Source:
Bulletin SHAP, tome IV (1877), pp. 415-422.
MOLIERES
CANTON DE CADOUIN (1285).
Libertés
et Coutumes accordées à la bastide de Saint-Jean de Molières en Périgord par
Edouard, roi d’Angleterre, le 27 novembre 1285 (elles seront confirmées par les rois de France, Francois Ier
et Henri II, par lettres patentes
datées d'octobre 1533 et
de mai 1551).
Originaux en parchemin et scellés, conservés dans
les archives du château du Fraysse à M. le comte Octave de Saint-Exupéry.
Edoardus,
Dei gratia Rex
Angliae, Dominus Hiberniae, dux Aquitaniae, omnibus ad quos presentes litteras
pervenient salutem. Noveritis quod nos habitatoribus bastidae sancti Johannis
de Moleriis Petragoricensis Dyocesi damus et concedimus libertates et
consuetudines infra scriptas.
Videlicet quod per nos vel
successores nostros non fiet in dicta bastida tallia aut albergata, nec
recipiemus ibi mutuum, fogagium, nec communia, nisi nobis gratis mutuare
voluerint habitantes.
Iterum quod habitatores dictae
bastidae, et in posterum habitaturi, possint vendere, dare, alienare, omnia
bona sua mobilia et immobilia cui voluerint ; excepta quod immobilia non
possint alienare Ecclesiae religiosis personis militibus, nisi cum assensu
dominorum quorum res in feodum tenebuntur.
Item habitantes dictae bastidae
possint filias suas ubi voluerint maritare et filios suos ad clericales ordines
facere promoveri.
Item, quod nos, aut baiulus
noster non capiemus aliquem habitantem in dicta bastida, aut vim inferemus aut capiemus
ejus bona, dum tamen velit et fidejubeat stare juri, nisi pro murtro, vel morte
hominis aut plaga mortifera, vel alio crimine quo corpus suum, aut bona sua,
nobis debeant esse incursa.
Item, quod ad questionem, sive
clamorem alterius, non mandabit alique sive citabit senescallus aut baiulus
noster, nisi pro facto nostro proprio, vel querela, aliquem habitantem in dicta
bastida extra honorem dictae bastidae sancti Johannis super hiis quae facta
fuerint in dicta bastida et in pertinentiis dictae bastidae et honore, vel
super possessionibus dictae bastidae et honore ejusdem.
Iterum, si quis in dicta bastida
moriatur sine testamento, nee habeat liberos, nec appareant aliqui haeredes qui
sibi debeant succedere, baiulus noster et consules dictae bastidae debent et
reddere bona dicti defuncti ; tamen scripta commendabunt duobus probis
hominibus dictae bastidae ad custodiendum fideliter per unum annum et diem, et
si infra eumdem terminum appareat haeres qui debeat succedere, baiulus noster
et consules dictae Bastidae debent et reddere per …. omnia bona praedicta
alioquin, bona sua non tradentur, et etiam immobilia, quae a nobis in feodum
tenebuntur ad faciendam nostram commodam voluntatem, et alia immobilia quae ab
aliis dominis etiam in feodum tenebuntur ipsis dominis tradentur ad faciendam
voluntatem suam, solutis tamen debitis dicti defuncti, si clara sint, non
expectato fine anni.
Item
testamenta facta ab habitatoribus dictae bastidae in presentia testium fide
dignorum, valeant. Licet
non sint facta secundum solemnitates …. tamen sui liberi sua legitima portione non defraudentur, convocato ad hoc
capellano loci, vel Ecclesiae persona, si commode possit vocari.
Item, quod nullus habitans in
eadem bastida, de quocumque crimine appellatus fuerit, vel accusatus, nisi
velit, teneatur se defendere vel purgare duello, nec cogatur ad duellum
faciendum, et si refutaverit, non habeatur propter hoc pro convicto, sed
apellans probet, si velit, crimen quod objicit per testes vel per alias
probationes, juxta formam juris.
Item, quod habitantes dictae
bastidae possint emere et recipere ad censum, aut in dono, a quacumque persona
volente vendere, vel infeodare, aut res suas immobiles dare.
Item, de quolibet solerio de
quatuor canis vel ulnatis lato in amplitudine, et decem in longitudine,
habebimus sex denarios obliarum tantum, et secundum magis et minus, in festo
nativitatis Beatae Mariae, et totidem de accaptamento in mutatione domini. Et
si vendatur, habebimus vendas ab emptore, scilicet duodecimam partem pretii quo
vendentur. Et nisi obliae nobis solutae fuerint in dicto termino, quinque
solidi nobis solventur pro gagio et obliae supra dictae.
Item, si arsurae vel alia
maleficia facta fuerint occulta in dicta bastida, vel honore, vel in
pertinentiis dictae bastidae, fiet per nos, vel nostrum locum tenentem, emendam
super hiis pro ut consulibus dictae bastidae videbitur expedire, et dicta
emenda levabitur et extorquebitur ab hominibus dictae bastidae honoris et
pertinentiarum ejusdem, ad arbitrium et engardium trium consulum praedictorum.
Item senescallus et baiulus
nostri et dictae bastidae tenentur jurare coram probis hominibus dictae
bastidae in principio senescalliae seu p.... suae quod in officio suo fideliter
se habebunt et jus cuilibet reddent pro possibilitate sua, et approbatas
consuetudines dictae bastidae et tota rationabilia observabunt.
Item, consules dictae bastidae
mutentur quolibet anno in decollatione sancti Johannis Baptistae, et nos aut
baiulus noster cum consulibus praedictis debemus ponere et eligere, ipsa die,
consules sex catholicos de habitatoribus dictae bastidae bene et fideliter quos
magis dignos fide et proficuos dictae bastidae videbimus et cognoverimus
expedire, qui consules jurabunt nos et jura nostra baiulo nostro et populo
dictae bastidae, bene et fideliter custodire, et quod populum dictae bastidae
sancti Johannis fideliter gubernent et tenebunt pro posse suo fideliter
consulatum, et quod non recipient ab aliqua persona servitium propter officium
consulatus. Quibus consulibus civitatis universitas dictae bastidae jurabit
sibi dare consilium et adjutorium et obedire, salvo tamen jure nostra in
omnibus dominio et honore. Et dicti consules habeant potestatem reparandi
carrerias, vias publicas, fontes et pontes, et faciendi rationabilia statuta,
et potestatem faciendi et constituendi procuratorem syndicum, seu auctorem, pro
tota universitate dictae bastidae et omnia generaliter et singula specialiter
faciendi qua; tota universitas, sive communitas dictae bastidae, facere potest
et debet, et colligendi a populo missiones et expensas ab habitantibus dictae
bastidae honoris et districtus quae propter praedicta fient, vel quae fient
propter alia communis negotia redundantia, in communem utilitatem dictae
bastidae. Et qui sordities in carreria ingesserit, a baiulo nostro et a
consulibus puniatur, secundum quod eis visum fuerit expedire. Et quicumque in
dicta bastida habuerit possessiones, vel in pertinentiis ejusdem, vel redditus,
ratione illarum rerum, et ipse et sui successores in expensis, missionibus et
collectis quae fient a consulibus propter utilitatem dictae bastidae, ut dictum
est, faciant et donent, pro ut habitantes dictae bastidae, et nisi hoc facere
voluerint, baiulus noster impignoret eos ad instanciam consulum praedictorum.
Item, quicumque alium percusserit
aut traxerit cum pugno, palma aut pede, irato animo, sanguine non
interveniente, si clamor factus fuerit, in quinque solidis puniatur, et faciat
emendam passo injuriam. Si tamen sanguinis effusio intervenerit, in viginti
solidis pro justicia puniatur, et si sanguis interveniat et fiat clamor, in 60
solidis puniatur, et emendam faciat passo injuriam.
Item, si quis alium interfecerit
et culpabilis de morte inveniatur ita quod homicida imputetur, per judicium
curiae nostrae puniatur et bona sua nobis sint incursa, solutis tamen prius
suis debitis.
Item, si quis alium convicia, aut
opprobria, vel verba contumeliosa irato animo dixerit alteri et inde fiat
clamor, a baiulo nostro in duobus solidis et dimidio justicia puniatur.
Item, quicumque bonum nostrum vel
baiulus noster fugerit, vel pignus factum ab eo ob rem judicatam sibi
abstulerit, in viginti solidis nobis pro justicia puniatur.
Item, adulter et adultera, si
deprehensi fuerint in adulterio et inde factus fuerit clamor, vel per homines
fide dignos super hoc convicti fuerint, vel in jure confessi, quilibet in
centum solidis puniatur, vel currant nudi villam et sit ad eorumdem.
Item, qui gladium evolutum contra
alium irato animo contraxerit, in decem solidis puniatur et emendam faciat
passo injuriam ; et quicumque aliquod valens duos solidos aut infra, die vel
nocte furatus fuerit, currat villam cum furto ad collum suspenso et in quinque
solidis pro justicia puniatur et restituat furtum cui fuerit, excepto furto
fructuum de quo fiat, ut inferius continetur. Et qui rem valentem ultra quinque
solidos furatus fuerit prima vice signetur, et in 60 solidis puniatur, et si
signatus fuerit per judicium curiae nostrae modo debito puniatur, et si pro
furto quis suspendatur, si bona sua decem libras valeant, solutis suis debitis,
nobis persolventur et residuum sit haeredum suspensi.
Item, si quis intraverit ortum de
die, vineas, vel prata alterius, et inde capiat fructus, foenum, paleam aut
lignum valens duodecim denarios, aut infra, sine voluntatem hujus cujus erit,
postquam praeconisatum fuerit quolibet anno vel defensum, in duobus solidis et
dimidio persolvendis consulibus dictae bastidae, ad opus villae, pro justicia
puniatur. Et quidquid consules ex hoc habuerint debent illud ponere in commune
proficuum dictae bastidae utpote in reparatione carreriarum, fontium, pontium
et consimilium, et si ultra duodecim denarios valeat res quam caeperit, in
decem solidis nobis pro justicia puniatur. Et si de nocte quis intraverit, et
fructus, foenum, paleam vel lignum caeperit, in triginta solidis nobis pro
justicia puniatur et emendet damnum injuriam passo. Et si bos, vel vacca, vel
bestia grossa ortos, vineas, vel prata alterius intraverit, solvat dominus
bestiae tres denarios consulibus dictae bastidae. Et pro porco et sue, si
intraverit, tres denarios, et pro ovibus, vel capris, vel uris, si intrent,
solvat dominus cujus erunt unum denarium consulibus dictae bastidae qui ex hoc
facient ut praedictum est damno ei cujus erit ortus, vinea, aut pratum nihilhominus
resarcito.
Item, quicumque falsum pondus,
vel falsam mensuram, vel falsam alvam dum tamen super hoc legitime convictus
fuerit in 60 solidis nobis pro justicia puniatur.
Item, pro clamore debiti aut
pacti, vel cujuslibet alterius contractus, si statim id in praesentia baiuli
nostri prima die confiteatur, sine lite mota et sine induciis, nihil a debitore
nobis pro justicia persolvetur, et si infra decem dies baiulus noster debet
facere solvi et reddi et compleri debitori quod confessum fuerit coram eo
alioquin debitor extunc in duobus solidis et dimidio nobis pro justicia
puniatur.
Item, pro omni simplici clamore
de quo lis moveatur et induciae petantur, post prelationem sentenciae, nobis
quinque solidi pro justicia persolventur.
Item, deficiens sibi assignatam
per baiulum, in duobus solidis, et dimidia nobis pro justicia, puniatur, parti
adversae in expensis legitimis nihilhominus condemnetur.
Item, baiulus noster non debet
recipere gagium sive justiciam usquequo solvi fecerit rem judicatam parti quae
obtinuit.
Item, de questione rerum
immobilium, post praelationem sentenciae, nobis pro justicia in quinque solidis
puniatur, parti adversae in expensis legitimis condemnandus.
Item mercatum dictae bastidae
debet esse in die mercurii, et si bos, vel vacca, porcus, vel sues, unius anni
et supra, vendatur, debet venditor extraneus nobis unum denarium pro leuda ; si
infra, nihil. Et de asino et de asina, equo vel equa, mulo vel mula, unius anni
et supra, debet venditor extraneus duos denarios nobis pro leuda, et si infra,
nihil. De ove, ariete, capra vel yrco, unum obolum. De seytario unum denarium,
de eymina unum obolum pro leuda. De carteria nihil dabit. De onere vitrorum,
videlicet de onere hominis, unum denarium ; aut unum vitrum valens unum
denarium. De salmata coriorum grossorum, duos denarios; de onere hominis, aut
de uno grosso corio, unum denarium, de salmata ferri pannorum lanearum, duos
denarios. De patellis, assatis, peyrolis, cultellis, forcibus, sarpis, piscibus
salsatis, sive sotularibus, calderiis, auderiis, et rebus consimilibus, dabit
nobis extraneus in die fori pro leuda el pro intragio duos denarios, et de
onere hominis rerum praedictarum et consimilium, unum denarium ; de salmata
uniarum vel aquarum unum denarium, vel onere hominis unum obolum.
Item
nundinae annuatim sint
in dicta bastida temporibus assignatis et quilibet mercator extraneus habens
trossellum, vel plures trossellos in dictis nundinis, …. dabit nobis pro
introitu et exitu, tabulagio et pro leuda quatuor hominis quidquid portet, et
de rebus emptis ad usum domus alterius nihil dabitur ab emptore pro leuda.
Item, quicumque voluerit in dicta
bastida habere furnum et facere in dicta bastida et in terris ejusdem furno in
quo quis et panem ad vendendum, vel panem suis nobis quolibet anno in festo
nativitatis Beatae Mariae solventur quinque solidi obliarum et totidem de
accaptamento, domino mutante.
Item, instrumenta per notarios
dictae bastidae confecta illam vim obtineant quam publica continent
instrumenta.
Item, volumus et concedimus quod
de quolibet clamore facto de quo lis moveatur, si actor defecerit in probando,
in quinque solidis pro justicia puniatur, parti adversae in expensis legitimis
condemnandus.
Item volumus et concedimus quod
honor et districtus dictae bastidae sancti Johannis de Molieris et pertinentium portu de Pesnis pro ut rectius itur ab proprio portu ad ecclesiam de
Burniquel in clusine, et de dicto Burniquel pro ut directius itur ad fontem de
Romeguet similiter in clusine, et a dicto fonte de Romeguet pro ut rectius itur
per dictum la Cosargae ad Stanieli,
prioris sancti Aviti quo est nostram dictam bastidam et castrum
sancti Aviti, et a dicto Stanieli pro
ut directius itur ad stagnum de Monteferrando, dimisso tamen et excluso ipso castro
de Monteferrando, et ex ipso stagno de Monteferrando, pro ut directius itur ad
burgum vocatum Marsales in clusine, et ab eodem burgo de Marsales pro ut
directe itur a la Salvetat monacharum similiter in clusine, et ab inde pro ut
descendendo itur ad vicum de Mazeyroles in clusine, et de dictis Mazeyrolis pro
ut rectius itur ad terminos dictos de Bellovedere, et de ipsis terminis pro ut
directe descenditur ad Dordoniam, et sicut prosecutum dicta Dordonia fluit
usque ad portum de Pesnos supradictum. Et sic volumus quod totum hujusmodi
territorium communium, quod est et quantum existit inter assignationes et
terminos supradictos, et omnia jura quae in eodem territorio habemus et habere
debemus sint de honore ejusdem cum territorio et pertinentiis dictae bastidae
sancti Johannis de Molieres, salvo jure cujuscumque, salva et retenta nobis
addendi et diminuendi nostra omnimodo voluntate. In cujus rei testimonium has
litteras nostras fieri fecimus patentes. Datum per manum venerabilis patris R.
Bachonensis et Vellonensis Episcopi Cancellarii nostri apud Ageiiam(?),
vicesimo septimo die novembris, anno regni nostri quinto decimo.
Edoardus.
Grande feuille de parchemin.
Au dos est écrit: « Per istam bastidam et Privilèges pour le
lieu de Molières. »
François, par la grâce de Dieu Roi de France,
savoir faisons à tous présents et à venir. Nous avons reçu l'humble supputation
de nos chers et bien aimés les manans et habitants de la Bastide de Saint Jean
de Molières en Périgord, contenant que par nos prédécesseurs leur ont été
donnés et octroyés plusieurs beaux privilèges, franchises et libertés desquels
ils ont toujours depuis lors joui et usé comme encore jouissent de présent.
Néanmoins pour ce que depuis notre avènement à la couronne, ils n'ont de nous
obtenu confirmation desdits privilèges, ils doutent que a l'avenir on ne voulut
les troubler et empêcher en la jouissance d'iceux, si notre grâce et libéralité
ne leur étaient sur ce impartis. Pourquoi nous, ces choses considérées, ……
mêmement à la supplication et requête desdits suppliants, iceux privilèges,
franchises et libertés nous confirmons, donnons, ratifions et approuvons et par
la teneur de ces présentes, de notre grâce spéciale, pleine puissance et
autorité royale, donnons, confirmons, ratifions et approuvons pour par lesdits
suppliants et leurs successeurs en jouir et user paisiblement tant et de même qu'ils en ont
par ci devant dûment et justement joui et usé et qu'ils en jouissent et usent
encore à présent. Ordonnons et mandons par ces présentes à nos amés et féaux
conseillers, les gens tenant notre Gourde Parlement de Bordeaux, au sénéchal de
Périgord ou son lieutenant et à tous autres nos justiciers, officiers, ou à
leurs lieutenants, et à chacun d'autre, que comme à lui appartiendra que de
notre présente confirmation, ratification et approbation desdits privilèges ils
fassent, souffrent et laissent lesdits supplians et leurs successeurs, jouir et
user pleinement et amplement et iceux fassent jouir et garder, tenir et obtenir
inviolablement sans enfreindre selon leur forme et teneur. Sans eux leur faire
mettre ou donner, ni souffrir être fait, mis ou donné aucun empêchement ou
détournement au contraire. Lequel si fait mis ou donné, leur était ou avait
été, le leur mettent ou fassent mettre incontinent et sans délai à pleine
délivrance, et au premier état que devant, car tel est notre plaisir. Et afin
que ce soit chose faite et établie à toujours, nous avons fait mettre notre
scel à ces présentes. Sauf en autres choses, notre droit et l'autrui en toutes.
Donné à Marseille, au mois d'octobre, l'an de grâce mil cinq cent trente trois
et de notre règne le dix neuvième.
Parchemin
Au dos est écrit : Par le Roi à la Relation du Conseil,
SORBIER
Contrôlées Sorbier.
Henry, par la grâce de
Dieu, Roy de France, à tous présents et à venir, salut ; savoir faisons que
nous avons reçu l'humble supplication des manans et habitants du lieu de la
Bastide de Saint-Jehan de Mollières en Périgord, contenant que nos
prédécesseurs Rois leur ont donné et successivement confirmé plusieurs beaux
privilèges, immunités, franchises et libertés à plein contenus et déclarés en
lesdites chartes cy attachées sous le contrescel de notre chancellerie,
desquels eux et leurs prédécesseurs ont ci-devant bien et dûment et justement
joui, usé, jouissent et usent encore de présent. Toutefois, ils doutent qu'au
moyen du décès de feu de bonne mémoire le Roi dernier décédé, notre père que
Dieu absolve et que depuis icelui et notre avènement à la couronne, ils n'ont
obtenu l'arrêt de confirmation desdits privilèges, l'on les voulut troubler en
la jouissance d'iceux nous suppliant très humblement leur vouloir pourvoir fins
à les leur faire rendre. Nous, à ces causes, désirant subvenir aux dits
suppliants en faveur mêmement du bon et loyal devoir qu'ils ont toujours porté
à la couronne de France, tous et chacun les dits privilèges ainsi à eux donnés
et concédés et à plein contenus et déclarés ès chartes ci attachées, comme dit
est, et nous continuons, confirmons, et de notre extrême faveur, grâce
spéciale, pleine puissance et autorité royale, continuons pour en jouir et user
par eux et leurs successeurs, tant et si avant en la forme et manière qu'eux et
leurs prédécesseurs en ont ci devant joui et usé, jouissent et usent encore de
présent. Si donnons mandement au sénéchal de Périgord ou son lieutenant et à
tous autres justiciers ou officiers, ou leurs lieutenants et à chacun comme
ainsi appartiendra, que de notre présente continuation, confirmation, ensemble
de tout l'effet contenu en ces dites présentes, ils fassent, souffrent et
laissent jouir et user pleinement et paisiblement, a toujours les manants et
habitants sans pouvoir leur faire, mettre ou donner, ni souffrir leur être
fait, mis ou donné aucun empeschement et ainsi advenir aucun trouble ou
empêchement, au contraire, lesquels si faits mis ou donnés leur était otent et
mettent ou fassent oter et mettre incontinent et sans délai à pleine et entière
délivrance et au premier état que devant, car tel est notre plaisir. Nonobstant
quelconques arrêts, ordonnances, prescriptions, mandemens, défenses et ordres
aux contraires. Et afin que ce soit chose ferme et établie à toujours, nous
avons fait mettre notre scel à ces présentes. Sauf en autres choses, notre
droit et l'autrui en toutes. Donné à Paris, au mois de mai l'an de grâce mil
cinq cent cinquante et un et de notre règne le douzième.
Pour huit Ecus
Parchemin. Au dos en écrit :
Par le Roi Fisse.
(Copies
conformes aux originaux conservés dans les archives du château du Fraysse, à M.
le comte Octave de Saint-Exupéry.)
Cte DE CUMOND.