie, sigillo suo pendenti sigillato, ut in dicta porta illud appenderet, et eciam clavellaret. Qui notarius ad dictam portam veniens, ut postea retulit, incontinenti ibidem invenit ibi quosdam servientes armatos qui non permiserunt dictum transcriptum in predicta porta ponere, appendere nec eciam clavellare. Actum anno et die sabbati predictis, in loco proxime dicto, in presencia et testimonio domini G. de Engolisma, militis, Raymundi de Sauzeto, Rotlandi Rampnulphi, Arnaldi de Montenses, Helie de Bordelha, Raymundi de Montaldo, domini de Moischydano, Guillelmi de Engolisma, Guillelmi Guydonis, bajuli Montis-Dome ; magistrorum Grimaudi Sabbaterii et Bernardi Cazas, notariorum dicti domini Regis, et mei Guillelmi de Vasinhaco, auctoritate regia in senescalliis Tholosana et Albiensi, Petragoricensi et Caturcensi, et earum ressortis, publici notarii, qui premissis omnibus presens fui, una cum prenominatis personis et testibus suprascriptis ; et hoc presens publicum instrumentum manu propria scripsi in publicam formam redegi, signoque meo silito (en marge : lisez solito) quo utor signavi, ad instanciam et requisicionem predicti domini senescalli, una cum sigillo ipsius domini senescalli quod hic apponi feci ad majoris roboris firmitatem. Et nos, senescallus predictus Petragoricensis et Caturcensis, recognoscentes et asserentes omnia predicta, universa et singula, esse vera, prout posita et scripta ac contenta sunt in presenti publico instrumento, sigillum nostrum eidem instrumento apponi fecimus in fidem et testimonium omnium premissorum.

Actum anno, diebus et locis predictis.

 

 

Philippe IV, 1293.

Lettres du sénéchal de Périgord au roi, sur les courses des anglais et sur la conduite qu’il a tenue.

 

Excellentissimo et serenissimo principi ac suo domino reverendo, domino Philippo, Dei gracia, Francie regi, suus Johannes de Arreblayo, ejus miles ac servulus humilis et devotus, senescallus Petragoricensis et Caturcensis, se recommendatum ad ejus benepacita ac mandata, cum promptissimo et inclinatissimo famulatu ; Noverit regia celsitudo quod, postquam citacio regis Anglie, tenentis Aquitanie ducatum, facta fuit per dominum Guydonem de Nantolio et per dominum P. Flote, milites, et per me publice apud Agennum, in presencia senescalli Agennensis, pro rege Anglie predicto, et multorum aliorum officialum ejusdem regis, ac sollempniter publicata, prout idem dominus Guido regie celsitudini referre poterit, viva voce, et prout in instrumentis publicis super hiis confectis que idem dominus Guido de Nantolio secum deffert, plenius continetur, ego, de consilio eorumdem militum, accessi personaliter apud Libornam et apud Sanctum-Emilianum et apud Sanctum-Asterium, ubi predictam citacionem publicavi et feci solempniori, tuciori et meliori modo quo potui, et circa hoc me habui, prout in instrumentis publicis super hiis confectis, que mitto per latorem presencium majestati regie, plenius continetur. Sciat tamen regia serenitas quod in portu de Liborna, qui est prope castrum et villam Fronciaci, sunt sex naves et plures eciam circa Blaviam et per totum illud maritimum, usque ad viginti, prout in illis partibus, quando predictam citacionem publicabam et facieba, michi fuit a pluribus personis, tam religiosis quam aliis, veridice enarratum, et manifeste ac notorie apparet et michi apparuit, qui sex ex illis navibus vidi in dicto portu de Liborna propriorum organis oculorum. Que naves ibidem de novo misse, ut dicitur, per dominum Johannem de Sancto-Johanne, tenentem locum dicti regis Anglie in ducatu predicto, sunt munite tam Anglicis quam Baionensibus qui non permittunt gentes, loquentes lingua gallica vel alias, de potestate regie majestatis existentes, transire per illud mare, nec ire versus Burdegalam, nec ad alia loca in illis partibus. Immo si aliquem sic navigantem inveniant, ipsum capiunt, et bona et res, quas secum defert, eidem auferunt, rapiunt et eciam depredantur, et jam, ut intellexi, aliquantis vicibus descenderunt ad terram ad quedam loca, de posse regie celsitudinis solitaria, et eidem mari adjacencia et vicina, que loca depredati fuerunt, et vina, carnes, animalia ac res alias de eisdem locis violenter ceperunt, et secum in navibus detulerunt. Item, sciat majestas regia, et pro certo, quod quedam ex ipsis navibus quosdam insultus fecerunt contra villas et castra Blavie et Fronciaci de die pariter et de nocte, et easdem villas dampnificare volebant, set gentes eorumdem et servientes, qui sunt ibi in garnisione pro regia majestate, eisdem viriliter obstiterunt, strenue et audacter, et speratur quod adhuc majores insultus faciant si se possunt commode congregare, quia parcialiter non auderent. Verumptamen ad presens non est timendum, quia diligenter insistitur contra custodiam predictorum locorum, de nocte et de die. Item, sciat majestas regia quod apud Libornam non potui commode intrare, ob causas in instrumento contentas, pro facienda et publicanda ibidem citacione predicta, set extra et prope portam ipsius ville publicavi, et feci citacionem predictam in presencia majoris et prepositi dicte ville, quos ibidem coram me feci venire, et plurium aliorum, et transcriptum dicte citacionis in eadem porta appendi, et clavellari feci publice et patenter. Item apud Sanctum-Emilianum inveni quasdam portas clausas, per quas intrare non potui, et cum irem ad portam que est juxta domum Fratrum Predicatorum, que aperta erat, pulsatum fuit campanam, qua et ad cujus pulsacionem congregatur populus dicte ville, et inveni in portali Etblonem de Podio-Guillelmi, domicellus, tenetem custodiam ville ejusdem pro rege Anglie, cum maxima multitudine hominum ibidem astancium, acsi se vellent opponere ad ingressum. Misi siquidem secrete aliquos ex meis clericis infra portam, et retulerunt michi quod plures servientes armati erant juxta portam cum balistis, scutis et lanceis, quod ego videns et audiens, nolui aliquam violenciam facere, set ibidem, in presencia dicti domicelli et tocius populi congregati, publicavi et feci citacionem predictam.

Transcriptum autem eis oblatum noluit aliquis retinere, nec permiserunt quod in porta appenderetur ; et hec omnia in instrumento predicto, quod mitto per latorem presencium, plenius continentur. Circa municionem et apparatum senescallie mee insisto vigilanti animo, prout possum, et juxta consilium dicti domini P. Flote, qui procul dubio ferventi animo hanelat, et incessanter intendit ac studet summopere ad custodiendum utilitatem et honorem regie majestatis, et ad ea que circa utilitatem et honorem predictos possunt congruere et attendi. Precipiat majestas regia, quam Dominus sublimet et protegat in eternum, michi, suo servulo, super premissis et aliis, voluntatem suam quam ex integro et perfecto corde paratus sum pro viribus adimplere.

Datum Caturci, die dominica ante festum Nativitatis Domini.

 

 

 

Arresta

expedita pro Rege Anglie in Parlamento Omnium-Santorum.

Anno Domini MCCLXXXI (1)

 

(1) Si l’on pouvait considérer les actes qui suivent comme des arrêts, on devrait s’étonner qu’ils n’aient pas été mis à leur ordre de date ; mais il est évident que ce sont des demandes adressées par les gens du roi d’Angleterre à la cour de France, et relatives à l’exécution du traité entre saint Louis et Henri III, passé à Abbeville le 25 ou 28 mars 1259. Le rédacteur du registre était donc autorisé à mettre à part des actes qui sont plus politiques que judiciaires.

 

II. Item supplicaverunt gentes regis Anglie, ducis Aquitanie, domino regi Francie, quod, cum nuncii regis et ducis ejusdem, videlicet dominus Mauricius de Credonio et dominus Gaufridus de Gienville, milites, in pallamento Penthecostes, anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo, tradiderunt aliquas raciones, tam juris quam facti, domino regi Francie, ad informandum ipsum dominum Regem, super hiis que rex Anglie dicit sibi restituenda, per pacem, in tribus dyocesibus Petragoricensi, Lemovicensi et Caturcensi ; et, in dicto pallamento, dominus rex Francie responderit quod ipse mitteret ad partes illas certas personas qui, ea que clara essent, deliberarent, et alia sibi referrent, quod dominus rex Francie faciat compleri responsionem predictam ; Responsum fuit eis quod magister Guillelmus de Nova-Villa et Johannes de Villeta ibunt, propter hoc, ad partes illas, et procedent in forma alias ordinata.

 

VII. Item, cum, in tractatu habito Ambianis, dominus rex Francie retinuerit ad manum suam privilegiatos in tribus dyocesibus Lemovicensi, Petragoricensi et Caturcensi (1), sicut excepti fuerant in pace regum, et postmodum aliquibus ipsorum privilegiatorum fuerint littere tam concesse quam renovate, continentes quod dominus rex Francie ipsos privilegiatos, cum omnibus membris suis, retinuit, ita quod eos non potest ponere extra manum suam et contemplacionem dictarum litterarum, aliqui, sicut membra privilegiatorum, extra dictas tres dyoceses, asserant et contendant se privilegiatos existere, cum privilegiati tantummodo dictorum trium dyocesium sint retenti, et sic hec retencio ad privilegiatos extra tres dyoceses predictas non possit extendi, maxime ad illos qui, ante concessionem dictarum litterarum, dicto privilegio usi non fuerunt, et per antiquitatem dictarum litterarum regi Anglie, duci Aquitanie, magnum posset prejudicium gravari, quoad illos qui sunt extra tres dyoceses, in terra dicti regis et ducis, et sunt membra capitum seu monasteriorum in dictis tribus dyocesibus existencium, quod dictus rex Francie, per declaracionem vel exposicionem dictarum litterarum, dignetur, super hoc prejudicio, remedium adhibere ; per litteras enim predictas semper posset constare de privilegio illorum qui essent extra dictas tres dyoceses, et essent membra capitum sitorum in dyocesibus antedictis ; Responsum fuit eis quod dicant qui sunt illi privilegiati, et adjornabuntur si velint, et fiet eis jus.

 

(1) Voyez l’art. 1 du traité (Rymer, t. I, 2e partie, p. 383). Les privilégiés étaient les personnes à qui le roi avait concédé des fiefs par chartes scellées ou privilèges.

 

 

VIII. Item, cum gentes sive servientes senescalli Petragoricensis inhibuerint aliquibus nobilibus Petragoricensis dyocesis ne juramentum de pace tenenda et servanda, quod senescallo regis Anglie, ducis Aquitanie, prestare consueverant, facerent et prestarent Johanni de Gresli, nunc senescallo dicti regis et ducis, quod precipiatur senescallo Petragoricensi quod dictam inhibicionem revocet seu faciat revocari ; Responsum fuit quod non revocabitur dicta prohibicio, quantum ad privilegiatos domini Regis et membra eorum.

 

IX. Item, cum villa Sancti-Asterii sit in senescallia et infra metas senescallie regis Anglie, ducis Aquitanie, in Petragoricinio, et senescallus ipsius regis et ducis in loco predicto diu explectaverit ea que pertinent ad senescalliam, et adhuc sit in possessione explectandi premissa, et senescallus Petragoricensis pro domino rege Francie ipsum in possession predicta perturbaverit, et quandoque perturbet, illa occasione quod asserit se, pro dicto rege Francie, gardiare abbatem Sancti-Asterii, qui non fuit nec est in aliqua gardia ipsius domini Regis speciali, et occasione talis gardie, multi de senescallia ipsius regis et ducis fuerint inquietati et vexati, quod dominus Rex precipiat quod cessetur a gardia et vexacione hominum terre ; Responsum fuit quod, quantum ad dominum Regem pertinet, senescallus nullum ponet impedimentum.

 

X. Item, cum curia domini regis Francie inhibuerit gentibus regis Anglie ne aliquem ad ipsam curiam, a falso vel pravo judicio appellantem, in aliquo eciam quod non tangit causam in qua appellatur, justiciare presumant, et ob hoc quamplures ad subterfugium habendum, et ne possit de ipsis haberi justicia, frequencius appellare presumant, quod placeat domino Regi inhibicionem hujusmodi revocare, maxime quoad terram Agennensem, Petragoricensem et alias que jure scripto reguntur ; Responsum fuit quod non fieret eorum paticio in terris que reguntur jure consuetudinario ; in aliis servabitur jus scriptum (1).

 

(1) L’introduction de l’appel portait les fruits que la royauté en avait espérés. La barrière que le duel opposait aux appellations étant renversée, de toutes parts les vassaux des seigneurs, et particulièrement ceux du roi d’Angleterre, recouraient à la juridiction royale, non pas pour obtenir la réformation légitime d’un arrêt mal à propos rendu, mais ad subterfugium ; en sorte que le pouvoir judiciaire des grands vassaux n’était déjà plus au XIIIe siècle que le simple droit de juger en première instance. Les gens du roi d’Angleterre vont plus loin, et déclarent que par cette fraude les appelants se dérobent au pouvoir de leurs juges naturels. Nous sommes arrivés à une de ces époques de désordre, que fait toujours naître l’introduction des nouveautés, même les meilleures.

 

 

Arresta

expedita Parisius pro Rege Anglie, ipso existente Parisius.

Anno Domini MCCLXXXVI, circa Penthecostes

 

XXX. Super facto Issigiaci, vocabuntur quorum interest, et fiet jus.

 

XXXI. De pertinenciis Agenesii, item de rippis et alia terra Petragoricensis dyocesis que est inter Drocum et Dordoniam, que dicitur supprisa per gentes domini regis Francie post mortem comitis Pictavensis, scietur veritas.

 

Aliqua arresta

expedita pro Rege Anglie in Parlamento Omnium-Santorum.

Anno Domini MCCLXXXVII

 

I. Omnes cause ordinarie incepte in ipsa curia et coram senescallo Petragoricensi [est] de terra assessa, regi Anglie, remittentur dicto regi, excepta causa Bertrandi de Cresaco que remanet hic, ex certa causa.

 

________________

 

In rotulo parlamenti Penthecostes, anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo octavo, ad dies senescallie Petragoricensis et Wasconie, sic inveni scriptum :

 

Illi qui ibunt ad partes Tholosanas debent perficere assisiam trium millium librararum terre regi Anglie inchoatam per archidiaconum Matiphas et Sigalonie.

 

________________

 

In rotulo parlamenti Penthecostes, anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo primo, ad dies regis Anglie et senescallie Petragoricensis, sic invenio scriptum :

 

Rex Anglie, ad dictam diem, contra abbatem et conventum Brantolmiensem, super redevencia communis, idem rex habet diem consilii.

 

________________

 

In rotulo parlamenti beati Martini hyemalis, anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo octavo, ad dies regis Anglie et senescalli Petragoricensis, sic inveni scriptum.

 

Rien concernant le Périgord.

 

________________

 

In rotulo parlamenti octabarum Penthecostes, anno nonagesimo.

 

Rien concernant le Périgord.

________________

 

In rotulo parlamenti Candelose, anno nonagesimo.

 

Senescallus Petragoricensis, pro Rege, contra regem Anglie, ad audiendum jus super inquestis de Camineriis, de Aymeto, de Casteloignes et de Ribis.

 

________________

 

Aliqua arresta

expedita, tam pro Rege et Regina Anglie quam contra ipsos,

racione comitatus Pontivi,

Anno Domini MCCLXXXVI, circa Penthecosten,

presentibus Parisius Rege et Regina Anglie.

 

Rien concernant le Périgord.

 

 

 

Fin des pièces diverses intercalées au début du deuxième registre des Olims.

________________

 

 

Arrêts

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Candelose,

Anno Domini MCCLXXIV.

Philippe III, 1274.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXV.

Philippe III, 1275.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXV.

Philippe III, 1275.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXVI.

Philippe III, 1276.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Candelose,

Anno Domini MCCLXXVI.

Philippe III, 1276.

 

XXIX. Injunctum fuit senescallo Wasconie quod mandet execucioni, infra octabas Penthecostes, judicium in curia domini Regis factum, pro priore de Sorzac et hominibus suis contra Brunum de Saia, militem, per capcionem corporis et bonorum suorum et bonorum uxoris sue. Et si super hoc in defectu fuerit idem, senescallus Petragoricensis hoc facere non omittat, et dictum fuit quod, si dictus Brunus privilegia prioratus, per ipsum ablata, restituere voluerit, quod de condemnacione predicta deducatur summa in qua fuit, pro predictis privilegiis, dicto priori condempnatus, dum tamen hoc placeat dicto priori (1).

 

(1) L’exécution des arrêts était encore peu régulière. On voit ici la cour prescrire celle d’un des siens, ce qui fait penser que tous les actes de ce genre ne portaient pas en eux-mêmes leurs moyens d’exécution. La cour, en supposant que le sénéchal de Gascogne n’obéira pas au mandement qu’elle lui adresse, dénonce suffisamment ce qu’il y avait encore d’incertain dans les relations de la cour du roi avec les officiers chargés, dans les provinces, de l’administration de la justice, quoique sur cette matière les ordonnances des rois fussent déjà nombreuses et sévères.

 

 

XXXII. Dictum fuit quod mandatum factum senescallo Petragoricensi ut solvi faceret cuidam monacho, per gentes domini Johannis de Gresliaco, verberato et male tractato, ducentas libras Turonenses, non erat revocandum, immo execucioni debite demandandum.

 

XXXIII. Preceptum fuit quod judicium factum pro vicecomitissa Lemovicensi, ecclesiis et hominibus terre sue, contra regem Anglie, super quadam pecunie summa ipsis reddenda pro dampnis, post inhibicionem nostram sibi factis a dicto Rege, mandaretur execucioni per senescallos Agenensem et Petragoricensem.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Beate Marie-Magdalene,

Anno Domini MCCLXXVII.

Philippe III, 1277.

 

X. Senescallo Petragoricensi : « Mandamus vobis quatinus judicium, pro vicecomite Fronciaci, contra regem Anglie, in curia nostra factum, execucioni debite demandetis, eidem deliberari facientes Fronciacum et ejus pertinencias, de quibus, sicut de pertinenciis Fronciaci, ostensio facta fuit, et inquiratis, vocatis qui fuerint evocandi (en marge : lisez evocandis), quantum leveie et redditus dicti castri et dictarum pertinenciarum, a tempore litis mote, videlicet per octo annos, valuerunt ; et quid et quantum gentes dicti Regis, post prolacionem dicti judicii, de redditibus et exitibus dicti castri et pertinenciarum levaverunt ; insuper et de expensis utilibus et necessariis, pro custodia dicte terre, et pro retencione edificiorum castri et pertinenciarum predictarum. »

Actum, etc.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Epiphanie Domini,

Anno Domini MCCLXXVII.

Philippe III, 1277.

 

XXVI. Responsum fuit Turenne, Combornensis et Ventadori vicecomitibus, quod, in rebus admortificatis ab eis in feodis et retrofeodis domini Regis, dominus Rex assignare potest, ubi non sunt tres domini intermedii. Item concessum fuit dictis vicecomitibus quod possint portare arma pro suis feodis, modo debito justiciandis ; et inhibitum fuit senescallo Petragoricensi quod non permittat quod servientes sui intrent terras dictorum vicecomitum, causa justicie exercende, nisi in casibus ressorti, et in casibus quorum cognicio et vindicta ad dominum Regem pertinere noscuntur.

 

XXVIII. Ordinatum fuit, per curiam, quod vicecomes Turenne et domina Bregeriaci vocabunt insimul coram se homines de Martello, et facient peticionem suam, contra eosdem ; qui homines, si dicant se non debere respondere coram ipsis, set coram ballivo Martelli, quem dicunt esse suum judicem, prout apparet per litteras dicti vicecomitis et antecessorum suorum, sicut dicunt, vel aliam causam pretendant, et vicecomes et dicta domina Bregeriaci dicant contrarium, videlicet quod ipsi tenentur respondere coram ipsis, et, ad hoc, raciones suas proponant, et, super propositis, jus offerant ; de hoc fiet judicium per dictos dominos, a quo judicio, si non appellaverint ad dominum Regem vel ejus senescallum, injunctum est senescallo quod non impediat vicecomitem et dictam dominam justiciare predictos homines, cum armis vel sine armis. Quod si contingeret dictos homines coram dictis dominis non venire, vel venire et inobedienter recedere, quia nollent judicium ab eisdem expectare, injunctum est senescallo quod non impediat ipsos justiciare homines antedictos ; illud idem ordinatum est inter dictum vicecomitem et homines de Briva.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXVIII.

Philippe III, 1278.

 

XLIII. Preceptum fuit senescallo Petragoricensi quod, si invenerit quod gentes regis Anglie teneant assisias in villa de Podenpnaco et habeant ibi commune, quod reddat eis curiam suam de querela que vertitur inter homines de Podenpnaco et priorem dicti loci.

 

XLVIII. Quadam appellacione ab audiencia judicis Figiacensis ad senescallum nostrum Petragoricensem interjecta, abbas predictus ad nos super hoc querimoniam detulit, dicens per regale privilegium sibi indultum esse quod ab ejus audiencia ad alium judicem quam ad nos non posset appellari; senescallo Petragoricensi pro nobis dicente nichil actum esse contra dictum privilegium, quia abbas sentenciam a qua appellatum erat non protulit, set judex suus vel celerarius, a quorum sentenciis ad ipsum senescallum fuit aliquociens appellatum; Viso dicto privilegio, procunciatum fuit, per curie nostre judicium, a sentenciis abbatis, celerarii, vel judicis suorum qui in dicto officio personam abbatis reputant, ad alium judicem quam ad nos non esse appellandum, immo dicta appellacionis causa, in statu in quo est coram senescallo Petragoricensi, ad examen nostrum remittetur, et dictum fuit quod abbas emendare tenebatur injuriam a celerario, bajulo et judice suis illatam servienti domini Regis, nec abbas eos deadvoare poterit in hoc casu.

 

LIV. Super facto burgensium de Ruppella qui habent terram de Bregeriaco, pro debitis, usque ad certum tempus, sibi obligatam, reddita fuit curia senescallo Wasconie, et injunctum fuit ei a curia quod litteras domini et domine de Bregeriaco, quas dicti burgenses habent super obligacione predicta teneri faciat; et, si super hoc fuerit in defectu, senescallus Petragoricensis mandatum habuit, ut super hoc manum apponat.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXIX.

Philippe III, 1279.

 

XXVI. Cum comes Petragoricensis fecisset adjornari regem Anglie, vel locum ejus tenentem, super pravo et falso judicio; item, cum Margareta de Turenna, domina Bregeriaci, fecisset adjornari dictum regem vel locum ejus tenentem, super defectu juris; item, cum Guillelmus Perisse fecisset adjornari dictum regem, super pravo et falso judicio, et dicta appellacionis causa pendente, dictus Guillelmus obierit, ac senescallus Wasconie Arnaldum fratrem dicti Guillelmi adjornari fecisset, processurum in dicta causa, secundum arramenta habita cum dicto Guillelmo, dicti comes et domina et dictus Arnaldus appellacionibus suis predictis renunciaverunt.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXIX.

Quibus interfui (lisez: non interfui) quia per dies aliquot fui absens.

Philippe III, 1279.

 

XXVI. Cum abbas et conventus Dalonensis associassent dominum Regem ad quendam locum qui dicitur Tauriacus, pro quadam bastida ibidem construenda, et dominus Garnerius de Castro-Novo, miles, et vicecomes Turenne se opponerent, et dicerent dictam bastidam absque eorum prejudicio non posse fieri ; Auditis eorum contradicionibus et racionibus, pronunciatum fuit quod dicta bastida ibidem fieret et remaneret.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXX.

Philippe III, 1280.

 

XIV. Preceptum fuit per curiam senescallo Petragoricensi ut magistro Gerardo de Malo-Monte et Bernardo de Sauzeto, presbitero suo, et hominibus suis, faciat emendari omnia dampna que, per inquestam quam dictus senescallus inde fieri fecit, inventa sunt fuisse illata dictis magistro et presbitero et hominibus suis et Bertrando de Turribus et aliis bannitis domini Regis et complicibus eorumdem, et quod faciat eis emendari et resarciri dicta dampna, prout probata sunt per dictam inquestam, ab illis in quorum terris dicti banniti reperti sunt receptati (en marge : receptatos) fuisse (per inquestam inde factam, de mandata domini Regis) et ab illis qui per dictam inquestam inventi sunt dictos bannitos et eorum complices receptasse.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXI.

Philippe III, 1281.

 

XXV. Cum procurator regis Anglie nobis supplicaret, ut manum nostram amoveremus, ut ipsi, opus edificii cujusdam castri, in Petragoricinio siti, quod dicebatur Castrum-Regale, a dicto rege Anglie dudum incepti, quod opus, propter quandam parvam inobedienciam, per bone memorie karissimum dominum et genitorem nostrum Ludovicum, Francorum regem, arrestatum fuerat, ut dicebant, possent perficere et complere ; procuratore abbatis et conventus Sarlatensium, ad dictam supplicacionem audiendam vocatorum, pro ipsis abbate et conventu, se opponente, et plures raciones pretendente, quare procurator dicti regis Anglie in predicta supplicacione sua minime debebat exaudiri ; Tandem, quia certum est quod ipsi abbas et conventus ita privilegiati sunt quod ipsos, res et bona eorum extra manum nostram ponere non debemus, et quia, tempore dicti domini et genitoris nostri, eidem constitit et fides facta fuit, ut nostra curia recordata fuit, quod gentes dicti regis Anglie dictum castrum construi faciebant in feodo castri de Syurac, quod castrum de Syurac cum pertinenciis suis est de feodo dictorum abbatis et conventus, contra ipsorum abbatis et conventus voluntatem, nec ad denunciacionem novi operis, sibi factam, ex parte dictorum abbatis et conventus nec eciam, propter prohibicionem predicti domini et genitoris nostri, cessare voluerant de dicto castro edificando, propter quod predictus dominus et genitor noster fecit et mandavit dirui dictum castrum, pronunciatum fuit per jus et responsum per arrestum gentibus dicti Regis quod non erant de cetero super hoc audiendi.

 

XXVII. Quia Bernardus de Bordelia contestatus fuit litem, contra abbatem et conventum Brantelmenses, coram senescallo Petragoricensi, dictum fuit per arrestum quod rex Anglie de dicto Bernardo curiam non haberet.

 

XLVII. Conventus Sancti-Amandi dyocesis Petragoricensis ordinabunt aliquas personas, abbacia vacante, ad percipienda, administranda et dispensanda temporalia bona sua ;et si illis administratoribus et dispensatoribus inferatur violencia, et habeant recursum ad senescallum domini Regis, defendet eos prout defenderet et defendere consuevit abbatem dicte abbacie, et in dicta abbacia presidentem.

 

XLIX. Cum abbas et conventus Brantelmenses dicerent et proponerent, in judicio, coram nobis, contra Bernardum de Bordelia, armigerum, quod castrum et castellania de Bordelia erant de feodo ipsorum, et quod Ebolus de Bordelia, primogenitus frater dicti Bernardi, bannitus fuerat per inclite recordacionis karissimum dominum et genitorem nostrum Ludovicum, Francie regem, de toto regno suo, qui quidem Ebolus, per terre consuetudinem, tanquam primogenitus successerat in feodo antedicto, et erat in possessione dicti feudi, priusquam bannitus fuisset, et pro dicto feodo in fidelitate et homagio abbatis et conventus predictorum ; proponerent eciam quod, per consuetudinem Francie et illius patrie, banniti seu dampnati pro crimine capitali commitunt feoda, quecumque tenent, illis a quibus ea tenentur ; propter que dicebant prefatum feodum eis esse commissum, petentes quod impedimenta omnia que dictus Bernardus faciebat eisdem, in dicta castellania, amoverentur eis omnino, asserentes eciam quod, si dictus Bernardus aliquod jus haberet vel habere posset in feodo supradicto, eisdem abbati et conventui totum ceciderat in commissum, pro eo quod coram nobis dictus Bernardus falso deavoaverat ab ipsis castrum de Bordelia et falso advoaverat ab illustri rege Anglie, super quibus dicti abbas et conventus litteras nostras, contra dictum Bernardum, in judicio, coram nobis, exhibebant ; propter que et multas alias raciones quas proponebant, impedimenta in dicta castellania sibi facta amoveri petebant ; Tandem, cum dictus Bernardus primo super predictis, specialiter et expresse citatus coram senescallo nostro Petragoricensi ad instanciam dictorum abbatis et conventus, nichil sufficiens proposuisset coram senescallo nostro predicto contra predicta, et tandem, appellacione a defectu juris ab ipso senescallo nostro in causa predicta contra dictos abbatem et conventum ad nos interposita a dicta appellacione coram nobis, per judicium cecidisset, et super predictis, coram nobis citatus et plurimum expectatus, nichil sufficiens proponeret contra predicta, tandem, per judicium curie nostre, auditis et diligenter intellectis que dicte partes proponere voluerunt, pronunciatum fuit impedimenta omnia que dictus Bernardus in dicta castellania faciebat abbati et conventui predictis esse amovenda eisdem, ac ipsos abbatem et conventum in possessione dicte castellanie esse tuendos (1).

 

(1) Cet arrêt signale une ancienne coutume de France qu’aucun auteur n’a citée, savoir que le vassal banni ou condamné pour un crime capital commettait son fief envers son seigneur immédiat. La commise s’appliquait, il est vrai, à un grand nombre de cas, qui tous se rapportaient aux devoirs du vassal envers son suzerain ; mais il ne s’agit pas ici de ces devoirs, car le bannissement ou la condamnation pour un crime capital ne pouvait être prononcé que par le roi. Le suzerain, ou le couvent de Brantôme, rentra donc en possession du fief, à cause d’un meffait commis par son vassal, mais qui ne lui avait porté aucun préjudice. Dumoulin n’était pas fondé à dire : Et certum est quod soli patrono acquiritur in ultionem injuriae. (Opera omnia, t. I, p. 543, n° 200).

 

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento octabarum Sancti-Martini,

Anno Domini MCCLXXXI.

Philippe III, 1281.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXII.

Philippe III, 1282.

 

XIX. Tradita fuit in plena curia J. de Villeta, senescallo Petragoricensi, quedam inquesta vetus, facta super dampnis que Gombaldus de Tyrano dicebat sibi illata fuisse per gentes regis Anglie, occasione appellacionis ab ipso G. ad dominum regem Francie interposite et post dictam appellacionem ; et preceptum fuit dicto senescallo ut omnia dampna que probata inveniret dicto G., occasione predicta, fuisse illata, sibi reddi et restitui faceret, ita tamen quod si, per dictam inquestam de dictis dampnis, sufficienter instrui non posset super dictis dampnis, per se vel per alium de novo inquireret et terminaret.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Beati Martini,

Anno Domini MCCLXXXII.

Philippe III, 1282.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXIII.

Philippe III, 1283.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXXIII.

Philippe III, 1283.

 

IX. Emenda decani Burdegalensis contra Rustanum de Solerio taxata fuit ad tria millia librarum Turonensium ; videlicet, de injuriis illatis tempore quo fuit major, ad duo millia et septingintas libras Turonenses, solvendas a communi ; et pro injuriis ab ipso Rustanno et fratribus suis, postquam desiit esse major, illatis, ad trecentas libras Turonenses, de suo proprio persolvendas in modum qui sequitur ; Nobis, mille libras Turonenses ; decano, mille libras Turonenses ; Gaillardo de Beynaco, Petro de Porta, canonicis Burdegalensibus, eorum cuilibet, quinquaginta libras Turonenses ; magistro Guillelmo de Mota, sigillatori dicti decani, quinquaginta libras Turonenses ; Guillelmo de Barda, canonico Burdegalensi, ducentas libras Turonenses ; archidiacono Blaviensi, Helie de Grana, sacriste ecclesie Burdegalensis, eorum cuilibet, quinquaginta libras Turonenses ; Petro de Goez, servienti decani, centum libras Turonenses, et ecclesie Burdegalensi, quadringintas libras Turonenses.

 

X. Preceptum fuit ballivo Canstanciensi quod Heliam Ridel, dominum de Pontibus, teneat in saisina sua et gaudere faciat assisia seu assignacione quadringentarum librarum terre, racione uxoris sue, in terra Fulgeriarum, sibi facta de mandato domini Regis, per castellanum de Banaone, prout in litteris dicti Castellani, super dicta assisia confectis, continetur, salvo jure comitis Marchie.

 

XVI. Cum episcopus Petragoricensis in curia ista faceret tres peticiones contra regem Anglie, videlicet super communi, super quadam assisia et super quadam bastida, procurator regis Anglie, nomine dicti Regis, peciit curiam suam sibi reddi ; negocio hujus posito in arresto, dictum fuit quod dictus Rex super hiis curiam non haberet.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita, Parisius, in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXIV.

Philippe III, 1284.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta, et quadam

statuta (1)

expedita in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXV.

Philippe III, 1285.

 

(1) Par statuta il faut entendre les décisions que la cour prenait de son propre mouvement et qui, le plus souvent, s’appliquaient à une localité ou à une corporation.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

[expedita] in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXXV.

Philippe III, 1285.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

[expedita] in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXXVI.

Philippe IV, 1286.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXVII.

Philippe IV, 1287.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXXVII.

Philippe IV, 1287.

 

XII. Pax proloquta inter abbatem et conventum Silve-Majoris, et abbatem et conventum Sarlatenses et eorum decanum de Yssigiaco, occasione occisionis Arnaldi Requi, monachi Silve-Majoris, placuit consilio domini Regis, et levabit senescallus Petragoricensis ducentas libras Turonenses, quas promisit dictus decanus Yssigiaci dare domino Regi, pro delacione armorum.

 

Judicia aliqua, consilia et arresta,

[expedita] in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCLXXXVIII.

Philippe IV, 1288.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCLXXXVIII.

Philippe IV, 1288.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Sancti-Martini,

Anno Domini MCCLXXXIX.

Philippe IV, 1289.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Penthecostes,

Anno Domini MCCXC.

Philippe IV, 1290.

 

XXII. Cum Raterius de Castro-Novo quosdam malefactores, suspectos de morte Bernardi Hugonis, captos in sua prisione detineret, quos ipse suos justiciabiles asserebat, eo quod in terra et jurisdictione sua dictum hominem interfecerant, ut dicebat ; e contrario senescallo nostro Petragoricensi et Caturcensi asserente et dicente dictos malefactores, nostros esse justiciabiles, ea videlicet racione, quia dictum hominem cum armis insidiose et in chemino publico interfecerant, in quo casu ad nos spectat jurisdictio, ut asseruit senescallus predictus ; cumque senescallus noster predictus diceret dictos malefactores debere poni ad manum nostram, tanquam superioris, donec discussum esset utrum ad  nos aut ad Raterium predictum dictorum malefactorum jurisdictio pertineret, dictus Raterius super hoc interloqui postulavit ; senescallus vero interloquendo pronunciavit dictos malefactores ponendos esse ad manum nostram, tanquam superioris, a qua interlocutoria dictus Raterius appellavit; cui appellacioni senescallus noster non deferens, tanquam frivole, dictos malefactores ad manum nostram, tanquam superioris, cepit; dictum fuit per arrestum quod dicti malefactores remanebunt in manu nostra, tanquam superioris, donec discussum sit utrum ad nos an ad Raterium predictum jurisdictio debeat pertiner, non obstante appellacione predicta, commissionem cause appellacionis predicte factam domino Guillelmo de Cachetis revocantes.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Candelose,

Anno Domini MCCXC.

Philippe IV, 1290.

 

XV. Senescallo Petragoricensi: « Cum alias, per arrestum curie nostre in hoc presenti pallamento per magistros recordatum, auditis, que partes hinc inde proponere voluerunt, pronunciatum fuit majorem et communiam et cives Burdegalenses jus non habere arrestandi vel impediendi ne major et communia et jurati Santi-Johannis Angeliacensis possint emere merramentum, et illud extrahere a villa Burdegale et Wasconia, et ut marramentum per majorem et cives Burdegalenses arrestatum, contra predictum arrestum et inhibiciones nostras, olim super hiis factas, deliveraretur et redderetur eisdem cum dampnis et deperditis que propter hec incurrerunt; nos iterum auditis que partes proponere voluerunt, pronunciamus predictum arrestum tenere debere, eisdem majori et civibus et communie Burdegalensibus, super premissis perpertuum silencium imponentes, mandantes vobis quatinus predictum arrestum et omnia predicta execucioni debite demandetis, et impedimenta, si que sint, vel que imposterum, quocienscumque inveniretis, per vos vel per alium amovere curetis. »

 

XXV. Ad instanciam, requisicionem Regerii de Pontibus et amicorum suorum, ordinatum fuit quod per senescallos Petragoricensem et Xanctonensem recipientur omnes redditus et exitus terre dicti Regerii, et, proviso sibi de victu sufficienti, residuum convertur in acquittacionem suorum debitorum de consilio amicorum suorum.

 

XXX. Sigillum, ex parte domini Regis, positum in villa Petragoricensi, remanebit ibi, nec amovebitur, ad instanciam consulum dicte ville.

 

Judicia, consilia et arresta,

reddita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCI.

Philippe IV, 1291.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

reddita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCII.

Philippe IV, 1292.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

reddita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCIII.

Philippe IV, 1293.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCIV.

Philippe IV, 1294.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

reddita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCV.

Philippe IV, 1295.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Judicia, consilia et arresta,

expedita in Parlamento Omnium-Sanctorum,

Anno Domini MCCXCVI.

Philippe IV, 1296.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

facta in Parlamento.

Anno Domini MCCXCVIII. (1)

Philippe IV, 1298.

 

(1) Si l’année 1297 manque, dit Klimrath, p. 13, c’est qu’il n’y aura pas eu de parlement cette année, le registre passant, sans aucune lacune et sur la même page (fol. 117 v°), de 1296 à 1298. Le Mémorial confirme cette opinion. En l’année 1297, la guerre entre Philippe le Bel et le comte de Flandre était dans toute sa force, et le roi ne put tenir aucun parlement. Ce fut peut-être pour combler cette lacune que le greffier mit en tête du volume plusieurs actes relatifs à cette guerre, qui portent la date de l’année 1297.

 

 

XV. Notum facimus quod, cum, inter procuratorem nostrum, pro nobis, abbate et capitulo Sancti-Frontonis Petragoricensis, ex una parte, consules dicte ville, pro se et communitate ejusdem, ex altera, controversia moveretur, super quodam judicato curie nostre, super justicia parrochie Sancti-Frontonis predicti, adjudicata nobis, abbati et capitulo antedictis ; dicentibus procuratoribus nostro, abbatis et capituli prefatorum, judicatum hujusmodi debere extendi ad justiciam dicte parrochie, prout intra muros et extra se comportat ; dicentibus antedictis consulibus et communitate ex adverso, dictum judicatum ad justiciam dicte parrochie inter muros fore restringendum, virtute verborum ipsius judicati ; et peteret utraque pars antedictum judicatum, per curie nostre consilium, super hoc, declarari ; Viso dicto judicato, diligenter perlecto et intellecto, per curie nostre judicium, pronunciatum extitit hujusmodi judicatum ad justiciam dicte parrochie se debere extendere, prout eadem parrochia, inter muros et extra, se extendit. Februarii.

 

Arresta,

facta in Parlamento octabarum Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCXCIX.

 (1 voir à la fin la longue note sur les différents volumes)

Philippe IV, 1299.

 

XI. Cum vicecomes de Ventador conquereretur de ballivo Arvenie, super eo quod idem ballivus ad manum suam posuerat villam de Uyssello vicecomitis predicti, dicens dictam villam ab antiquo esse de ressorto ballivie de Briva, senescallie Petragoricensis ; et e contra dictus ballivus Arvernie diceret dictam villam esse de feodis nostris Arvernie, pertinentibus ad castrum de Arminto, quod est de ballivia Arvernie, et quod, propter inobediencias dicti vicecomitis, racione feodi dicte ville, ibidem posuerat manum suam, et in casu ad eum pertinente ; Tandem, auditis parcium racionibus hinc et inde, per curie nostre judicium, dictum fuit quod ballivus Arvernie villam dictam de Uyssello, quantum ad jus feodi et ejus expleta, justiciabit et explectabit, et quod, quantum ad alia que pertinent ad casus ressorti et expleta justicie, dicta villa ressortum habeat ad balliviam Brive, prout hactenus extitit consuetum.

 

XV.  Cum, per judicium curie, dictum fuisset quod villa de Uyssello, quantum ad jus feodi, subsit ballivie Arvernie, et, quantum ad ressortum justicie, subsit ballivie de Briva, que regitur jure scripto, et dominus de Uyssello peteret quod curia adjungeret dicto judicato quod ejusdem ville pertinencie sint de ressorto ballivie de Briva, odinavit curia et precepit quod ballivus Arvernie se informet si dicta villa de Uyssello, cum suis pertinenciis, ab antiquo consueverunt esse de ressorto Brive, et si ipse invenerit ita esse, sic teneri faciat et observari, et in contrarium nichil attemptet.

 

Arresta,

data in Parlamento Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCC.

Philippe IV, 1300.

 

VI. Cum inter Pelegrinum de Sancto-Paulo, burgensem Moysiaci, ex una parte, et consule ville Francisie, dyocesis Caturcensis, pro se, universitate et hominibus dicte ville, ex altera, esset discordia coram nobis, super bassa juridictione usque ad sexaginta solidos et infra territorium de Campo-Arnaudi et de Autevada, et pertinenciarum, ac habitancium locorum eorumdem, dictusque Pelegrinus proponeret dictam jurisdictionem ad se pertinere, occasione cujusdam composicionis facte per ipsum super hoc cum Guichardo de Marziaco, milite, senescallo nostro tunc Petragoricensi et Caturcensi, quam ipse demum per nos obtinuit confirmari, pro quibus composicione et confirmacione ipse nobis solverat quingnetas libras Turonenses, ut dicebat ; parte adversa in contrarium asserente quod dicta jurisdictio ad eos pertinebat, pro eo quod predictam jurisdictionem eisdem concesseramus, et ex certa sciencia confirmaveramus predictam composicionem cum dicto senescallo habitam, que facta fuerat, nostra super hoc voluntate retenta, antequam eam confirmaremus totaliter revocando ; Tandem, auditis partibus, et visis litteris earumdem, per judicium nostre curie, dictum fuit quod, concessione predicta, per nos facta consulibus et ville predicte, in suo robore permanente, predicta composicio per dictum senescallum facta, quamquam postea confirmata per nos fuerit, non tenebit, et quod dicte quingente libre, quas ipse Pelegrinus propter hoc nobis solvit, reddentur eidem, et quod ipse reponetur in illo statu super hoc in quo ipse erat, tempore quo ipse cum dicto senescallo nostro fecit composicionem predictam, et, si aliquis contra eum, vel ipse contra aliquem super hoc aliquid petere voluerit, vocatis partibus, fiet eis justicie complementum. In cujus, etc.

Mense novembris.

 

Arresta,

data in Parlamento Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCI.

Philippe IV, 1301.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

data in sequenti Parlamento octabarum Candelose.

Anno Domini MCCCII.

Philippe IV, 1302.

 

VIII. Philippus, etc. Cum Petrus Salinerii, quondam burgensis Figiaci, per diffinitivam sentenciam contra ipsum latam per Arnaldum Beraldi, locum tenentem senescalli Petragoricensis, occasione submersionis Petri Predicaire, in mille marcis argenti condempnatus fuisser, et dilectus ac fidelis noster magister Johannes Ducis, cantor Rothomagensis, ac Philippus de Planceyo, miles, inquisitores a nobis ad partes senescallie Petragoricensis, pro reformacione patrie, destinati, veritate reperta, tam per processus quam scripturas tabellionum inde factas, dictam sentenciam execucioni mandari juxissent, Bertaudus Salinerii, filius et here dicti Petri, de hoc conquerens, plures raciones proposuit quare dicte sentencie execucio fieri non deberet ; procuratore nostro se in contrarium opponente ; Tandem, auditis diligenter ejusdem Bertaudi racionibus ac dicto procuratore nostro, per curie nostre judicium, dictum fuit quod, non obstantibus propositis, dicta sententia execucioni mandetur. In cujus, etc.

In vigilia beati Michaelis, anno trecentesimo tercio.

 

Arresta,

data in sequenti Parlamento Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCIV.

Philippe IV, 1304.

Quia anno precedenti, propter guerram Flandrie, non fuit parlamentum (1).

 

(1) Klimrath s’est servi de cette longue interruption dans les sessions du parlement, pour appuyer le système qu’il a adopté relativement à l’ordonnance rendue par Philippe de Bel en 1302 (Ordonnances, I, 366), et qui ordonnait de tenir deux parlements par année (art. LXII). J’examinerai ailleurs s’il a eu raison de soutenir (p. 43) que cette ordonnance n’amena aucun changement notable dans les usages de la cour.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento octabarum Pasche.

Anno Domini MCCCVI.

Philippe IV, 1306.

Quia anno quinto precedenti non fuit parlamentum (1).

 

(1) Ainsi, sur quatre années il y en eut deux sans parlements. On a peine à comprendre que la cour, dans laquelle si peu de chevaliers siègeaient à cette époque, et qui n’était guère composée que de prélats et de maîtres, interrompit ses sessions parce que le roi, qui ne la présidait que rarement, se trouvait dans l’obligation d’aller se mettre à la tête de son armée. La nature particulière de la guerre que Philippe le Bel faisait à son vassal le comte de Flandre donne lieu de penser que le roi emmena avec lui, en cette circonstance, la plus grande partie de son conseil ; car, pendant le deux croisades de saint Louis, la cour ne cessa pas d’administer la justice.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento

octabarum Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCVI.

Philippe IV, 1306.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento

octabarum Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCVII.

Philippe IV, 1307.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento

octabarum Nativitatis Domini.

Anno Domini MCCCVIII.

Philippe IV, 1308.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento

sancti Andree Apostoli.

Anno Domini MCCCIX.

Philippe IV, 1309.

 

V. Philippus, etc. dilectis magistro Yvoni de Laudunaco, clerico, et Johanni Roberti, militi, nostris superintendentibus financiarum negociis in senescallia Petragoricensi, salutem et dilectionem ; Significaverunt nobis habitatores de tali loco et jurisdictionis ejusdem quod vos, pro terris, essartis, gastinis et similibus, de feodo seu retrofeodo nobili moventibus, per ipsos a nobilibus accensatis, seu ad firmam perpetuam captis, absque aliqua justicia translata in eosdem, licet de hujusmodi rebus dicti habitatores certam pensionem seu censum annuum reddere et solvere teneantur, quamquam eciam per hoc feodorum hujusmodi condicio fuerit plurimum meliorata, ut dicunt, et de dictis rebus plus reddant, et eciam plus valeant ipse res dominis predictis, quam valerent antequam ad manus dictorum innobilium pervenirent, ut dicunt, financias exigere nitimini ab eisdem, bona ipsorum propter hoc arrestantes in eorum prejudicium et gravamen ; quocirca mandamus vobis quatinus, si vobis constiterit de predictis et aliud racionabile non obsistat, a compulsione hujusmodi desistatis, que vero de bonis eorum, ea occasione, cepistis restituentes eisdem. Datum die vicesima octava martii, anno trecentesimo nono.

De hoc facte fuerunt plures littere, sed tamen visa non fuit ordinacio financiarum, unde bonum videtur esse quod videatur (1).

 

(1) On trouve ce mandement dans le recueil des ordonnances, t. I, p. 473. Il est surprenant que Laurière ait été chercher cet acte dans les mémoires de M. du Tillet, comme il le dit, quand il connaissait et avait à sa disposition les Olim, où il existe transcrit plus exactement. La copie dont il s’est servi portait : dicti habitatores certam personam, seu ... etc. à la vérité, il dit en note : « il doit y avoir, ce semble, certam summam ; » La véritable leçon est certam pensionem, comme les Olim le montrent.

 

Arresta,

per curiam data in sequenti Parlamento

Hyemali. (1)

Anno Domini MCCCX.

Philippe IV, 1310.

 

(1) Sous-entendez Sancti Martini.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

octabarum Brandonum.

Anno Domini MCCCXI.

Philippe IV, 1311.

 

XIX. Cum Yzarnus de Luzegio, domicellus, curie nostre conquereretur, proponens quod, ipso existente in saisina repariorum de Cusello et de Chaornhaco, cum pertinenciis eorumdem, que quondam fuerunt Poncii de Podio, militis, et Bernardi et Poncii, liberorum ipsius militis, et que bona Giraudus Flote, quondam senescallus Petragoricensis, pro quibusdam emendis, in quibus dicti miles et ejus filii nobis tenebantur, et pro quibusdam excessibus eciam ab eisdem, ut dicitur, perpetratis, ad manum suam poni fecerat, et ea dicto Ysarno, tanquam plus offerenti, vendiderat, precedentibus subastacionibus consuetis, pro certo precio ab eodem Ysarno, thesaurario nostro Caturcensi, ut dicebat, soluto, cujus emptionis titulo ipse dicta bona per decem annos, novissime preteritos, pacifice tenuerat, ut dicebat ; nichilominus senescallus nunc Petragoricensis, virtute cujusdam littere a nobis impetrate per Helenam de Podio, uxorem Bertrandi de Rossilione, militis, et liberos eorumdem conjugum, non facientis mencionem de vendicione predicta, ad manum nostram posuit bona predicta, requirens dictam manum nostram inde amoveri, et se permitti, sicut prius, gaudere bonis predictis ; parte adversa pluribus racionibus e contrario proponente dictorum bonorum saisinam debere sibi deliberari, et non dicto Ysarno, et maxime pro eo, ut dicebat, quod, cum predicti Poncius de Podio, dicte Helene pater, et ejus liberi, fratres ipsius Helene, tempore quo ipsi bona predicta tanquam sua tenebant et pacifice possidebant, pura donacione facta inter vivos, eidem Helene et ejus liberis, ex dicto Poncio susceptis, bona predicta donavissent, et ipsorum dominium in eos transtulissent, et ipsi Helena et ejus liberi dicta bona, virtute donacionis predicte, per tres annos et amplius paciffice tenuissent et tenerent, et essent in possessione pacifica bonorum predictorum, bajulus noster Caturcensis bona predicta, injuste et sine cause cognicione, posuit ad manum nostram ; a qua manus apposicione, dicta Helena statim ad senescallum Petragoricensem appellavit ; qua appellacione non obstante, idem bajulus dictam Helenam semper appellantem expulit de saisina bonorum predictorum ; quam appellacionem ipsa contra dictum bajulum et procuratorem nostrum fuit legittime prosecuta ; qua lite pendente et in ea certis datis commissariis ipsis partibus a senescallo predicto, dictus Ysarnus de Luzegio, sciens, ut dicebat, dicta bona sic esse litigiosa, maliciose procuravit erga dictum senescallum quod idem senescallus, videlicet Giraudus Flote, bona predicta, sic litigiosa, dicto Ysarno vendidit pro modico precio, que bene valebant quinque millia librarum Turonensium, ut dicebat ; ipsa Helena contradicente, et se in hujusmodi, quantum potuit, opponente, et in opposicione sua continue persistente, et causam dicte appellacionis sue prosequente in tantum quod infra modicum tempus postea dicta Helena diffinitivam pro se habuit sentenciam per curiam dicti senescalli contra dictos bajulum et procuratorem nostrum, per quam sentenciam amota fuit manus nostra de predictis bonis, et pronunciatum dictam Helenam bene appellasse, et ipsam debere reponi in possessione bonorum predictorum, salvo jure nostro et quolibet alieno ; et deinde, predictis partibus in nostra curia constitutis in causa appellacionis predicte, dictus procurator noster expresse renunciavit appellacioni sue predicte, et curia nostra dicte Helene litteram nostram concessit ad senescallum Petragoricensem quod, non obstante dicta appellacione, cui renunciaverat procurator noster, ipse senescallus judicatum predictum, pro dicta Helena factum, execucioni mandaret, et similiter aliam litteram obtinuit a nostra curia, sicut dicit, quod, non obstante dicta vendicione, sic maliciose et de re litigiosa facta, idem senescallus dictum judicatum execucioni mandaret ; et postea plura alia mandata super hoc a nobis impetravit, ut ipsa dicebat, ad senescallus predictum, que nundum fuerunt execucioni mandata, propter maliciam seu negligenciam dicti senescalli et potenciam Ysarni predicti ; quare petebat pars dicte Helene et liberorum suorum predictum judicatum, pro se latum, execucioni mandari, et dictorum bonorum sibi provideri ; Auditis igitur hinc inde propositis, et visis litteris et instrumentis super hoc a dictis partibus exhibitis et maxime litteris, tam vendicionis quam judicati predictorum, ac litteris nostris per quas mandabatur quod dictum judicatum mandaretur execucioni, per arrestum nostre curie, dictum fuit quod, non obstantibus propositis ex parte dicti Ysarni, judicatum predictum, pro dicta Helena latum, absque dilacione mandabitur execucioni, et quod dictorum repariorum et pertinenciarum ipsarum saisina, manu nostra inde amota, deliberabitur ipsis Helene et liberis suis predictis, salvis eidem Helene et ejus liberis eorum jure super fructibus, exitibus et proventibus ex dictis bonis hactenus perceptis, a tempore quo ipsa Helena inde fuit expulsa per bajulum predictum, et super bonis in dictis repariis inventis, ac super deterioracione bonorum predictorum quam proponit factam fuisse maliciose per Ysarnum predictum, salvo insuper in bonis predictis jure nostro et Ysarni predicti, prout racio suadebit.

Mercurii post nativitatem beati Johannis Baptiste.

Data vendicionis facte Ysarno de Luzegio est die mercurii post octabas Pasche, anno Domini millesimo trecentesimo. Data judicati facti pro Helena fuit die jovis ante festum beate Katerine virginis, anno Domini millesimo trecentesimo.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

octabarum Hyemalis festi Beati Martini.

Anno Domini MCCCXII.

Philippe IV, 1312.

 

F.B. A noter au numéro XIII, un arrêt contre les Templiers.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

octabarum Hyemalis festi Beati Martini.

Anno Domini MCCCXIII.

Philippe IV, 1313.

 

Rien concernant le Périgord.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

octabarum Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCXIV.

Philippe IV, 1314 - Louis X, 1314.

 

VIII. Ludovicus, etc. senescallo Petragoricensi : Cum consules et universitas locorum de Lauduno et de Sancto-Bartholomeo, racione appellacionum, per ipsos ab audienciis et curiis senescallorum Agennensis et Vasconie pro duce Acquittanie, ad nostram curiam interjectarum, et que pendent in ipsa curia nostra, sint, a juridictione dictorum senescallorum et ducis, dictis appellacionibus pendentibus, de stilo et consuetudine curie nostre, tam agendo quam defendendo, exempti ; mandamus vobis quatenus ipsos appellantes, tanquam exemptos a juridictione dictorum senescallorum et ducis, pendentibus appellacionibus predictis, agendo et defendendo, manuteneatis et defendatis, ac exempcione faciatis gaudere predicta, et si ipsi appellantes, contra aliquos de subditis dictorum senescallorum et ducis, voluerint experiri, vel aliqui contra ipsos, exhibeatis inter ipsas partes, vocatis evocandis, pendentibus appellacionibus predictis, celeris justicie complementum.

Octava die maii, anno decimo quinto.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

octabarum Omnium-Sanctorum.

Anno Domini MCCCXVI.

Philippe V, 1316.

Quia anno XV° precedenti non fuit parlamentum.

 

I. Copia ― Philippus, Dei gracia, Francorum rex, senescallo Petragoricensi, vel ejus locum tenenti, salutem. Cum, propter contencionem seu questionem que est inter karissimum consanguineum et fidelem nostrum regem Anglie illustrem, ex una parte, et abbatem et conventum monasterii Silve-Majoris, ex altera, possessionem garde et superioritatis ejusdem monasterii, ad manum nostram, tamquam dominus superior teneamus, mandamus vobis quatinus, per vos vel per alios ydoneos a vobis deputandos, de novitatibus quas alterutra dictarum partium asseret sibi fuisse per partem adversam factas, inquiratis, vocatis qui fuerint evocandi, diligencius veritatem, et illud quod clarum inveneritis, prout justum fuerit, emendari et ad statum reduci debitum faciatis ; dubia vero ad proximum parlamentum, ad dies senescallie vestre, nobis remittatis, sub vestro, vel illorum qui dictam inquestam facient, sigillis fideliter inclusa ; scientes quod nostre intencionis non est quod, racione mandati hujusmodi, vos intromittatis de aliquibus novitatibus, nisi de illis que, ab anno et die citra usque ad tempus citacionis facte, vel querimonie super hoc coram nobis vel gentibus nostris in judicio proposite, dicentur fuisse facte, nec eciam de aliquo quod per modum peticionis ordinarie fuerit propositum, et pendeat coram nobis, et, si contra hoc per vos vel vestros aliqua facta fuerint, volumus quod illa in statum pristinum reducatis.

Actum Parisius, die mercurii ante Penthecosten, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo primo.

Istam litteram, non signatam per cameram, et de manu extranea scriptam, sicut prima facie apparebat, in qua erat modica pars de sigillo regio appensa, exhibuit curie procurator ducis Acquitanie, petens eam per curiam renovari. Cujus littere viso tenore visisque articulis, per procuratorem dicti ducis traditis anno Domini millesimo trecentesimo decimo, in quibus ipse confitetur gardiam dicti monasterii in injuriis et violenciis notoriis et manifestis ad dominum regem Francie pertinere, curia respondit sibi quod ipsa dictam litteram non renovabit, et precepit michi curia, die sexta junii, anno Domini millesimo trecentesimo decimo septimo, in pleno parlamento, quod ego istud registrarem.

Bituris.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

quod incepit in crastino festi beati Andree Apostoli.

Anno Domini MCCCXVII.

Philippe V, 1317.

 

XXV. Cum abbas et conventus monasterii Kerroffensis, Pictavensis diocesis, in curia nostra conquererentur quod, cum ipsi carissimo domino genitori nostro pro se et ejus heredibus et successoribus Francie regibus communicassent et eos associassent, ac in communione et pariagio cum ipso domino genitore nostro posuissent totum locum, cum suis pertinenciis omnibus, qui dicitur platee de Chambonio, et de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in parrochia de Sorzaco, Petragoricensis diocesis, cujus quidem loci et platearum predictarum, cum suis pertinenciis omnibus, proprietatem, possessionem, dominium, jurisdictionem altam et bassam, merumque et mixtum imperium dicti religiosi ad se pertinere dicebant, et in ipsum dominum genitorem et successores suos transtulissent in communione, pariagio et associacione predictis medietatem, pro indiviso, loci et platearum predictarum, et omnium pertinenciarum et melioracionum, aliorumque emolumentorum quorumcumque que exinde, ex causa vel racione quacumque, provenirent et provenire possent in futurum, ad opus et ob causam cujusdam bastide in loco et plateis predictis fundande, sub iis condicionibus et forma videlicet quod ipsa bastida per officiales, ministros seu rectores communes, de communi assensu dictarum parcium eligendos et instituendos, perpetuo regeretur, jurisdicioque carcer et locus in quo placita tenerentur essent communes, et emolumenta, proventus, exitus et explecta quecumque, que de dicta bastida et ejus pertinenciis, ex quacumque causa, provenirent, per medium dividerentur, prout hec in litteris dicti domini genitoris nostri inde confectis inter cetera plenius continentur ; et postea prefatus dominus genitor noster dictis religiosis, pro omni jure quod ipsi in bastida Sancti-Ludovici, fundata in dicto loco, habere poterant et debebant, centum libras Turonenses annui et perpetui redditus concessisset de voluntate ipsorum, et per suas litteras mandavisset apud Karrofium assignari, quinquennio et amplius jam elapso, predictus tamen redditus eisdem religiosis non fuit hactenus assignatus, nec a dicto quinquennio citra, nec a tempore quo sibi debuit assignari, aliquid de emolumentis et redditibus dicte bastide receperunt, de quibus medietatem habere debebant, juxta formam pariagii antedicti; et propter hoc peterent religiosi predicti se in statu in quo erant ante dictum quinquennium, habendi, tenendi, exercendi et explectandi, una nobiscum pro indiviso, medietatem dicte bastide et pertinenciarum ipsius et omnimode juridictionis et emolumentorum ejusdem, de quibus per gentes nostras, a dicto tempore citra, fuerant spoliati, reponi, et medietatem emolumentorum dicte bastide et ejus pertinenciarum, juxta formam dicti pariagii, una cum arreragiis, sibi reddi, aut sibi dictas centum libras annui redditus apud Karrofium assignari, et sibi satisfieri de arreragiis earumdem a tempore a quo medietatem emolumentorum dicte bastide recipere cessaverunt; Auditis super hiis senescallo et procuratore nostro senescallie Petragoricensis et procuratore nostro Parisiensi, et nichil proponentibus ex adverso, nisi solum quod ipsi dicebant quod plura ressorta plurium villarum et locorum, que ad nos in solidum pertinebant, et que bastide predicte non suberant, eidem bastide et jurisdicioni et cohercioni dicti loci adjuncta fuerant, propter que emolumenta ipsius bastide plus valebant quam valere solebant, in quorum ressortorum emolumentis dicti religiosi aliquid percipere non debebant; et visis litteris dicti pariagii et aliis supradictis, per arrestum nostre curie dictum fuit quod dicti religiosi, in statu in quo erant tempore quo fuerunt per gentes nostras de hiis que habebant et habere debebant, secundum formam dicti pariagii, in premissis reponentur, et, secundum formam dicti pariagii, medietatem omnium emolumentorum dicte bastide percipient et habebunt cum arreragiis que exinde debentur eisdem, exceptis emolumentis dictorum ressortorum adjunctorum eidem, de quibus senescallus Petragoricensis inquiret, vocatis procuratore nostro et aliis evocandis, celeriter et de plano, utrum nobis melius expediat quod ibidem remaneant, aut quod ad loca de quibus ante fuerant reponantur, ad que reponet eadem, si hoc nobis inveniat melius expedire; et si reperiat quod nobis pocius expediat quod remaneant bastide predicte, ipse inquiret, vocatis dicto procuratore nostro dicte senescallie et dictis religiosis, de valore emolumentorum ressortorum ipsorum plenius veritatem, et valor hujusmodi, ultra medietatem quam habemus et habere debemus, racione dicti pariagii, in emolumentis dicte bastide, nobis, tanquam nostrum proprium, in solidum remanebit, dictique religiosi nichil percipient exinde; sed ipsi reliogiosi percipient, ut premittitur, et habebunt medietatem aliorum emolumentorum ipsius bastide, juxta formam dicti pariagii, sicut ante habere debebant, virtute ipsius pariagii, quousque dictas centum libras annui redditus sibi apud Karroffium duxerimus assignandas, quibus centum libris eisdem, ut premissum est, assignatis, tota bastida predicta et omnia ejus emolumenta ex integro erunt nostra.

Nona die augusti.

 

Arresta,

per curiam data in Parlamento

quod incepit in crastino festi beati Martini Hyemalis.

Anno Domini MCCCXVIII.

Philippe V, 1318.

 

Rien concernant le Périgord.

 

 

 

 

 

 

(1) Le deuxième volume des Olims se termine avec les arrêts qu’on vient de lire ; le troisième est divisé en deux parties : l’une contient des arrêts rendus dans les années 1299 à 1318 ; l’autre, qui est beaucoup plus étendue, ne présente qu’une réunion de tables de matières et d’inventaires de pièces. Publier cette dernière partie, où l’on ne trouve pas un arrêt, pas une seule enquête, mais seulement des notes prises par le garde des archives du parlement, pour maintenir l’ordre dans le dépôt confié à sa vigilance, c’eût été augmenter l’épaisseur du volume sans aucun profit pour la science ; mais il ne pouvait être permis de négliger la plus grande partie de ce troisième registre des Olims, qu’à la condition d’en extraire soigneusement les faits qui jettent quelque lumière sur le régime intérieur de la cour du roi ou sur l’administration de la justice dans les province, et de les présenter au lecteur. C’est cette condition que je vais remplir, sans sortir des bornes d’une simple analyse.

Cet inventaire de pièces, qui sera désormais désigné sous le nom de Mémorial, commence par une table d’enquêtes civiles qui avaient été trouvées dans le domicile des maîtres du parlement chargés de les instruire, lorsque, après la mort de ces maîtres, le garde des archives était allé réclamer les pièces qui appartenaient à la cour. On sait comment s’instruisaient les enquêtes : un ou deux membres de la cour se rendaient sur les lieux et recevaient les déclarations des témoins, qu’ils apportaient ensuite à la cour. Si elle trouvait la procédure suffisamment instruite, l’arrêt était prononcé ; dans le cas contraire, un supplément d’instruction avait lieu par les soins du maître qui avait dirigé l’enquête primitive. On trouvera dans les notes du premier volume, p. 944-967, des éclaircissements sur cette matière. Le nombre des enquêtes et la quantité de pièces produites devenant chaque jour plus considérables, la cour sentit la nécessité de charger un de ses membres de tenir note de tout ce qui se passait relativement à des procédures très-importantes, et souvent fort compliquées. Si un membre de la cour mourait, le maître chargé, comme on disait alors, de l’office des arrêts, se transportait au domicile du défunt, retirait et inventoriait les enquêtes qu’il y trouvait, en ayant soin de noter sur son registre l’état de ces procédures. Il existe en tête du Mémorial quinze inventaires faits de cette sorte, après la mort des membres de la cour dont les nom suivent :

Guillelmus de Nogareto, quondam cancellarius ; Johannis de Voysseio, N. de Crecyaco, G. Boutelli, Jacobus de Sancto-Oberto, Hugo Euiller, Martinus de Crepon, P. Toffard, P. Mangon, Petrus de Langonis, Pasquerius de Blesis, P. de Sancta-Cruce, Johannes Anthonii, Richardus Thibolot, Robertus Toison.

Voici quelques exemples de mentions d’enquêtes portées au registre :

Item. Informatio contra cujusdam episcopi gentes, que denegaverunt dare Eucharistiam Raimundo de Pradinis defuncto ; et quidam articuli jus regiam tangentes. (F° 3 r°).

Item. Inquesta facta contra vicecomitem Murati, Benegonem et Guillelmum, filios ipsius, super portanionibus armorum et aliis excessibus (Id. v°).

Item. Une boiste où il ha une lettre que le roy de Navarre fist à son pere, de quittance de toute la somme d’argent que li estoit deue de son mariage (F° 5 v°).

La plus grande partie de ces enquêtes, dont les dates appartiennent aux années 1303 à 1314, ayant été jugées définitivement, le garde des archives se contente de mentionner l’enquête. Cependant quelquefois il ajoute des notes de ce genre : Aperta est, expedita est, credo quod sit judicata, tradita ad videndum, non est perfecta, perficienda et N. tradenda, N. habet, etc. Et il pousse même l’exactitude jusqu’à indiquer la forme matérielle des pièces qu’il inventorie, dans les termes qui suivent : Inquisicio .... in caternis de papiro apertis ; plures inqueste et processus ... in quadam tela cerata sunt ligati ; informacio ... in libro papiri ... et est in caterno papiri ; in pluribus rotulis simul ligatis ; item, quidam parvus rotulus continens, etc. insquesta ... in duobus saccis ; inquesta in septem magnis peciis, in scrinio, etc.

Les notes placées dans cette premières partie du Mémorial ne contenant que les noms des parties mis à la suite du mot inquesta ou du mot processus, on comprend que la curiosité excitée par les noms de personnages qui ont joué un rôle dans les événements des premières années du XIVe siècle ne peut jamais être satisfaite.

Après cet inventaire des enquêtes trouvées chez les membres de la cour qui étaient morts dans l’exercice de leurs fonctions, commence un autre inventaire, beaucoup plus étendu que le précédent, puisqu’il occupe soixante et douze feuillets, et qui porten le titre suivant :

Iste sunt hujus libri rubrice.

 

Biturris. Rubrice hujus libri, quem incepi in parlamento Omnium-Sanctorum, anni nonagesimi noni :

Inqueste et processus de tempore magistri N. traditi ad videndum.

Inventorium de hiis que tradidit mihi magister N.

Inqueste michi tradite in parlamento.

Peticiones michi tradite in parlamento.

Articuli michi traditi in parlamento.

Arresta facta de tempore meo.

Inqueste et processus judicati tempore meo.

Magister N. tradidit michi quinque libros, et sunt qui sequuntur :

― Parvulus liber M. N. in quo notantur inqueste et processus sibi traditi.

― Liber qui dicitur Vayron ; in cujus principio sunt peticiones tradite michi, ab anno octogesimo usque ad anno nonagesimo octavum.

Item, sequuntur inqueste, processus alii, quos M. N. traditit ad videndum.

― Liber magnus cum pilo rubro, qui dicitur Liber inquestarum. Ibi continentur inqueste que sunt in magna archa camere.

Item, inqueste que sunt in parva archa nova.

Item, inqueste et processus alii judicati ab anno LXIX usque ad nonagesimum octavum.

― Liber quintus, qui dicitur Liber magistri J. de Monte-Lucio. Continet inquestas, judicia et arresta expedita ab anno LVII usque ad LXXIII (F° 12 r°).

Catte longue note, qui a fixé l’attention de l’auteur de l’article Parlement de Paris dans l’Encyclopédie par ordre de matières, et de Klimrath (Mém. sur les Olim, p. 17), est l’ouvrage d’un membre de la cour qui, à son entrée dans les fonctions de garde des archives, indique d’abord les matières qui seront contenues dans le registre qu’il se propose de tenir, et ensuite les volumes qui lui ont été remis par son prédécesseur. Bientôt on saura quel était ce maître de la cour et à qui il succédait.

La note annonce un premier inventaire des procès sur enquêtes, remis par l’ancien garde aux maîtres qui devaient les examiner, traditi ad videndum ; en effet, cet inventaire, qui est sous-divisé en autant de sections qu’il y avait de maîtres chargés à cette époque de l’examen des enquêtes, occupe les feuillets 13 v° à 23 v° et est intitulé : Memoriale apud magistros visores de veteri.

Après cet inventaire, on en trouve un second qui porte en tête la signature P. de Bituriis et le titre suivant : Inventarium factum de inquestis et aliquibus scriptis redditis per magistrum Nicolaum de Carnoto, Petro de Bituriis, quando ipse P. intravit officium arrestorum.

Ainsi Pierre de Bourges succéda dans l’office des arrêts à Nicolas de Chartres, qui lui même avait succédé, au dire de Klimrath (p. 27), mais sans que cela soit clairement démontré, à Jean de Montluçon, et rédigea le mémorial que nous examinons. Ce second inventaire remplit quatre feuillets (de 24 r° à 28 r°).

Le troisième inventaire est placé sous le titre suivant : Bituris. Inqueste, aprisie, informaciones, monstre et processus alii redditi curie, in parlamento octabis Omnium-Sanctorum, anno Domini MCC° nonagesimo nono. Cet inventaire s’étend du feuillet 28 r° au feuillet 74 r°. Ici il s’agit, non seulement des enquêtes, mais aussi d’autres procès rapportés à la cour, et ces actes sont rangés sous la désignation des parlements qui suivent :

Toussaint, 1300 (30 v°).

Idem, 1301 (33 v°).

Octave de la Chandeleur, 1302 (37 v°).

Point de parlement en 1303.

Toussaint, 1304 (37 v°).

Point de parlement en 1305.

Octave de Pâques, 1306 (39 v°).

Octave de la Toussaint, 1306 (41 r°).

Toussaint, 1307 (43 r°).

Octave de la Nativité, 1308 (44 r°).

Saint-André, 1309  (46 v°).

Nativité, 1310 (48 r°).

Octave des Brandons, 1311 (52 v°).

Octave de la Saint-Martin d’hyver, 1312 (56 v°).

Idem, 1313 (59 v°).

Octave de la Toussaint, 1314 (62 v°).

Point de parlement en 1315.

Octave de la Toussaint, 1316 (65 v°).

Veille de la Saint-André, 1317 (69 r°).

Lundi après la Saint-Martin d’hyver, 1318 (71 r°).

Cet inventaire présente plus d’intérêt que les précédents, car on y trouve, rangées dans l’ordre chronologique, les notices de toutes les enquêtes ordonnées par le cour durant un laps de vingt ans, avec la mention des jugements préparatoires qui furent rendus pour amener l’expédition définitive de ces enquêtes ; or, les arrêts sur plaidoiries, rendus à la même époque, ayant été conservés, car ils remplissent le quatrième volume des Olim, on comprendra que nous considérions l’inventaire de Pierre de Bourges comme un complément quelquefois intéressant de ce volume. Il est inutile d’insister sur ce point, parce que l’occasion de justifier cette opinion se présentera plus tard, quand nous nous occuperons du dernier registre des Olim.

Le quatrième inventaire porte le titre qui suit : Bituris. Peticiones tradite curie in scriptis in parlamento Omnium-Sanctorum, anno nonagesimo nono.  Ces pétitions, qui étaient des demandes adressées par les parties à la cour, sont inscrites selon l’ordre des parlements, depuis 1299 jusqu’à 1318 (74 r° à 78 r°) et ne représente aucune sorte d’intérêt.

Après les pétitions viennent les articles (articuli), qui occupent tout le reste du Mémorial (de 78 r° à 84 r°). On appelait articles l’énumération des faits que les parties demandaient à prouver devant la cour. La mention qui en est faite sur le registre de Pierre de Bourges offre peu de développements. Voici un exemple de ces mentions.

Articuli merceriorum parvorum stallorum Parisiensium, contre mercerios magnoram stallorum, et e contra. Concordaverunt (78 r°).

Quand nous aurons ajouté qu’un très-grand nombre de notes ou indications du Mémorial ont été barrées par Pierre de Bourges, probablement pour indiquer que les affaires que ces notes désignaient avaient été expédiées, on saura tout ce qu’il importe de connaître sur la disposition et la forme de ce registre. Si ensuite on veut l’étudier comme document historique, on arrive à quelques résultats utiles et qui méritent d’être recueillis.

Le Mémorial donne la preuve qu’au commencement du XIVe siècle le greffe du parlement n’avait point encore reçu d’organisation, mais les progrès de la procédure par écrit étaient si rapides, que déjà l’encombrement des pièces produites dans les enquêtes se faisait sentir, ainsi que l’insuffisance d’un seul maître de la cour pour classer, cataloguer et conserver en ordre ces masses de papiers qui arrivaient de tous les points du vaste territoire soumis à la juridiction de la cour. Il suffira de dire, pour donner une idée de l’étendue ou plutôt de l’énormité de ces productions, que l’on trouve dans le Mémorial la note d’une enquête entre le roi et l’évêque de Mende qui était contenue dans dix-neuf rouleaux (17 v°).

A la suite de cette requête, nous lisons ce qui suit :

Item, septuaginta duo volumina sue cartularia, de diversis locis senescalliarum Bellicadri et Nemausi.

Item, pro parte episcopi Mimatensis, XXXV volumina.

Item, quadraginta octo copias diversorum instrumentorum, pro parte episcopi, sub sigillo Castelleti.

Pierre de Bourges n’avait à sa disposition, pour conserver tous ces papiers, que deux pièces: l’une que l’on appelait camera curiae (17 v°) ou camera prior, et l’autre garda roba.  Le Mémorial nous apprend que ces chambres étaient encombrées de caisses, d’armoires, de malles, de paniers, de sacs remplis de papiers, et que les actes de chaque parlement étaient placés dans un sac particulier (29 r°, 84 r°, etc.). Indépendamment de ces sacs, la cour faisait tenir des registres que l’on appelait registra curie :

Inquesta quam michi tradidit M. Clemens de Saviaco, inter regem et dominum de Monta-Villa super saisina justicie de Monta-Villa. Debet audiri prepositus Parisiensis et videri debent registra curie pro rege (28 v°). Ces registres, comme je l’ai dit précédemment (t. I, p. 1029, note 22), contenaient, non pas les arrêts de la cour, mais seulement les chartes qui intéressaient les droits du roi.

Enfin, le Mémorial nous apprend que la chambre avait un sceau : Inquesta inter ecclesiam Dauratensem et Ademarum de Valencia et abatissam de regula Lemovicensem. De medio curie missa ad perficiendum auditoribus, sub signo camere et tradita. M. de Malo-Monte habet (25 r°). On lit ailleurs : Traditi eam de medio curie ad perficeindum, sub signo camere (28 r°).

L’établissement du greffe était donc déjà très avancé, et la nécessité se révélait chaque jour davantage de donner à cette institution une base plus grande et plus solide ; mais, ainsi que l’a remarqué la Roche Flavyn (Des parlements de France, t. II, p. 113), le greffe devait être la conséquence de la fixité de résidence de la cour royale ; or nous touchons à l’époque où le parlement devint sédantaire ; on peut donc affirmer que nous sommes peu éloignés du moment où les actes de la cour cesseront d’être confiés à la garde d’un magistrat, que des soins d’un ordre plus élevé pouvaient à tout moment distraire de cette occupation, pour devenir la fonction unique d’officiers créés à cet effet. Les détails qui se trouvent dans la préface de ce volume, sur le régime intérieur de la cour, me dispesent d’insister davantage sur ce point.

Au commencement du XIVe siècle, le droit d’appel n’était plus contesté, et les appellations à la cour du roi devenaient de jour en jour plus fréquentes. Des notes telles que celles-ci sont très nombreuses dans le Mémorial :

Processus de diebus Trecensibus portatus Parisius ad judicandam (40 v°).

Processus in causa appellacionis, inter priorem Sancti-Martini Tornacensis et Hugonem de Camberonne, scutiferum, a judicato ballivi Silvanectensis (48 v°).

Processus Castelleti in causa appellacionis, etc. (48 v°).

Ces mentions fournissent les moyens de déterminer dans quelle proportion se trouvaient les causes qui venaient par appel à la cour du roi, avec les affaires qui y étaient portées directement ; quelles étaient les juridictions d’où les parties appelaient le plus fréquemment à la cour suprême ; et enfin la forme de procéder en matière d’appel ; car, si le Mémorial ne mentionne jamais que par le mot judicetur les décisions définitives de la cour, ce registre fournit d’ordinaire des renseignements détaillés sur les incidents des affaires et les jugements préparatoires. Voici un exemple tiré des notes du parlement de la Toussaint 1314 :

Auditis partibus et consencientibus, precepit curia quod inquesta facta inter P. de Pacy et Adam de Petra, milites, videatur et judicetur, salvis suis reprobacionibus. Postea vise fuerunt dicte reprobaciones et fuerunt tres admisse. Et precepit curia quod videatur dicta inquesta ad finem, si poterit expediri sine illis reprobacionibus ; si autem non possit expediri sine illus reprobacionibus, fiet commissio super dictis reprobacionibus. Roya habet. (64 v°).

La note suivante, qui appartient au parlement de la Toussaint 1316, met sous nos yeux un procès jugé au Châtelet et porté par appel à la cour du roi. La proximité des deux juridictions rendait ces appellations d’autant plus fréquentes, qu’on n’avait encore, à cette époque, pris aucune mesure pour en diminuer le nombre.

Inter magistrum et fratres Domus-Dei Parisiensis, et priorem Longi-Pontis, in causa appellacionis ab interlocutoria prepositi Parisiensis, a qua dictus prior appellavit, per quam dictus prepositus pronunciavit manum domini Regis debere apponi super debato dictarum parcium, racione saisine cujusdam decime, quamquam, ut dicit dictus prior, dicte partes diem ad hoc non haberent, sed ad audiendum jus super quibusdam exceptionibus, declinatoriis contra judicem et dilatoriis contra partem adversam, propositis super peticione saisine predicte ; super quibus excepcionibus factus est processus in scriptis, et super dicta requesta manus appellacionis. Verbo tenus fuit litigatum et sine scriptis, hoc salvo quod super dicta interlocutoria dedit prepositus licteram suam ; Placet partibus quod totum videatur ad illum finem, et dictus prior bene vel male appellavit a judicato predicto. Facta est collatio. M. P. Droconis habet.

La distinction entre les causes qui devaient être instruites par écrit et celles qui devaient l’être verbalement se trouve ici clairement indiquée, et l’on voit que les usages de la cour n’avaient plus rien d’incertain.

Le parlement de la Saint-André 1309 est, dans le Mémorial, divisé en deux sections : la première est indiquée dans la forme ordinaire ; la seconde porte pour titre : Inqueste et processus traditi in auditorio juris scripti ad judicandum in dicto parlamento (27 v°).

De même au parlement de 1313, on lit : Inquestas que sequuntur, de auditorio juris scripti parlamenti presentis, tradidit michi magister Gaufridus Chalop (62 r°).

Cet auditoire du droit écrit était une commission de quatre ou cinq membres de la cour qui, conformément à l’article 11 de l’ordonnance de 1291, se réunissaient le vendredi, le samedi et le dimanche de chaque semaine, pour expédier les requêtes et les causes des pays de droit écrit (Ordonnances, t. I, p. 320). On connaissait l’existence de cette chambre du parlement, mais on ne possédait aucun acte émané d’elle. Sous ce rapport le Mémorial comble une lacune dans l’histoire du parlement de Paris.

J’en dirai autant de la juridiction du Châtelet. Le Mémorial éclaircit très bien un point d’histoire jusqu’ici resté obscur ; savoir, les relations qui existaient entre le parlement et la cour du prévôt de Paris. Il résulte des notes insérées par Pierre de Bourges dans son Mémorial, qu’au commencement du XIVe siècle, l’appel des parties jugées au Châtelet ne saisissait pas de plein droit la cour du roi ; ce tribunal suprême entendait les parties, et, selon qu’elle jugeait leurs motifs bons ou mauvais, elle admettait ou repoussait leur appellation :

Auditis partibus, precepit curia quod processus Castelleti, in causa appellacionis inter Petronillam, relictam Johannis Lavache et tutorem Gileti ejus filii, et Stephanum Lefevre et ejus uxorem, videatur et judicetur (60 v°).

Toutes les mentions d’appels interjetés sur des sentences du Châtelet ou des bailliages de la province sont semblables à celles-ci.

Il serait sans doute aisé de trouver dans le Mémorial la matière d’autres observations de ce genre, mais puisque nous possédons dans le deuxième et le quatrième registre des Olim une source abondante de documents judiciaires sur les époques auxquelles correspond le Mémorial, l’occasion de présenter ces observations se retrouvera ailleurs et d’une manière plus favorable. Je terminerai doc cette notice en donnant quelques explications sur la note rapportée page 883, où Pierre de Bourges déclare que maître N. lui a remis cinq volumes. Cette note mérite de fixer l’attention, puisqu’elle peut servir à déterminer l’origine des Olim, et l’usage qui était fait de ce registres.

Le premier volume est désigné ainsi : Parvulus liber M. N. in quo nominantur inqueste et processus sibi tradita. Ce petit livren que nous ne possédons pas, devait offrir, comme le Mémorial, un simple catalogue de pièces, et sa perte est peu regrettable.

Nous en pouvons dire autant du second volume, appelé Vayron, qui contenait

1° la table des pétitions remises à la cour depuis l’an 1280 jusqu’à l’an 1298 (on sait que le Mémorial donne une table semblable de 1299 à 1318)

2° une table d’enquêtes et de procès remis par le garde des archives à différents maîtres ad videndum.

Le troisième volume, appelé Liber magnus, n’est autre, comme la note l’indique, que le second volume des Olim.

Le quatrième volume, appelé Liber inquestarum, contenait les enquêtes déposées dans le grand et le petit coffre de la chambre, ainsi que les enquêtes et les procès jugés depuis 1269 jusqu’en 1298. La perte de ce volume est regrettable, car nous ne possédons pas les enquêtes qu’il renfermait, et ces enquêtes étaient le complément naturel des arrêts que l’on trouve dans la première partie du deuxième volume des Olim. Ce qui doit adoucir les regrets est la faute commise dans l’indication des matières contenues dans ce volume. En effet, le premier volume des Olim donne les enquêtes jusqu’à la fin de l’année 1273 ; la lacune ne remonte donc pas à l’année 1269.

Le cinquième volume, ou le Livre de Jean de Montluçon, est le premier registredes Olim.

On voit donc que le Mémorial n’est que le journal du gardien des archives du parlement ; que ce journal n’était tenu ni dans un but historique ni dans un but scientifique, et qu’on n’y trouve rien qui puisse faire accorder à un document de ce genre les honneurs de l’impression.

<<Retour