<<Retour

BNF Fonds Périgord Tome 78 (Lespine)

 

F° 1 r° (occitan)

1210 ou environ.

Note préliminaire : Transcription et notes / Jean Roux (de Ribérac).

Charte par laquelle l’abbé de Chancelade cite Gerard de Chasseneuil, chevalier de Vernode, gendre de Geoffroi de St Astier, à la cour de Guillaume Amanieu, archevêque de Bordeaux ; pour les dommages causés à la chaussée du moulin de Sales, près Tocane.

 

Sit notum omnibus et singulis etc. quod Geraldus de Chassanòl, miles de Vernòde, qui habuit filiam Gaufridi de Sto Asterio in uxorem, fondet [1] lo chap de lascluza[2], del molí de Salas devès Pardús, que es a la maió[3] de Chanselada, e fez ne gran damnatge a l’abat e als fraires de Chanselada. E clamet se’n l’abas a l’arciebesque de Bordell, En W. Amaneu. E l’arciebesques mantiet[4], lo denan[5] se, en sa cort, que[6] fezès dreh[7] a l’abat de Chanselada e aus fraires. E l’abas e li fraires venqueren[8] lo en la cort del arciebesque, ab los testimònis que aguen en la ma  P. Veger al Monge qui plageava los plach per l’arciebesque. E quant l’aguen aihi[9] vencut l’abas e li fraires de Chanselada en la cort de l’arciebesque, G. de Chassanòl redet se a Deu mercé e aquella de l’abat[10], e gurpit e donet l’escluzatge a la maió de Chanselada, tant cant[11] n’auria mestier tostemps al molí de Salas, e autreet que el adobès lo dannatge a la maió de Chanselada queil[12] avia fach. Aquesta gurpizó fez en la ma P. Veger al Monge, qui fo puis abas de Beanha.

(Extr. du cartul. de Chancelade, fol. 170)

Et sur un petit feuillet intercalé après cette charte, et devant la suivante :

N.B. Il paroit par plusieurs actes du même cartulaire, antecedens et subsequens à celui-ci, qu’on doit le placer du tems de l’abbé Etienne, c'est-à-dire depuis l’an 1205 jusqu. 1217.

Nous voyons dans Gall. Chr. Tome 2 col. 820 et 821 aux archev de Bordeaux, que Guillaume Amanieu (qui doit peut-être être fils du sgr de Mussidan) ne fut élu qu’en 1207, qu’il fit un voyage en Espagne en 1212 et plusieurs autres les années suivantes, entr’autres à Rome en 1226, et mourut le jour des Ides de septembre 1227. J’ai cru devoir devoir placer cette pièce en 1210 ou environ puisque c’est alors qu’on le voit le plus occupé des affaires particulières de son diocèse et de celles de ses suffragans.

Quant à Pierre Vigier, religieux de Chancelade, qui devint abbé de Baigne en Saintonge, on ne peut pas tirer de grandes lumières du Gall. Chr. Il y est dit seulement (tome 2, col. 1119) que P. IVe abbé de Baigne, est nommé pour la 1e fois, dans une charte de La Frenade de l’an 1219 ; et qu’il est peut-être le même que celui dont la mort est marquée, ainsi que celle de l’abbé de Terrasson, en 1223, dans la Chronique de Bernard Ithier.

Guillaume son prédécesseur vivoit en 1188. Son successeur immédiat est inconnu.

F° 2 r°

1211.

Charte scellée des sceaux de Ranulfe evêque de Périgueux, et d’Archambaud I., comte de Périgord et vicomte de Ribérac, contenant plusieurs donations faites à l’abbaye de Chancelade, par les chevaliers et seigneurs de l’Isle, dont 8 du nom de St Astier ; et les conventions faites entr’eux et la même abbaye, au sujet de la cloture en murs de la ville de l’Isle, à laquelle l’abbé de Chancelade contribua pour mille sept cent sols.

Ramnulfus Dei gratia Petragoricensis episcopus, Archambaldus comes Petragor., vicecomes de Ribairaco, omnibus litteras istas inspecturis, aut audituris salutem et pacem cum veritate deligere. Rationis ordo ex postulat rem que someniter gesta est, digne auctoritatis titulo roborari, ne in posterum, aut oblivione deleri, aut cujusquam malitia valeat pertubari Notumque sit omnibus tam presentibus quam futuris quod Petrus de Sancto Asterio, et G. et Armandus filii ejus, et Hel. de Sancto Asterio, et B. filius ejus, et Fulcherius d’Agonac et fratres ejus, et Bertrandus de Sancto Asterio et B. et S de Lailla fratres, et Willelmus de Lailla, et P. B. fratres, et Audois de Lailla, et Guido de Chamberlhac, et Gaufridus de Sancto Asterio, et Iterius filius ejus, et Folcaudus Vigers, milites et domini de Lailla, dederunt et concesserunt libere integre, las plesduras que fuerunt Raymundo de Vilat, et Elie de Versinas, et Guilhelmi Volart, et Audiart Aramunde et sororum suarum, Stephano abbati Sancte Marie de Cancellata, perpetuo possidendas, ad domos edificandas ; tali pacto quod res ibi posite, aut aliunde translate non subjaceant taleatis, aut alicui consuetudini, nec hospites ibi habitantes faciant custodiam de nocte, aut aliquas consuetudines, et quidquid in eisdem plesduris reponerent, au inde trabsferrent, salvum sit et securum, ac si in monasterium de Cancellata fuisset depositum, vel inde translatum ; nec pro aliqua taleata in villa, vel ratione alicujus consuetudinis in iisdem domibus habitantibus. Si aliquis homo vel aliqua femina in infirmitate depositus voluerit se transferri ad predictam domum, licitum site i, nullo prohibente et si forte aliquis captivus ad eumdem locum aufugerit, non inde ab aliquo, vi abstrahatur, et libere inde recedat, ac si recipisset se in monasterio de Cancellata, nec aliqua extranea persona in eadem villa, vel in parochia, in prejudicium vel damnum domus de Cancellata, a modo recipiatur, et redierint[13] viam que antiquitus consueverat ducere ad molendinum de Anglar, et promiserint se nihil mali facturos vel exacturos in molendinis vel domibus ad domum de Cancellata pertinentibus, sed omnia at sua propria defendere et custodire. Pro hujusmodi conventionibus adimplendis, domo[14] de Cancellata extruxit muros pro ea parte et quantitate qua dicte pledure durare dignoscuntur predicti quidem milites dederunt et concesserunt libere et integre dictis abbati et fratribus, sine aliquo retinaculo, totam terram que vocatur Lescuduaria, cum pertinentiis suis, et nemus quod vocatur Lavore, cum pertinentiis suis, tali modo ut nullus sit ausus in eo aliquid incidere. Quod si forte presumpserit, quinque solidos sine ….., abbati persolvat. Dederunt etiam unam sexteradam terre en la Verina[15], pro quibus etiam abbas de Cancellata mille et septingentos solidos ad clausuram de Lailla exsolvit. Memoratique milites juramento se obligantes, dexteras super sancta Evangelia imponentes, oraverunt pro se, et pro omni posteritate sua, abbati, hec omnia sicut supradicta sunt, tenere et observare. Ut autem iste donationes atque concessiones auctoritatem, et perpetue firmitatis robur sortirentur, ad evitandum totum controversie ac oblivionis in commodum, ad postulationem abbatis et memoratum militum, presens scriptum inde fieri, et sigilli nostri[16] auctoritatibus fecimus communiri. Hec autem donationes et concessiones facte fuerunt in ecclesia Sancti Martini de Lailla, ante altare Beate Marie, anno ab incarnatione Domini M° CC° XI° epacta IV ind. XIV domino Innocentio III ecclesie romane presidente, Philippo in Francia regnante, Johanne rege Anglorum, ducatum Aquitanie gubernante, pontificatus vero nostri anno secundo. His donationibus et concessionibus interfuerunt Willelmus de Sancto Silano, prior de Chancellata, S. de Parduz, prior de Merlanda, Gauterius de la Rocha, prior de Landia, et Petrus d’Aneiras, supprior de Cancellata, et Petrus Benedictus, capellanus de Sancto Marciale, et Bernardus de Brajairac, capellanus de Beurona, et Raimundus Deschams, et Iterius de sancto Asterio, sacerdotes et canonici de Cancellata, et Daniel et Hel. de la Faia, capellani de Lailla, ipsis capellanis volentibus et concedentibus, et Petrus Rot diaconus, et Hel. Rotberti sacerdos, et Hel. et S. Guillelmi, et P. de Chabans, et P. Helie et Aimiricus Bernardi milites, et Hel. Blancx, et B. Faure, et P. Meties, et multi alii.

(Cartul. de Chancelade, fol. 16 v° et 17.)

F° 4 r°

1212.

Charte de Ramnulfe, évêque de Périgueux, contenant que Archambaud I comte de Périgord, étant à l’extremité, lègua par son testament, à l’abbaye de Chancelade, 50 sols de rente et[17] un marc d’argent, qu’il assigna sur les terres qu’il avoit à St Astier ; à la charge par les Religieux de célébrer tous les ans son anniversaire.

Ramnulfus Dei gratia Petragoricensis episcopus, universis ad quos littere iste pervenerint, salutem et pacem cum veritate deligere. Noveritis quod bone memorie Archambaldus vir nobilis, quondam comes Petragoricensis, in extremis laborans, Deo et Sancte Marie de Cancellata, et fratribus ibidem domino servientibus, in testamento legavit L solidos censuales burdegalensis monete, vel unam marcham argenti, in terris et redditibus quos habebat apud Sanctum Asterium, vel in castellania assignavit eosdem ; et precepit Helie Meschini, B. Comtal, et Helie Reginaldi, ballivis suis, ut eleemosinam istam fideliter dictis fratribus solverent annuatim. Dicti vero fratres, pro hac eleemosima, eidem Archambaldo tenentur, annis singulis, anniversarium celebrare. Testes autem sunt isti, Stephanus, abbas de Cancellata, P. Gaulsem cellararius, P. Delbruil sacrista, W. de S. Silano, Emeno de Petragora diaconus, Hel. de Dobla, medicus, et Hel. de Petragora et B. de Clarmon, milites, et B. Jafet, et P. Seguini et Gaubertus clientes, et multi alii.

Hoc factum fuit in Cancellata, in manu nostra, anno gratie M. CC. XII. Innoc. Ecclesie romane presidente, Philipo rege Francorum, J. rege Anglorum, episcopatus nostri anno quarto.

(Cartul. de Chancelade, fol. 5 v°.)

F° 5 r°

1213.

Donation faite à l’Abbaye de Notre Dame de Bonlieu, ou Carbon blanc-lès-Lormont, près de Bordeaux, d’une terre nommée Goffreia, par Hélie Rudel Le Vieux, seigneur de Bergerac et de Gensac, et Geralde, sa femme.

Universis Christi fidelibus tam presentibus quam futuris ad quos praesentes litterae pervenerint. Helias Rudelli senior, dominus de Brageraco et de Genciaco, dominaque Geralda uxor ejusdem Heliae, perpetuam in Christo salutem. Noveriti nos de communi assensu et voluntate, pro salute ac remedio tam animarum nostrarum, quam omnium praedecessorum et successorum nostrorum universorum vivarum et defunctorum, dedisse et concessisse in puram et perpetuam eleemosynam, Deo et ecclesiae Beatae Mariae de Bonoloco, ordinis cisterciensis, quidquid juris et dominii habebamus, aut habere poteramus quocumque modo, tam ratione successionis, juris hereditarii, quam dotis et donationis propter nuptias, in tota terra quae vulgo appellatur terra de Goffreia, culta et inculta, quae est in parrochia de Hyuraco, cum decem solidis et octo denariis censualibus, burdegalensis monete, quos ibidem annuatim habere de …….. consuevimus. Ita tamen quod nullus praepositus, ballivus aut serviens noster, nec aliquis alius ….. praefatae ecclesiae, vel ipsorum ministris, super predicta terra, sive in ea aliquam inferant injuriam ; nec aliquid nomine nostro, vel ratione alicujus administrationis seu ballii petant in eadem. Actum est hoc in manu fratris B. tunc abbatis ejusdem ecclesiae, in domo nostra de Monleider. Videntibus et audientibus Oliverio praeposito, Petro Augerii, P. Guillelmi, et multis aliis. Et ut haec donatio et concessio perpetuam obtineat firmitatem has nostras patentes litteras dedimus praefato abbati et fratribus ecclesiae praenominatae, sigillo nostro munitas, in testimonium et munimen, cum ambo unico utamur sigillo in hac parte. Datum III nonas januarii, anno ab incarnatione Domini M. CC. XIII.

(Bibl. nat. Mss de Dom Claude Estiennot, Antiquitates Vascon. Benedict. T. I cot. N° 545. Authent. Probationes pro coenobio Stae Mariae de Bonocolo prope Laureum-Montem, vulgo Carbon blanc-lès-Lormont, carta 2.)

F° 6 r°

XIII. s.

1214.

Litterae Raimondi vicecomitis Turennensis, de negotio Bernardi de Casnac.

R. vicecomes turennensis has litteras inspecturis salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod cum B. de Casnac et Heliz uxore ejus propter gravia et enormia delicta quae adversus Deum et Sanctam matram ecclesiam et dominum nostrum Simonem Montisfortis in pluribus commiserant, omnia bona tam mobilia quam immobilia de jure amisissent, et ad ipsum dominum comitem de mandato sedis apostolicae devenissent, tandem ad instantiam supplicationis nostrae comes idem omnia bona praedictorum B. et Hel. nobis donavit liberaliter et concessit. Propter quod nos saepedicto comiti homagium et fidelitatem facimus manualem, servitium propter hoc, secundum quod inter nos et ipsum convenit, fideliter impensuri, promittentes quod ad cognitionem et arbitrium venerabilis patris R. domini Petragoricensis episcopi et G. abbatis Caduini, omnibus de saepedictis B. et H. conquerentibus singulis annis pro ratione reddituum curabimus satisfacere competenter. Promisimus etiam quod saepedictum B. de Casnac, reddemus domino comiti de caetero fidelem et per omnia pariturum. Quod si idem B. facere recusaverit, et in consueta contumacia voluerit permanere, nos eum quasi inimicum nostrum de omni potestate nostra ejiciemus, et eum bona fide expugnabimus, et castrum d’Allac et omnia alia quae quondam fuerunt predictorum B. et He. pro voluntate domini comitis modis omnibus destruemus pro iis autem fideliter et firmiter observandis nos et omnia nostra supradicto comiti obligavimus. Datum apud Domam anno incarnati verbi MCCXIII mense septembri.

Notes

Cette charte est imprimée dans l’Histoire de Tulles par Baluze (appendix actorum veterum, col. 515 et 516, ex Registro curiae Franciae ms.)

Bernard de Casnac « étoit seigneur de Domme etc. en Périgord, et de plusieurs autres seigneuries, qui furent confisquées, parce qu’il favorisoit ouvertement le parti des Albigeois. Baluze en parle en ces termes, ib. p. 162. Anno MCCXXXIV Bernardus abbas [Tutelensis] octo millibus solidorum comparavit a Poncio de Gordonio castrum de Bello Castello, villam de Lopiac, et villam de Mairaguet. Mandavit autem Poncius Berengario de Candaillac, Bertrando et Imberto de Bello Castello, et rectoribus ecclesiarum de Mairaguet et de Lopiac, et omnibus hominibus in iisdem locis commorantibus, ut deinceps abbati et monasterio Tutelensi super praemissis omnibus tanquam vero domino responderent.

Bernardus ille de Casnac, qui nominatur inter milites de Bello Castello, erat vir turbulentus et inquietus, uxoremque habebat seu, ut ait Petrus monachus Vallissarnensis, adjutorium simile sibi Helizam Turrenensem, uti scriptum est in chronico comitis Montisfortis. Illic enim et in Historia[18] Albigensium legendum esse Casnaco manifeste probant vetus codex ms. Historiae Albigensium quem servat Bibliotheca Colbertina, et Bernardus Guidonis in Chronica Pontificum romanorum. Adde quod ego vidi olim Tolosae Vetus Chronicon horum temporum vulgari lingua tolosana scriptum, in quo diserte scriptum erat de Casnac. Sic etiam scriptum in litteris Raimundi vicecomitis turrennensis datis apud Domam anno verbi incarnationi MCCXIV in quibus continetur eumdem Bernardum de Casnac et Heliz uxorem ejus omnia bona amisisse propter gravia et enormia delicta quae adversus Deum et sanctam matrem ecclesiam commiserant. Denique in Regesto Philippi Augusti, ille idem Bernardus Levi mutatione vocatur Bernardus de Casnac, circa annum MCCXXVIII.

Justel fait aussi mention de ce seigneur, dans son Hist. de Turene, tome I. p. 39 à l’art. des enfans de Raimond III et d’Helis de Severac : N…… de Turenne, dit-il, fut mariée à Bernard de Casnac, chevalier seigneur de Dome, Chateauneuf [Castelnau], Benac et Montfort en Périgord, duquel est fait mention, sous l’an 1214, en l’histoire des Albigeois de Pierre de Vallée-Cernoy, et en la chronique de Simon comte de Montfort. Il est aussi fait mention d’un autre Bernard de Casnac, et de Jeanne de Casnac sa fille, en un  hommage par elle fait à Renaud de Pons, du fief de Salvert, et autres terres, l’an 1337. (voyés aussi Justel, Preuves p. 38.)

D. Vaissette le nomme Casenac ; voici ce qu’il en dit dans son Histoire de Languedoc, tome 3 p. 265, à l’année 1214 …. Simon détacha une partie de son armée, sous la conduite de l’évêque de Carcassonne, pour aller ruiner le château de Montfort, dont le seigneur, nommé Bernard de Casenac, qui avoit pris la fuite, se servoit depuis longtems pour exercer une infinité de brigandages dans tout le Périgord. On prétend que ce seigneur et Alix sa femme, sœur du vicomte de Turenne, avoient fait prendre par pure méchanceté, plus de 150 personnes, tant hommes que femmes, qui s’étoient réfugiées dans l’abbaye de Sarlat ; et qu’ils avoient fait couper les pieds ou les mains aux uns, et arracher les yeux aux autres. Simon confisqua tous les domaines de Bernard de Casenac, et les donna en fief au vicomte de Turenne, beau-frère de ce seigneur, qui lui en fit hommage, par un acte datté de Dome, au mois de septembre 1214. (Voy. Petrus Val. C. 80, et Baluz. Hist. Tutel. p. 526.)

F° 7 r°

Vers 1214.

Acte par lequel Pierre de Bordeaux s’oblige envers Jean, Roi d’Angleterre, en une somme de vingt mille sols, outre un cheval de la valeur de mille sols, pour prix de diverses concessions à lui faites par ce prince.

Omnibus ad quos presens carta pervenerit, Petrus de Burdegal. salutem. Sciatis me finem fecisse cum domino meo illustri rege Anglie, pro viginti mil. sol. pictav., et unum [equ---][19], precium mille solidorum, pro habenda custodia honoris de Blankeford et de Insula, et jure quod Willelmus de Blankeford habuit in Burgo, salvo jure domini regis, et pro habendo maritatgio Assailide filie mee, quoad predictus honor, et predictum jus hereditatis contingent, sicut in carta quam dominus rex mihi inde fecit, plenius continetur. De predicto autem fine XX. mil. sol. et mille solidorum pro equo, vel equum talis precii, et infra unam mensem proximo sequentem, decem mil. sol. et de hac pecunia domino regi solvenda ad eosdem terminos, dominus W. Burdeg. Archiepiscopus, et Regin. de Ponte senior, se fidejussores constituerunt. Et si terminum solucionis secundum non tenuero, totum quod solutum fuerit de primo termino, amittetur. T. domino R. Petragor. episcopo, W. com. de Prãr, G. de Neville, Huberto de Burgo, pagano de Rocheford, Barthol. de Podio, Elya Viger et aliis.

N.B. A la suite de ces lettres, on lit le titre suivant : Litterae Petri de Burdeg. Per quam recognovit se finem fecisse cum domino J. rege Anglie, pro viginti mille solid. pictav. Et equo precii mille solidor. pro habenda custodia honoris de Blankeford et de Insula et aliis diversis, prout in littera continetur.

Ce n’est que par le titre de cet acte, que je viens de rapporter, que nous voyons que le roi d’Angleterre, dont il est fait mention dans le corps de l’acte, est le roi Jean ; comme le payement de la somme en laquelle s’oblige Pierre de Bordeaux, doit être fait la XVIe année du règne de ce prince, nous avons cru pouvoir fixer la date de cet acte, vers l’an 1214.

[20]Cet acte est fort précieux par son ancienneté. Je le rapporte quoiqu’il appartienne au Bord. à cause des grandes liaisons qu’il y a eu autrefois entre les comtes de Périgord et la famille de Bordeaux.

Il paroit qu’Assalide, fille de Pierre de Bordeaux n’était pas encore mariée en 1214. Mais elle le fut bientôt après avec Gerard de Blaye, fils de Geoffroi Rudel.

L… J’ai changé le mot Blankefor pour mettre Blankeford.

L… il est incertain s’il y a Neville ou Nivelle, il n’y a aucun point sur l’i.

F° 8 r°

1215.

Charte par laquelle Hélie Rudel , seigneur de Bergerac confirme la donation que Pierre Joglars avoit fait à l’abbaye de Cadoin, de lui-même, de sa maison et de son bien.

Notum sit omnibus tam presentis quam futuris, quod ego Helias Rudelli dominus Brageriaci, donationem illam quam Petrus Joglars fecit de se ipso, et de domo sua et de omnibus rebus suis, abbati et fratribus Cadunii, ratam habui et confirmavi, et eam fratribus Cadunii bono animo et bona fide perpetuo habere concessi. Facta fuit autem hec nostra concessio sive donatio in capitulo Cadunii, in manu Constantini abbatis, presente omni conventu, anno Gratie M CC XV. Testis Bernardo de Brudoira, milite, et Fulcone, milite de Genciaco, et omnibus fratribus Cadunii, qui tunc in capitulo presentes erant. Et nos, ad majoris roboris firmitatem, presentem paginam sigilli nostri munimine communiri fecimus. Anno M.CC.XV.

(Arch. de Cadoin, original en parchemin tiré d’un grand rouleau.)

F° 9 r°

1219

Accord et hommage rendu à Raymond IV vicomte de Turenne, par Matfre de Castelnau, fils de Bernard, pour le château et châtellenie de Castelnau ; ainsi que son père l’avoit fait.

B. Dei gratia Tutellensis abbas, omnibus ad quos praesentes litterae pervenerint, salutem. Scire volumus universos, quod pro querelis quas habebat nobilis vir R. Turenae vicecomes, super jure et homagio Castrinovi, adversus Malfredum de Castronovo, super  redda ejusdem castri et aliis rebus, de consensu et voluntate utriusque partis, controversia in hunc modum per nos determinata est, videlicet quod Malfredus faciet homagium et fidelitatem praedicto vicecomiti, ut domino, super illis rebus, et eo modo quo Bernardus de Castronovo, pater praedicti Malfredi, domino Raymundo bonae memoriae patri praedicti vicecomitis dinoscitur fecisse, quod statim sub praesentia nostra, et multorum aliorum virorum factum fuit. Super redda vero Castrinovi, quam vicecomes asserebat ad se pertinere ; Malfredus vero negabat. Dictum fuit a nobis quod causa ista in manu nostra, et Austorgii de Aureliaco remaneret : et vicecomite redeunte, per Dei gratiam, de partibus ultramarinis, per nos vel per alios a nobis constitutos, si aliquid nobis humanitatus contingeret, sine ullo subter fugio determinaretur. Se autem ita prosecuturum in manu nostra, Malfredus, data fide juravit et decem alios milites in nostra firmatos, et ostagia vicecomiti observaturos, si contra praemissa venire, donavit : nomina eorum sunt haec : P. de Bosco, Guirbertus de Bosco, G. de Cabra, B. de Durban, Ugo de Faya, Bertrans Garners, B. La Vaicha, Kamelh. P. de Folhola, etc.. Hanc vero pacem et compositionem, sicut praedictum est, fecimus si domino Ludovico domini regis Francorum, primogenito, in cujus manu, de mandato patris sui, causa praesens vertebatur placuerit, et voluntatem suam et assensum praebuerit. Hoc autem fuit crastina die post festum beati Barnabae, sub praesentia et testificatione E. decani soliacensis, P. de Bessa, P. Chatier, B. de Cornilh, Gauff. Morcel, A. de Curamonta, R. de Curamonta, Ar. De Gors, A. de Bonvilla, G. de Ventedorn, A. Faidit, W. Robert, R. de Doma, Kaitz de Clarens, B. del Castaing, et multorum aliorum. Anno Incarnationis verbi M. CCXIX. Ad majorem vero supradictorum firmitatem, sigillo nostro, et dilecti nostri R. diaconi soliacensis, praesentem paginam fecimus praemuniri.

(impr. dans Justel, preuv. du livre .5.( ?) de l’Hist. de la maison de Turenne, fol. 39-40. Extr. des titres de la maison de Turenne.)

F° 9 v°

1221 (v. s.)

Malfredus de Castronovo, omnibus has litteras inspecturis, salutem in perpetuum. Sciant universi, quod ego Malfredus de Castronovo, spontanea voluntate ductus, feci homagium  et juravi fidelitatem domino Raimundo vicecomiti de Turena, et accepi castellum meum de Castronovo ab ipso, recognoscens, quod praedecessores mei, a praedecessoribus, ita habuerunt et ita fecerunt. Et promisi in virtute praestiti sacramenti, quod prefatum castrum omni tempore eidem redderem cum forisfacto, et sine forisfacto, ad omnem ejus submonitionem, vel certi nuncii sui. Et juravi quod eum semper et omnem terram suam, pro viribus meis deffenderem foideliter et adjuvarem dominus vero vicecomes similiter juravit, quod nos, et castellum meum de Castronovo, et omnem terram meam, pro viribus suis deffenderet fideliter et adjuvaret. Et pro hoc observando, et pace inter me et dominum vicecomitem reformata in perpetuum observanda et tenenda, dedi juratores et mandatores milites meos et homines de Castronovo, videlicet R. Algai, B. de Valon, et P. fratres, P. de Galnac, R. Bozo, R. Vargam, et multos alios. Ex parte vero domini visecomitis juraverunt mihi B. de Saliniaco, B. Cat, W. Aimars, B. de Saint-Michel, R. de Bessa, Ph. de Vaurs, B. Navarra, R. Aimars ventedorus, et alii multi. Praeterea dedi fidejussores dominum Eustorgium de Aureliano, G. de Malemort, dominum Raimundum de Turena, Raimundum de Ventedorn, et Ebolum fratrem suum. Hoc actum est sub praesentia venerabilium abbatum de Aureliaco et de Figiaco, et nobilium virorum Eustorgii d’Aorlhac, et G. de Malamort, et domini Raimundi de Turena, quos omnes rogavi, ut huic scripturae, ad majorem praemissorum firmitatem, sigilla sua apponerent. Hoc autem factum est in ecclesia de Martello, IX. Kal. Aprilis, videntibus et audientibus Guirberto de Castronovo, Arnal Baraco, Roberto de S. Superi, W. d’Aornhac, Guio Austors, Eble de Solhac, Vig. de Cornil, milite, P. de Bessa, G. de Bonavilla, G. de Rinhac, B. del Castain, G. Valhars, A. Vidal, Duran Sarret, et pluribus aliis. Incarnati verbi anno MCCXXI.

(impr. dans Justel, ibid. p. 42. Extr. des titres de la maison de Turenne.)

F° 11 r

1219

Charte de fondation et dotation du prieuré de La Faye, situé dans la paroisse de L’Aiguillac de Lauche, par cinq frères du nom de La Faye, approuvée et confirmée par Archambaud II comte de Périgord.

Archambaldus comes Petragoricensis, omnibus ad quos litterae iste pervenerint, salutem in Domino. Ea que divino fiut proposito, benigno debent favore animi et litterarum munimine roborari. Ea propter cum venerabiles patres in Christo et speciales amici nostri, Grim. Dei gratia Conven., et Ger. Baion., pontifices, Arn. de Faya canonicus Sancti Frontonis, Johannes monachus Sylve Majoris et Guillermus de Faya, laicus, fratres carnales, divino proposito, pro se et toto genere suo, in suarum et suorum patris et matris et omnium parentium remedium animarum pariter et salutem, domum paternam sive locum de Faya, cum tota hereditate ejusdem loci, tam in terris, domibus, nemoribus, pratis, molendino, quam rebus aliis, in parochiis de Lagulac, et de Mensinac constitutis, Deo et sancte Marie et omnibus sanctis, ad servicium divinum, et religiosarum personarum et pauperum Christi in perpetuum noverint atque concesserint ad aliquem locum religiosum faciendum, et hospitale pauperum construendum, in quos per viros religiosos, ordinem vel observantiam premonstratensem, vel de Corona, aut alterius ordinis, quem magis sibi devote elegerint, per omnia observantes, divinum fiat servicium humiliter et devote, et pauperes Christi assidue, juxta loci proprias facultates nihilominus misericorditer pertractentur. Nos, ad tam sanctum propositum confirmandum, nostrum consilium, auxilium et favorem benigne concessimus, et quicquam ministri ejusdem loci in episcopatu Petragoricensi, vel alibi sub potestate nostra acquirere potuerint justo modo ipsos et eorum res universas, ubicumque fuerint, sub nostra protectione et deffensione legitima in perpetuum recipientes et ponentes, districtius et in quantum possimus, ex parte Dei et nostra, omnibus nostris et aliis inhibentes ne quis dicto loco vel ministris, aut rebus ipsius injuriam faciat vel gravamen. Cum autem Drogo Massola miles, in dicta domo de Faya, ob deffensionem loci ejusdem, haberet medietatem, quam ipse pro Deo, et anime sue et parentum suorum remedio et salute, ad omnimodam libertatem ejusdem loci, Dei et virorum religiosorum et pauperum servicio deputati, illam medietatem, cum et si quid juris ulterius haberet in rebus aliis memoratis, ex toto remisit et quictavit coram nobis pro se et succussoribus suis in perpetuum, Deo et religiosis et pauperibus in eodem loco in posterum pro futuris. In horum autem memoriam et testimonium, et ut magis rata et firma permaneant, presentem cartam conscribi fecimus, et sigilli nostri munimine roborari. Actum anno Domini M° CC° decimo nono.

(Arch. du prieuré de la Faye, vidim. en forme fait vers la fin du XVe siècle, communiqué par M. Celerier procureur.)

Charte de confirmation par l’évêque de Périguex.

Ramnulfus Dei gratia episcopus Petrag. Notum sit quod G. episcopus Convenarum et G. Bayon. episcopus, et Arn. de Faya, canonicus Sancti Frontonis, et Johannes monachus Silve Majoris, et Wus e Faya laicus, in terram sanctam cruce signatus, fratres carnales dederunt domum paternam et locum de Faya cum tota hereditate, Deo et B. M. et omnibus sanctis, ad edificandum locum religiosum, vel de Corona, vel alterius ordinis. Nos autem, ad tam sanctum propositum confirmandum, auxilium et consilium concessimus, et sub nostra protectione et ecclesie nostre, res omnes suscipimus. Cum autem Droco Massola, miles, haberet medietatem in rebus memoratis, ex toto remisit et quittavit. etc. anno M. CC. XIX.

F° 12 r°

1219

Charte par laquelle le chapitre de St Etienne de Périgueux confirme la fondation du prieuré de La Faye.

(voir la même charte sur ce même site : http://www.guyenne.fr/archivesperigord/Cartulaires/chartes_la_couronne.htm - note C.R.)

 

Universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis. Capitulum Sancti Stephani Petragoricensis, in Domino salutem. Ut solent litterarum memorie commendari quecumque fiunt …… ut semper maneant, et perpetuo perseverent ; ea propter propositum divinitus inspiratum venerabilium patrum in Christo, et spiritualium amicorum nostrorum Grimoardi Dei gratia ….. et Girardi Bayonensis pontificum, et Arnaldi de Faya, canonici Sancti Frontonis, Joannis monachi Silve Majoris, et Guillelemi de Faya laici, fratrum carnalium, per presentem, futurorum notitie atque memorie duccimus fideliter declarandum, et firmiter commendandum. Sciant presentes et posteri quod predicti domini et amici, prope et …… suo in suarum, et suorum patris et matris et omnium parentum remedium animarum pariter et salutem, domum paternam et locum de Faya, cum tota hereditate ejusdem loci, tam ….. domibus, nemoribus, pascuis, molendino, quam rebus aliis, in parochiis de Legulla et Mensignac constitutis, Deo et sancte Marie, et omnibus sanctis, ad servicium divinum ….. ipsarum personarum, et pauperum Christi in perpetuum obtulerunt, concesserunt, dedicarunt et voverunt ad aliquem locum religiosum faciendum, construendum, et hospitale pauperum per viros religiosos, ordinem vel observantiam premonstratensem, vel de Corona, vel alterius ordinis, quem magis seligerent, per omnia observantes [ut] divinum fiat servitium humiliter et devote ; et pauperes Christi assidue in omnibus, juxta loci proprias facultates, nihilominus procurentur, et misericorditer pertractentur. (f° 12 v°) Nos autem, ad tam sanctum …… faciliter consumandum, nostrum consilium, auxilium et favorem benigne concessimus, et donationem ecclesie de Leguillac, in cujus parrochia locus antedictus constitutus, cum ………. jure et possessione ad eam pertinente, de consensu nostro factam, divino intuitu ratam habuimus atque concessimus, et quicquid ministerii ejusdem loci, in episcopatu Petragoricensi ….. poterunt justo modo, ipsos et eorum res universas, ubicumque fuerint, sub nostra et ecclesie Petragoricensis protectione et defensione legitima in perpetuum recipientes, injungentes districtius, et sub poena excommunicationis fortius, et in quantum possumus, ex parte Dei et nostra, et ecclesie nostre, omnibus inhibentes ne quis dicto loco, vel minstris …. Ipsius injuriam inferat vel gravamen. Cum autem Drogo Massola miles in dicta domo de Faya ob defensionem loci ejusdem haberet medietatem convivii, pro Deo et anime sue et parentum suorum remedio, ad omnimodam libertatem ejusdem loci Dei et virorum religiosorum et pauperum servicio deputati, illam medietatem convivii et, si quid juris ulterius haberet in rebus aliis memoratis, ex toto remisit et quittavit, coram domino Ramnulfo, episcopo nostro, et coram nobis, pro se et successoribus suis, in perpetuum Deo et reliogiosis et pauperibus in eodem loco in posterum profuturis. In horum autem memoriam et testimonium et ut magis recta et firma permaneant, presentem cartam conscribi fecimus et sigilli nostri munimine roborari. Actum sollemniter et in capitulo nostro, anno Domini millesimo ducentesimo nono, nobis presentibus et multis aliis, salvo jure in omnibus ecclesie nostre. (sigillatum sigillo viridi, in quo apparet effigies Sancti Frontonis.)

(Cette copie a été faite sur une autre remplie de fautes, vidimé le 24 décembre 1647, sur l’original, qui est aux archives de l’abbaye de La couronne, diocèse d’Angoulême.)

F° 13 r°

1219

Charte par laquelle Archambaud II comte de Périgord, fils d’Hélie Talleyrand le jeune déclare avoir vendu aux chanoines de St Astier tout le droit qu’il avoit sur la ville de ce nom, pour la somme de 1000 sols ; sous la réserve de pouvoir rentrer dans ce droit, pour le même prix, en y ajoutant un besan.

P. Dei gratia Petragoricensis episcopus. Universis presentes litteras inspecturis, in Domino salutem. Ad universorum noticiam volumus pervenire, nos litteras nobilis viri Archambaldi quondam comitis Petragoricensis, non abolitas, non cancellatas, non corruptas, nec in aliqua parte sui viciosas, vidisse sub hac forma :

Archambaldus, comes Petragoricensis, filius Helie Talairandi junioris, omnibus has litteras inspecturis, in Domino salutem. Cum res gesta mandata litteris roborari debet testimonio litterarum, ne processu temporis inde possit calumpnia suboriri. Noverint ergo tam presentes quam futuri posteri quod nos Archambaldus comes Petragoricensis, omne jus nostrum quod in villa Sancti Asterii habebamus, vel quod nos jure hereditario contingebat, vendidimus ca[no]nicis Sancti Asterii, pro qua venditione habuimus ab eis mille solidos burdegalensis monete. Quam venditionem ut illesam servarimus, juramento prestito, tali tamen conditione apposita celebravimus quod liceat nobis pretaxatum jus retinere pro eodem pretio, addito tamen pretio predicto bizantio uno. Huic autem venditioni cum fieret, presentes affuerunt dominus Ramnulphus, Petragoricensis episcopus, quem fidejussorem dedimus, cum Ar. de sancto Asterio, milite, supradictis canonicis, pro hac venditione servanda. Mater Johannes …… Ay. Samathie, et Raimondus de Monte Rebelli archidiaconi Petragoricenses, et I. de Petragoris, magist. Scholarum Petragoricen. et magist. Ay. de Longo Vado offic. curie Petragoricen. et Lambertus canonicus Sancti Stephani, et Gaufridus vicarius, canonicus Sancti Frontonis, et B. Delsaut, capellanus de Bellicorador, et P. Iterii, capellanus de Ribairiaco, et Seguinus Donadiu, capellanus Sancti Sulpicii, et Helias Aiz, Sancti Asterii capellanus, et Ar. De sancto Asterio, et Iterius de Petragoris, et B. de Claromonte, et Willelmus de Poz, milites, et Ay. Alet, P. Salamo, B. Salamo, Ar. Oliverii, P. Forn., W. de Claustra, Ugo Barot, P. de Pont, laici et plures alii. Actum publice in refectorio Sancti Asterii, domino Honorio pp. ecclesie romane tunc temporis prominente, domino Ludovico in obsidione Tolose sedente, et domino Ramnulpho Petragoricen. episcopo, in episcopatu degente, anno gratie M° CC° XIX° mense junio, in sollempnitate videlicet apostolorum Petri et Pauli, amen.

(Titre en parchemin aux archives du chapitre de saint Astier, expédié le 16 des kal. d’octobre 1239, scellé du sceau de P. évêque de Périgueux.) Voy. l’acte suivant. Item alteras (litteras), etc.

F° 14 r°

1219

Charte par laquelle Archambaud II comte de Périgord céde aux chanoines de St Astier certains fonds qu’il destine à la sépulture des pauvres et pour lequel il avoit une contestation à soutenir contre les chanoines.

Archambaldus comes Petragor., filius Helye Talairandi onibus ad quos littere iste pervenerint, salutem, salutem in eo qui es. Vera salus. Que geruntur in tempore, ne labantur cum tempore roborari debent testimonio litterarum. Noverint ergo tam presentes quam posteri, quod cum nos haberemus querelam contra canonicos Sancti Asterii, super quadam domo, sive pleidura, et duobus solidis censualibus, quos in eadem domo petebamus, eis predictam querimoniam remisimus, et predictam pleiduram sive domum et duos jandictos solidos censuales prelibatis canonicis in perpetuum concessimus possidenda, ad sepulturam pauperum ibidem faciendam. Et hoc fecimus tam pro salute anime nostre, quam pro salute generis nostri. Huic autem concessioni cum fieret, presentes fuere dominus Ramnulphus Petragor. Episcopus, etc. (les témoins et la charte sont les mêmes que dans la charte précédente.) …. In cujus rei testimonium presentes litteras duximus sigillandas. Datum XVI. Kl. Octobris anno Domini M° CC° XXX° VIII°.

(Archives du chapitre de saint-Astier, en parchemin scellé d’un sceau, qui est perdu, il n’en reste que l’attache en parchemin. Cette charte se trouve immédiatement à la suite de celle qui précède, et sont comprises l’une et l’autre sous le même vidim. du 16 septembre 1239.)

F° 15 r°

1223

Charte par laquelle Bertran de Born, l’aîné, chevalier, Itier et Bertrand de Born, le jeune, aussi chevaliers, ses freres, confirment à l’abbaye de Dalon, toutes les donations qui lui avoient été faites par Bertrand de Born leur père. Et pour plus grande sûreté, ils supplient Ramnulfe évêque de Périgueux d’excommunier les contrevenans et d’apposer son sceau à cet acte, ainsi que l’évêque de Limoges, et les Abbés de Tourtoirac, de Châtres et de Dalon.

Anno ab Incarnatione Domini MCCXXIII mense junii, in crastinum Sancti Johannis Baptistae, in capitulo Dalonis, etc. pleno conventu, B. existente abbate Dalonensi, ego Bertrandus, major, et ego Iterius, et ego Bertrandus junior de Borno, milites, fratres, cupientes satisfacere Deo et beatae Mariae, et abbati et conventui Dalonensi, de damnis et injuriis eisdem a nobis aliquando interrogatis, donamus et concedimus et confirmamus pleno jure, per nos et per omnes successores nostros, et in perpetuam eleemosynam, omnes donationes quas pater noster B. de Born, vel alii praedecessores vel parciarii nostri dederunt unquam dictis abbati et conventui etc. (ce sont le mêmes choses, que celles qui sont énoncées dans l’acte copié à la page 68 du manuscrit, année 1200, avec quelques autres dons.) Rogavimus etiam dominum Ramnulfum Petragoricensem episcopum, quod ad hujus rei firmitatem faciendam in posterum, si necesse fuerit, sigillum suum huic publico apponeret instrumento, et excommunicaret omnes contravenientes. Rogavimus etiam dominum B. Lemovicensem episcopum, ut sigillum suum apponeret. Rogavimus etiam W. Tusturiacensem, et R. de Castris, et B. Dalonensem abbates, ut sigilla sua (f° 15 v°) apponerent. Et nos sigillum nostrum apposuimus. Nos vero Ramnulfus Dei gratia Petragoricen. episcopus, sigillum nostrum rogati, apposuimus ; omnes illos de episcopatu nostro, scilicet de Born, vel servientes ipsorum, qui contra hanc cartam scienter venire temptaverint, excommunicationis sententia innodantes. Nos etiam B. Dei gratia Lemovicensis episcopus, rogati, sigillum nostrum apposuimus. Et nos memorati abbates rogati, sigilla nostra apposuimus. Nos etiam praefati abbas et conventus Dalon. Dictos Bertrandum, Iterium et Bertrandum in beneficiis spiritualibus et orationibus, missis, vigiliis, et aliis bonis recipimus, et omnes querelas quas contra eos habemus, sive de pinoribus captis, sive de verberationibus fratrum, sive de foeno, vel hujusmodi minutiis, sive injuriis corporalibus, remittimus. Ego vero Maria uxor Iterii de Borno, supradictam donationem abbati et conventui Dalon., et concessionem, ut dictum est, factam, approbo, etc.

(Bibl. Nat., mss. de Baluze, vol. in 4°, contenant des extraits du cartulaire de l’abbaye de Dalon, écrit de la propre main de Baluze, fol. 70, et dans le cartulaire de Dalon, fol. 16, ann. 1223.)

F° 16 r°

1225

Lettre de Richard, à son frère Henri III roi d’Angleterre ; dans laquelle il lui rend compte de ses progrès en Guyenne, et lui demande des secours d’argent.

Reverentissimo domino suo H. Dei gracia illustri regi Anglie, domino Hybernie, duci Normannie et Aquitanie, comiti Andegavie, suus R. frater in omnibus devotissimus, salutem. Et quicquid potest fidel. et devoti obsequii et fraterne dilectionis regie, serenitati vestre significamus quid die jovis proxima ante festum Sancti Marci evangeliste, venimus cum exercitu nostro circa civitatem Vasati, et ibi pernoctavimus extra villam. Episcopus vero ejusdem civitatis et cives mane habito consilio, reddiderunt nobis civitatem et juraverunt fidelitatem vestram et nostram, quia loco vestro sumus, ita quidem quod Dei gracia jam habemus totam Vascon. liberam et mundatam ab omnibus inimicis nostris, preter Regulam, et omnes magnates Vascon. sunt ad fidem vestram, preter Elyam Ridell. Excellentie igitur et dominacioni vestre, de quapre omnibus confidimus, omni quo possumus affectione rogamus quatinus bonum et virile habere vetitis consilium de pecunia nobis mittenda, sicut nobis promisistis, antequam recederemus ab Anglia, et faciemus per Dei graciam honorem vestrum, et inimicos vestros expugnabimus et gravabimus, et in bono statu sumus, si nos juvare vultis, sicut vestri gracia nobis promistis. Bene valeat dominus meus rex, et diu et bene regnet in pace. Datum apud sanctum Macar. IJ. die maii.

Domino suo regi.

N. nous suivons la date de l’année marquée en marge par Rymer.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, Ier cart. des pièces histor. sur la copie faite à Londres, ex origin. in Turr. Voy. aussi collect. Rymer, tome I, n° 21, en date du 2 mai 1225.)

F° 17 r°

1227

Charte par laquelle Archambaud II du nom, comte de Périgord reconnoit que c’est injustement qu’il a imposé[21] des tailles et autres charges sur quelques hommes du chapitre de St Etienne de Périgueux ; il les en déclare quittes et exempts pour l’avenir.

Archembaldus [22].

F° 18 r°

1227

Charte par laquelle Archambaud II, comte de Périgord declare que c’est injustement qu’il a exigé des tailles, quêtes et autres devoirs, de quelques hommes du chapitre de St Etienne de Périgueux ; il promet par cet acte, de les en tenir quittes et exempts pour l’avenir.

Archembaldus comes Petrag., omnibus ad quod presens scriptum devenerit, salutem. Quoniam quosdam homines ecclesie beati Stephani Petrogor., aliquotiens ad questas et tallias nobis dandas, et ad opera facienda injuste compulimus ; idcirco indempnitati ejusdem ecclesie providere in posterum cupientes, presentium testimonio, confitemur et recognoscimus quod homines prefate ecclesie nec ad questas vel talhias, nec ad opera facienda compellere debemus aliqua ratione, et quidquid super hiis fecimus, injuriose ac per violentiam recognoscimus nos fecisse. Unde ne successores seu heredes nostri, propter hoc, in jam dictis hominibus sibi aliquid juris acquisisse, vel acquirere videantur, vel ecclesie posset in posterum aliquid prejudicium generari, presentes litteras in hujus recognitionis testimonium, duximus concedendas. Istud autem actum fuit anno Domini M° CC° XXVII. in festo decolationis beati Johannis Bbe., mense augusti. Testes autem fuerunt R. Petragor. episcopus, et Iterius decanus, et Jaubertus et B. de Biron, et Samatias archidiaconi, et magister S. de Piru, et plures alii concanonici, et Helias et Iterius de Petragoris et cives, et Raym. De Sauzet, milites, et Helias de Marcilhac, scriptor comitis, et plures alii clerici.

(pris sur la copie faite par Mr Leydet, sur l’original à Pau.)

F° 18 v°

1227

Hommage rendu au roi St Louis, par Renaud de Pons, chevalier, pour le château de Montignac, en Périgord, etc.

Lud., etc. Notum etc. quod dilectus et fidelis noster Ren. de Pontibus fecit nobis hominagium ligium contra omnes homines et feminas, qui possunt vivere et mori ; de castro de Montigniaco, cum pertinenciis. Fecit etiam nobis aliud hominagium ligium de feodo, quod Constantinus Crassus de Ponte habebat de nobis, apud Pontem ; quod nos, intuitu servicii quod nobis exhibuit, et deinceps exhibebit, eidem donavimus et heredibus suis, in feodum ligium. Et ipse et heredes sui erunt nobis et heredibus nostris, auxiliantes contra omnes homines et feminas, qui possunt vivere et mori, de omni villa et castro de Pontibus. Et ipse, et heredes sui, nobis et heredibus nostris, et domine regine Blanche matri nostre erunt fideles contra omnes gentes, et nobis, sicut supradictum est, fidele servitium exhibebunt. Hec omnia tactis sacrosanctis, juravit bona fide, et fideliter observanda. In cujus rei memoriam, dicto Ren. de Pontibus dedimus has litteras nostras patentes. Actum apud Charniac., anno Domini M. CC. XXVII, mense augusti.

(Bibl. Nat., cartul. de Philippe Auguste, fol. XIxx. VII, n° 187, chap. coté ‘Milites’, sous le titre suivant : Littere Renaldi de Pontibus, militis.

F° 19 r° (occitan)

1228

Note préliminaire : Transcription et notes / Jean Roux (de Ribérac).

Donation du moulin de St Martial, situé dans la paroisse de St Martial d’Artensec, faite à l’abbaye de Chancelade, par Archambaud II, comte de Périgord, fils d’Hélie de Talleyrand, et neveu du comte de Limoges.

Conoguda chauza sia a totz seus[23] qui veiran aquest escriut, que Archambauz Coms de Peregurs, fils Hel. Talairan e neps[24] al Vescomte de Lemòtges, donet a Deu, e a la maió de Chancelada lo molí de Sen Martial, que Peir Vegers[25] tenia de lui, qui es en la  parròfia S. Marsal d’Artensa, ab sas pertenensas[26], e dos sòuz que li devia de ces, e deus seus[27] bòscx las òbras qui aurien[28] òbs al molí. Aquest do[29] fez en la Raolfia, soz la chapella S. Letger, e vestit[30] ne aquí per la maió de Chancelada lo prior En Gauter,  e En L. d’Autafòrt lo celarer de Chancelada, ab sos gans[31], veent et auvent[32] Hel. de Sen Chaster[33], per cui[34] cosselh fo fach, P. de la Ròcha borzés del Pui[35], P. de Maltener, G. Baròt, Iter Boissó, W. Faure, et multis aliis. Aquest do fo fachz en l’an de Incarnatio de Nòstre Senior M CC XX VIII.

(Extr. du Cartulaire de Chancelade, fol. 43.)

F° 20 r°

1231

Lettres d’Archambaud II du nom, comte de Périgord, d’Hélie Rudel seigneur de Bergerac, et de Gensac, d’Amanieu d’Albret, de G. de Rancon, seigneur de Taillebourg, de G. Rudel, seigneur de Blaye et autres ; par lesquelles ils accordent un sauf-conduit aux personnes qui vouloient aller à la Sauve-Majeure, pour assister à la dédicace de l’église de cette abbaye.

Reverendis in Christo patribus archiepiscopis, episcopis, abbatibus et prioribus, et universis ecclesiarum rectoribus ; et carissimis in Christo comitibus, vicecomitibus, baronibus, militibus, burgensibus et omnibus Christi fidelibus, ad quos praesentes litterae pervenerint. A. Dei gratia comes Petragoricensis, salutem in Domino. Noveritis quos nos universis et singulis clericis et laicis, qui ad consecrationem monasterii Sylvae Majoris, in proximo festo Sancti Bartholomei apostoli celebrandam, accesserint, in eundo et redeundo, in rebus et personis eorum, conductum liberum et securum plene concedimus et donamus, non tantum in ipsius solemnitate, sed etiam a quindecim diebus ante festum, usque ad finem nundinarum, quae tunc temporis fient ibi, imo etiam quantum indulgentias episcoporum et praelatorum ecclesiarum quae fient ibidem, contigerit prolongari. In cujus rei testimonium praesentes litteras sigilli nostri munimine fecimus corroborari. Datum anno MCCXXXI.

Elias Rudelli dominus Brageriaci atque Genciaci dedit litteras in eadem forma.

Amanevus de Breto dedit litteras in eadem forma.

Hugo dominus de Talliaco dedit litteras in eadem forma.

Petrus de Gabaretto, vicecomes de Bezaumes dedit litteras in eadem forma.

G. de Ranchon, dominus de Taillaborc dedit litteras in eadem forma.

G. Rudelli dominus de Blavia dedit litteras in eadem forma.

Henricus (de Treplavilla) senescallus Vasconie dedit litteras in forma litterarum comitis Tholosani. Et omnes barones, major, jurati communiae burdegalens. dederunt litteras in eadem forma.

(Bibl. Nat., mss. de D. Claude Etiennot, Fragm. histor. Aquit., t. IX, fol. 245 § 93 ex cartul. Sylvae Majoris, sub titul. sequenti : Epistola A. (Archambaldi, que D. Etiennot a mal à propos rendu par Arnaldi), Petragoricensis comitis, qua conductum liberum cedit euntibus ad consecrationem ecclesiae Sylvae Majoris, et ab ea revertentibus.)

F° 21 r°

1231

Lettres de l’archevêque de Bordeaux, de l’Evêque de Périgueux et autres ; par lesquelles ils accordent des indulgences aux personnes, qui se rendront à la Sauve, pour assister à la consécration de l’église de cette abbaye.

Universis sancta Mariae ecclesiae filiis, G. Dei gratia burdegalensis archiepiscopus, salutem in vero salutari. Cum decorem domus Dei, quicumque in ea admitti desiderat, diligere teneatur, ut eo caelestis Jerusalem civis mereatur ascribi, quo studet in terris dilecta sui Domini tabernacula venerari. Nos qui hujus Domus dispensatores, licet indigni sumus a patre familias constituti, ad hoc propensiori cura debemus intendere, et ad id exemplo laudabili alios invitare. Sane cum ecclesia Sylvae Majoris, burdegalensis diocesis tanto religionis fervare, tantaque personarum et vitae honestate praefulgeat, ut Christi bonus odor existens in odore unguentorum suorum currere multos faciat, ita ut domus Dei et porta Dei merito debeat nuncupari, sicut noverunt vicini pariter et remoti. Nos, qui eam sincero corde diligimus, ejus honorem et gloriam multipliciter affectamus. Hinc est quod cum noster carissimus, et ob suorum excellentiam meritorum, merito diligendus venerabilis pater Grimoardus, Convenarum episcopus, rector ejus ecclesiae nobis saepius duxerit supplicandum, ut ipsi ecclesiae munus consecrationis impendere dignaremur. Nos, venerabili patre et domino A. auxitano archiepiscopo nobis adhibito, adunatis nihilominus honorabili episoporum, abbatum, ac clericorum, procerumque collegio et plebium multitudine copiosa, dictam ecclesiam in honore beatae Mariae semper virginis, curavimus rite et solemniter consecrare. Quia vero tantae consecrationis sublimitas admonebat, et fidelis populi devotio merebatur, ut tam a nobis, quam ab aliis ecclesiarum praetatis, parte aliqua de injuctis paenitentiis relaxata, unusquisque in sua cum gaudio remearet. Nos cum praefoto archiepiscopo auxitano, et aliis episcopis, qui praesentes aderant, habita deliberatione, et eorum, qui, tam de burdegalensi, quam de auxitana provinciis aderant, percepta nihilominus voluntate, de Dei misericordia, et beatae Mariae semper virginis, et beatorum apostolorum Petri et Pauli, necnon Andreae meritis confidentes, omnibus qui ad ipsam consecrationem, devoto animo convenerint, vel ad ipsam consecratam a nobis ecclesiam, usque ad proximas instantis festi omnium Sanctorum octavas, sicut in posterum singulis annis, in festo consecrationis, et infra octavas ejusdem devote convenerint, LX dies de injunctis sibi poenitentiis misericorditer relaxamus. Venerabiles quoque fratres et suffraganei nostri videlicet Aginnensis, Engolismensis, Xantonensis, Pictavensis, Petragoricensis, et alii, scilicet Lemovicensis et Caturcensis episcopi, eodem modo XL dierum nunc et in futuro indulgentias concesserunt, sicut in eorum litteris plenius continetur. Et in hujus rei testimonium, praesentens litteras dedimus sigilli nostri munimine praemunitas. Datum apud Sylvam, in die Sancti Bartholomei, anno gratiae M CC XXXI.

Dominus A. archiepiscopus Auxitanus dedit litteras suas praemunitas sigillo suo, in eadem forma, cum suis suffraganeis, in quorum litteris plenius continetur.

(Bibl. Nat., mss. d’Etiennot, vol. cotté Fragmenta hist. Aquit., tom. IX, p. 240, § 87. – ex cartulario Sylvae Majoris.)

F° 22 r°

1231

I.                    Mandement de Henri III, roi d’Angleterre pour la sauvegarde du vicomte de Fronsac.

II.                 Autre pour ordonner à Girard de Blaye, de se rendre à Bergerac, avec quelques troupes, auprès de Guillaume Longue Espée.

Mandatum est Arnaldo de Blankeford, quo nullum dampnum inferat, aut a suis inferri permittat vic. de Frunzak, vel matri sue, vel eciam militibus de terra predicti vic., quia dominus vult ipsos vic., matrem suam, et milites de terra ipsius vic. sub proteccione sua tueri. Teste rege apud Burd. XV. Die septembris.

Mandatum est Gerardo de Bleyve, quod expectaret apud Blaviam, quosdam lilittes quos Rex ibidem mittet ; et idem Gyrardus una cum ipsis militibus eat usque Brigerak, ad Willelmum Lungespeye et socios suos. Teste ut supra.

(Bibl. nat., Mss. de M. de Bréquigny, carton cotté Génér. et élect. de Bordeaux. Sur la copie faite à Londres, Franc. Rot., an. XVI. Henr. III membr. 4 D°, sous la date du 15 septembre 1231.)

F° 23 r°

1235

Sentence arbitrale, prononcée par Itier de Périgueux, doyen de la Cathédrale St Etienne de Périgueux ; pour terminer des différends qui s’étoient élevés entre Pierre de St Astier, Evêque de Périgueux et son chapitre, d’une part : et Adémar, prieur de St Martin de Bergerac ; au sujet des dixmes de la paroisse de St Martin, dépendante de St Florent.

Traduction françoise.

Pierre, evesque de Périgueux, Itier doyen, et tout le chapitre, estants en differens, contre Adémar prieur de St Martin de Bragerac, touchant les dixmes de la paroisse de St Martin, le chapitre de Périgueux disant en avoir la moytié. Après plusieurs raisons de par et d’autre, tant l’evesque que le chapitre, comme aussy le prieur de Bragerac, tant pour soy que pour l’abbé et couvent de Saumur, jurèrent de faire ce qu’iceluy doyen Itier en ordonneroit ; lequel prononça que toute la dixme demeureroit au prieur et à ses successeurs, et qu’iceux, tant pour le droict que le chapitre y prétendoit, que pour autres questions payeroient treize livres et demye par an, monnoie courante, à perpétuité, au chapitre de Périgueux ; et de plus trente sols qu’iceluy chapitre prenoit sur les églises de St Martin et de St Jacques de Bergerac. Ce qu’il jugea à Périgueux, le lendemain de la feste de l’invention de St Estienne, l’an mil deux cent trente cinq.

(Bibl. nat., extr. d’un mss. provenant de St Germain des Prés, cotté Hist. de St Florent etc. fol. 283.) Voy. ci-devant pag…

F° 24 r°

1235

Confirmation faite par Ermengarde, vicomtesse de Limoges, de la paix conclue entre Guy de Périgueux et Hugues son frère, damoiseaux, d’une part : et les Maire et Consuls de Périgueux.

Universis ad quos littere iste pervenerint Erm. vicecomitissa Lem. salutem in perpetuum. Per presentes litteras vobis significamus quod nobiles domiselli Guido de Petragoris et Hugo frater suus, existentes presentes coram nobis, recognoverunt se fecisse pacem cum majore et communitate ville Podii Sancti Frontonis Petragor. quam dixerunt esse redactam in scriptis, et sigillatam sigillo officialis Petragor., et sigillo nobilis viri Guidonis (ce mot a été raturé exprès.), et sigillo communitatis dicte ville, et eorumdem fratrum sigillo. Et concessimus perpetuo valituram. Et iidem fratres dictam pacem similiter P. Seish[36] successores suos concesserunt perpetuo se servaturos. Et prout dictis sigillis sigillata fuerat, eandem pacem firmaverunt et concesserunt inviolabiliter duraturam. Unde nos, ad requisitionem dictorum fratrum, ad majoris robur certitudinis, sigillum nostrum presentibus litteris, super hoc, in testimonium ducimus apponi. Actum anno Domini M° CC° XXX° V° mense maii.

(Orig. en parchemin, dont le sceau est perdu. Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 25 r°

1238

Charte par laquelle l’abbé Geraud, et tout le monastère de Sarlat cèdent à Raimond, Comte de Toulouse ; et marquis de Provence, l’hommage et tout le droit qu’ils ont sur le château et ville de Beynac en Périgord.

In nomine sancte et individue Trinitatis anno Domini M. CC. XXXVIII. Tertia die introitus mensis septembris. Notum sit quod Geraldus (al. Guiraldus) abbas, et conventus monasterii Sarlatensis, de sua bona et libera voluntate, non decepti, vel coacti, non errantes, sed in hos spectantes, et elucentius cognoscentes utilitatem suam et monasterii supradicti, deliberatione habita diligenti, pro se et omnibus suis successoribus, dederunt et concesserunt in feudum, nomine dicti monasterii, vera donatione inter vivos, non simulata, nullaque ingratitudine revocanda, vel alia causa, domino R. Dei gratia comiti Tholose, Marchioni provincie, et omnibus suis heredibus et successoribus, totum illud homagium et dominium et jus quod dicti abbas et conventus, nomine monasterii supradicti, vel modo alio habebant et habere debebant in castro et villa de Bainac Petragor. Diocesis, et homagium et jus quod dominus de Bainac, pro predictis castro et villa, retroactis temporibus eis facere tenebatur. De quibus omnibus absolventes Galhardum de Bainac perpetuo, et omnes heredes et successores, et quictantes, et se inde de toto devestientes, et investientes inde dictum comitem Tholosanum supradictum, voluerunt et perceperunt quod dictus Galhardus et omnes heredes et successores sui perpetuo facerent dicto domino comiti, et omnibus successoribus suis, homagium et jus, et omnia alia que dictus Galhardus eis, pro dicto castro et villa, ratione dominii, facere tenebatur. Dictus etiam dominus comes, et successores sui debent facere pro omnibus supradictis, dicto abbati et omnibus suis successoribus, homagium in ecclesia Sarlatensi, coram sanctuario, vel ubicumque dictus abbas vel successores sui personaliter requisierint dictum dominum comitem, vel successores suos. Insuper dictus dominus comes promisit pro se et (f° 25 v°) pro suis successoribus, dictis abbati et conventui quod defendet eos et successores suos, et monasterium predictum, et omnia membra et bona ad ipsum monasterium spectantia. Dicti vero abbas et conventus et successores sui debent et tenentur dare dicto domino comiti, cum successoribus suis, tempore quo idem abbas recipiet homagium supradictum, sex mille solidos Petragoricensis monete. Et promisit dictus dominus comes, pro se et suis successoribus, per legitimam et solemnem stipulationem, quod ipse, vel successores sui supradicta, vel aliqua de predictis non dabunt, nec aliquando transferent in aliquam personam, vel aliquas personas, vel universitatem, nec aliquo modo a se separabunt. Predicti vero abbas et conventus, nomine monasterii supradicti, promiserunt per solemnem et legitimam stipulationem, se predicta omnia et singula firma et incommota perpetuo servaturos, et se nunquam contra venturos aliquo loco vel tempore, aliquo jure, vel aliqua ratione. Renunciantes inde ex sua certa scientia, omni juri scripto et non scripto, canonico et civili, divino et humano, generali et speciali, persone vel rei, vel suo ordini coherenti, et omni foro et consuetudini et usui, et omnibus atque singulis auxiliis et defensionibus, per que contra predicta venire possent, vel obviare alicui predictorum. Et dominus comes predictus promisit pro se et suis successoribus, sub omnibus predictis renunciationibus, se predicta omnia et singula rata et immobilia perpetuo servaturum. Predictique dominus comes et Galhardus de Bainac promiserunt presens publicum instrumentum sigillorum suorum impressionibus sigillare. Et dictus abbas promisit ponere sigillum suum, et sigillum predicti conventus huic instrumento. Testes sunt vocati, et a partibus specialiter rogati Andepulsus (al. Andephulsus) abbas Montisalbani, W. abbas Sancti Martini (al. S. Maurini), O. archidiaconus Agennensis, Nomparius de Cavomonte, Bego de Cavomonte, Arnaldus Ot , vicecomes Lomanie, W. Ramundi de Pinibus dominus Thalaburgi, Ar. de Marmanda, Gasto de Gontaldo, Hugo de Rovigna, minor W. de Gordono (al. de Gordonio), R. de la Marcha (al. Marqua), Bertrandus Copina (al. Tapina), Stephanus Vesaci (al. Vezati), Poncius Grimoardi. Magister Guillelmus communis notarius Agennensis, qui de consensu utriusque partis inde scripsit presens instrumentum, et duo alia ejusdem tenoris : Quorum dictus dominus comes concessit unum predictis abbati et conventui ; et idem abbas concessit aliud dicto Galhardo, et idem Galhardus et dictus abbas concesserunt aliud domino comiti supradicto.

(Bibl. Nat. mss. de Colbert, vol. cotté cartul. comit. Tholos., n° b009, fol. 467 et seq. J’ai vu un original en parchemin de cette charte, dans les archives du château de Beynac ; elle étoit scellée de 4 sceaux, dont deux étoient emportés. J’y ai remarqué quelques témoins dont les noms ont été omis dans la copie qui est à la Bibl. Nat., par exemple, après Gasto de Gontaldo, il y a dans l’original, Hugo de Rovinhac, junior etc. Cette pièce est cottée dans le mss. de Colbert : Carta refeudationis quam fecit abbas Sarlatensis, domino comiti, de castro Bainaci Petrag. diocesis.)

F° 27 r°

1238

Charte par laquelle Archambaud II comte de Périgord fait donation au chapitre de St Astier, de tout le droit qu’il avoit sur une terre située près du pont de St Astier, mouvante du fief de Mauriac, qui relevoit du même Comte.

Universis presentes litteras inspecturis Archambaldus comes Petrag. salutem in Domino Jesu Christo ….. que donatione sue adquisitionem terre quam fuit capitulum [Sancti Asterii] ad opus ipsius ecclesie, seu nomine ipsius ecclesie olim fecit, ab abbatibus et ….. que terra est inter pontem Sancti Asterii, et ulmos, et …... sita, et que ad feodum de Mauriac qu. a nobis movet, pertinebat ….. et si quod juris seu dominii in ipsa terra habebamus, quittamus et concedimus ecclesie Sancti Asterii supra dicte, volentes qu. ipsam perpetuis temporibus ….. pacifice et quiete, omnibus successoribus nostris inhibentes ….. Dictam ecclesiam vel possessores ejusdem de cetero inquietare presumant. In quarum testimonium sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Datum Petrag. V kal. Junii, anno Domini M° CC° XXXmo octavo.

(Extr. du fragment d’un vieux cartul. du chapitre de St Astier, fort gâté en plusieurs endroits.)

F° 28 r°

1238

Donation faite à l’abbaye de Ligueux par Archambaud II comte de Périgord de tout le droit qu’il avoit sur la terre de Sept-fons, dans la paroisse de Chignac.

Archambaudus comes Petragoricensis universis has litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverint universi quod nos dedimus Deo et domui de Ligurio in helemosinam, quicquid juris habebamus, vel habere poteramus in tera de Septem Fontibus, quam tenet P. Bertos, et ejus participes, videlicet Bernardus Pradiers et P. fratres, et Geraldus de La Costa ; que terra est in parrochia de Charhac, et propter hanc quictationem dicti P. Bertos et ejus participes supradicti tenentur respondere domui de Ligurio, de octo solidis annuatim persolvendis in prima dominica quadragesime, exceptis illis redditibus in quibus P. Bertos et ejus participes tenentur ab antiquo dicte domui de Ligurio respondere. Dedimus etiam dicte domui de Ligurio V solidos renduales, quos prior de Septem Fontibus nobis debebat de bordaria de La Plumensia, reddendos in festo beati Stephani Augusti. Dedimus insuper filie nostre Raymunde XX solidos in manso de La Valada, ad vitam suam ; cujus medietas est persolvenda in festo Beati Stephani augusti, alia medietas in Nathali Domini ; post ejus vero mortem, ad heredes nostros plenarie reversuros. Et in hujus rei testimonium presentes litteras sigilli nostri munimine, et etiam Bosonis domini de Granholio duximus roborandas. Actum apud Petragoras, die jovis post Penthecostes, anno Domini M° CC° XXX° VIII°.

(Original en parchemin aux archives de l’abbaye de Ligueux.)

F° 29 r°

1238

Charte d’Archambaud II comte de Périgord par laquelle il reconnoit n’avoir aucun droit de taille, quête et autres sur les terres de S. Front.

P. Dei gratia Petrag. episcopus, universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, salutem in Domino Jesu Christo. Noveritis quod nobilis vir Archambaudus comes Petrag. in nostra presentia constitutus, confessus fuit coram nobis, et spontanea voluntate recognovit quod in terra ecclesiae Sancti Frontonis questam, talliam, angariam, seu pangariam, sive manobra, bladagium, nec ad opus sui, vel servientum suorum, exercitum, sive dominium, sive servitutem aliquam non habebat. Verum tamen in vicis ecclesie Sancti Frontonis, sicut in aliis de Petrag. honore, ipse et progenitores sui liberaliter procurabantur, qn. illuc semel in anno ipsos declinare personaliter contingebat, cum moderato tamen numero personarum et equorum. Ita quod si propter hoc vicus ille seu terra gravari videretur, pars sociorum suorum ad aliquem locum alium mitteretur, et propter procurationem hanc, non debebat levare pecuniam. Vel qu. non accedebat ad locum personaliter quicquam habere. Immo ille expense necessarie, que pro procuratione ista fiebant per capitulum et aliquos homines loci illius computabantur et levabantur. Nec ipse, nec aliquis de suis extendere debebat ibi mpanus, nec propter rebelionem aliquorum. Item prepositus ipsius tempore estivo querebat avenam, et sibi homines, quantum volebant, liberaliter et sine aliqua compulsione solvet. Item in honore de Vernio credebat quod castro de Vernio ab hominibus terre manobra debeatur. Item in terra Sancti Frontonis [super rixa, sangui-]ne effuse cum armis, et super murtrio vel furto, justitiam fecit et habuit, sicut in alia terra de honore Petrag. ………..ma, apud Chanhac vero procuratio ei fiebat, videlicet tertia pars a vigerio loci, et tertia pars ab illis qui dicuntur possessores ……. et alia tertia pars a capellano ecclesie de Chanhac. Confessus siquidem fuit et recognovit coram nobis quod predictas procurationes [recipiebat sicut] sui predecessores receperant et habuerant quare terram et homines Sancti Frontonis deffendebat. Et a suis et ab aliis [requisiti deffendere] tenebantur. Et ……… de predicta terra et hominibus Sancti Frontonis vel aliis, debebant vindicare …….. confessus fu[it et] recognovit se habuisse [hec omnia cum deffendere terram et homines sancti] Frontonis questio verteretur. Capitulo asserente quod ipse co[mes] in terra sua nichil juris prorsus haberet, immo omnia premissa percipiebat [minus] juste. Promisit idem comes quod super hiis nostrum arbitrium, vel aliquorum virorum subiret. Insuper omnem decimam quam habebat in parrochia de La Cropta, ecclesie Sancti Frontonis concedendam duxit penitus et quiptandam, et injunxit bailivo suo de La Cropta, ut obedientiaro plene de juribus suis respondeat, sicut alii baiuli sui. Item homines Sancti Frontonis, quos sub protectione sua vel presidio receperat, eos perpetuo absolvit penitus et quiptavit. Et ut heredes sui vel successores terram et homines Sancti Frontonis super prescriptis vel aliis caveant molestare, litteras suas sigillo suo munitas ecclesie Sancti Frontonis concessit in testimonium predictorum. Nos vero ad ipsius comitis preces et instantiam, sepedicte ecclesie Sancti Frontonis litteras presentes concessimus in testimonium veritatis, sigilli nostri munimine consignatas. Datum IX kln. Junii, anno Domini M° CC° XXX° octavo.

(Original en parchemin aux archives du chapitre de Périgueux, scellé d’un sceau qui est perdu, mais dont l’attache subsiste encore. Il est fort gâté dans le milieu, et plusieurs mots sont entièrement emportés.)

F° 30 r° (occitan)

1239

Note préliminaire : Transcription et notes / Jean Roux (de Ribérac).

Acte par lequel Hélie de Talleyrand VII du nom, comte de Périgord consent que les consuls et communauté de la ville du Puy-S.Front de Périgueux retiennent la somme de 20 livres de rente qu’ils devoient au Comte tous les ans à Noël, jusqu’au final payement de celle de soixante livres, qu’ils déclarent lui avoir prêté.

Hel. Talairans Comps de Peregòrc, a totz aqueus qui aquestas letras veiràn ni auviràn, saluz. Fasem vos asaber que li cossol e’l[37] cumenals de la vila del Pòi Sen Fron de Peregurs nos an prestat LX lib.[38] de peregozís, las quals nos avem agudas e receubudas entegramen e nos en tenem apaiat. E nos volem e autream que, de las XX lib. de la renda que nos deven a Nadal, que ilh s’en paien e que las retenhan tant en engret[39] dusque[40] s’en sian a òrde[41] paiat e complit d’aquestas LX lib.. E aquesta paia comensarà a aquest premier Nadal. E aquist eran adoncas cossol : Hel. La Ròcha, Hel. Espés, Ar. De Salas, Ar. D’Armanhac, P. La Bachalaria, B. Blanquez, St.. Del Pòy, W. de Beuna, Hel. Faure, Hel. Vachers, Joan. De Clarens, Hel. Auters. E per que aisò aguès maior fermetat, donen[42] lor en aquestas letras en testimòni, saeladas ab nòstre sael.. Aisò fo faih[43] anno Verbi Incarnati M e CC e XXX VIIII ans, el mes de decembre, la vespra de la festa Saint Thomàs l’Apòstol.

(Original en parchemin d’une très belle conservation. Le sceau, qui étoit attaché à la courroie en cuir, est perdu. Il étoit en cire jaune.) (Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 31 r°

124..

Fragment d’un compromis fait par le conseil et l’entremise de Guy, vicomte de Limoges, entre Hélie VII du nom, comte de Périgord, son cousin, et les clercs, donzels et habitans de la Cité et du Puy-St-Front de Périgueux, qui promettent de s’en remettre à l’arbitrage de l’Evêque de Périgueux, et des consuls des deux villes.

Guido Lem. Vicecom. Universis presentes litteras inspecturis. Salutem et pacem …………………………

-lairandi com. Petragoricen. Consanguinus noster, cum consilio nostro. Et Elerici, do….……………….

et Podii Sancti Frontonis Petrag. de gerra, et omnibus controversiis quas habebant …………………...

-goricen. Episcopum. Et consules dictorum locorum compromiserunt super Evangelia Dei et ………………

quod quicquid inde dicerent. Idem comes omni tempore fideliter observaret …………………

veniret arbitrium. Et hoc cum decem miltibus, fidejussoribus datis ab eodem comite ……………....

omnibus bonis suis ubicumque sint, constituta, Nos vero in manu domini episcopi sub …………

dictum episcopum et consules fidejussimus et mandavimus pro comite memorato. Dat…………………………………………………

-goricen. in conversione Sancti Pauli, mense januarii, anno Domini M° CC° quadr………………….

-tibus et audientibus Willelmo abbate Tusturiacensi et nobili viri Bosone de Granolio ……………

villa, milite. Ademaro de Faia, donzello, Rabiraudo Fabri de Exidolio, et multis ……

(Original en parchemin scellé d’un sceau qui est perdu, il ne reste plus que le cordon qui est en soye bleue. Par malheur ce titre n’a pas été conservé en entier, il en manque un quart et demi, qui paroit avoir été arraché de force, dans une direction presque perpendiculaire. Quand à la date, je présume qu’elle doit être l’an 1241, ou 1242.)

(Arch. de la maison de Talleyrand.)

F° 32 r° (occitan)

Mai 1239.

Accord fait entre Hélie Rudel et Gaston de Gontaut, par l’entremise des seigneurs de Blancafort et de Caumont ; par lequel ledit Gaston reconnoit tenir à foi et hommage dudit Hélie Rudel, le château de Biron.

Conegude cause sic à tots aquels qui aquestas lettras veiran ni audiran legir qu’en Elia Rudel lo macips, en Gasto de ….. de lor bona agradeira volontad se son mes en maas den A. senhor de Blancafort et den bb. de Caumont senhor de Monurt, licals barons mentagud an pausat et feyt accord enter loudit Elie Rudel et loudit en Gasto, de toutes las rencuras qué avian enter lorentro al die que aisso fo pausad et l’acordament, lodit en Gasto per sa bona, agradeira volontad recognod quel castel de Biron devia tenir, et tout quoant que avia ….. d’en Elia Rudel et de son lignadge, local castel els apartenimens a près en Gasto de luy Rudel, et s’en es feyt seus cavers et sous hom en Elia Rudel a à luy promès et autrejad que bos senhor et leials lo sera à luy, et aux seus, el gardera et deffendera de tort et de force à son poder ….. per totz temps, et aisso a asissi autreiad per si et per totz los seus, an Gasto et à totz los seus en totas causas. Et en Gasto a à luy promès et autrejad per si et per toutz lous seus que bons cavalliers et leials lo sera en totas causas à luy et alz seus totz temps. Empero si nulhs hom fasia tort ni force en Gasto ni als seus à Biron, ni els apertinementz, et no volia far dreit et pendre an Gasto en la man den Elia Rudel, deu l’en Elia Rudel ajudar et valer, et sen deu tenir ab luy à  tote bona fé, chens tot mal quinh, en après aisso Helias Rudel en Gasto an se jurad sober sancts evangelis la un à l’autre, per davant aquels baros mentaguds, et d’avant d’autres que la un non sobite l’autre del cors ni de laver ni de nulha ….. et ques porteran bonne fé et bona leialtad, et d’aissa sera tengud pagar en Gasto à detz milla sols de Bordalès, et per lo menhs fach adobar à Arnaud senhor de Blancafort en bb. Fariol …... senhor de Monhurt, Arramon Despeijs senhor del Talhabert, en A. de Marmande, en Bernard de Lès, et en Elia de Rudel estengut an Gasto que si re li menhs falhia, que lo adobest per diit de las Friansas ….. eudit en Arnald de Blancafort, en bb. Ferriol, et en Annellan Messiss, en nobles de Puch bb, et en bb. Arramon. Et à major fermetat, et per testimoni an sondad cartas partidas per A. B. C. sagelladas d’eu sagel d’en Gaston, et dels sagels dels altres pershomes qui son mentagus en las cartas, et si des …….. se accordar per las fiances, et si las fiansas no eren paroent, deven se acordar per Arnaud et en bb. Ferriol, et si no eran paroent, deven y meter un amic communal, quels acord oujudia lor debat, foren detz dias à l’issid de magh, anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo nono.

(Bibl. Nat., fonds de Doat, titres de Foix, Albret etc., t. VI, fol. 99 et suiv., tiré des archives de Pau, inventorié au nouvel inventaire d’Albret, chap. intitulé : Domaine, cotté de lettre A 31, vidim. Le 23 juin 1666, signé Capot.)

NOTES

Le mot Gontaut est affacé dans ce titre, mais il est facile de le suppléer par les extraits suivans du tome VII. Du P. Anselme :

(P. Ans., t. VII, p. 316.) L’on trouve un hommage lige fait à Lézignem, par Gaston de Gontaut, qualifié de « nobilis vir », pour le château de Badefol, le jour de Pâques de l’an 1332, dans lequel il nomme Hélie Rudel et Arnaud de Blanchefort (voy. regist. des hommages d’Angoulême, fol. 19 v°.

(ibid. p. 297.) Gaston de Gontaut fut témoin de la donation que Guiraud, abbé de Sarlat fit à Raymond, comte de Toulouse, le 13 septembre 1236, d’un bien qu’il avoit au château de Baujoc, diocèse de Périgueux.

(ibid.) Il fut encore témoin, avec Guillaume de Gourdon, de l’hommage que Gaillard de Bainac rendit au comte de Toulouse, dans la ville d’Agen, pour ses château et ville de Bainac, l’an 1238. Et pareillement avec Nompar et Begon de Caumont, d’un accord fait le 13 septembre de la même année, entre l’abbé et couvent de Sarlat, et le même comte de Toulouse, au sujet d’un bien appartenant à ce monastère, au lieu de Bainac. (voy. regist. des chart. cotté 19.)

Il fut aussi présent à l’hommage fait au même comte de Toulouse, par Maynard de Bainac, l’an 1240, ainsi qu’à ceux de Bernard, Fortanier et Aymery de Comminges, fils de Bernard de Comminges de Savezy, au mois de septembre 1240, et 26 février 1242.

(ibid.) Vital de Gontaut et lui sont nommés en qualités de barons, dans les lettres des autres barons, châtelains et chevaliers du diocèse d’Agen, du mois d’avril 1243, par lesquelles ils promirent au roi saint Louis, de tenir la main à ce que le traité de paix fait à Paris, fut entretenu par le comte de Toulouse, et d’aider l’église à l’expulsion des hérétiques (voy. Invent. du Trésor des chartes V. §.)

Il accompagna en 1248, le roi saint Louis en son voyage de la Terre sainte, donna des loix et coutumes, avant de partir, à ses vassaux de la ville et baronnie de Biron, et leur confirma les privilèges qui leur avoient été accordés par ses ancêtres et par Raimonde de Gontaut, et fit son testament l’an 1251, dans lequel il nomme Gaston son fils.

Archives de Pau E 702[44]

1239 Accord entre Elie Rudel et Gaston de Gontaud par lequel ce dernier reconnaît tenir d’Elie Rudel le château de Biron et être à ce titre son vassal.

 

Transcription et notes J. Roux d’après une photo numérique de Guy Foglia, communiquée par Cl. Ribeyrol, de l’original le mieux conservé (sont signalées en notes les quelques différences avec l’autre original ; j’ai mis également en note les différences de lecture avec la transcription de Manthé du bulletin de la SHAP de 189-.

Il est dit à la fin de cette charte qu’il en a été rédigé plusieurs exemplaires destinée aux deux parties et aux « autres prudhommes mentionnés dans la charte », ce qui fait au moins 5. La copie de Lespine (BN Fonds périgord Tome 78)  est sans doute issue d’un original différent des 2 côtés à Pau E 702. Il faudrait voir aussi BN Fonds Périgord Leydet et Prunis, Tome 10, cahier 6, p 37 (mais dans les tables récapitulatives des tomes 9 et 10, est porté à cette date : Hommage rendu à Hélie Rudel par Gaston de Gontaut pour son château de Biron, tome 9 cahier 7, p 4, original aux arch. de Pau E 606…)

 

Conoguda cauza sia a totz aquels[45] qui aquestas letras veiràn ni auziràn ligir[46] qu’En[47] Elia Rudel lo Macips   N[48] Gastós de Gontald per lor bona agradeira[49] voluntad se son mes en maas[50] d’En A. senhor de Blancafort . e dEn W. Ferriol . e d’En Anessàs[51] de Caumont senhor de Monurt[52]. Li cal baró[53] mentagud an pausad e fait acorder[54] entre N’Elia Rudel e En Gastó[55] de totas las rancuras[56] que avian entre  lor entro al dia que aissò fo pausad. E l’acorders[57] es aitals : que·N Gastós, per sa bona agradeira voluntad, conog[58] que·l castel de Biron devia tenir e tot quant al castel aperté11 d’En Elia Rudel e de so11 linhadge ; lo cal castel e·ls apertenimentz a prees6 En Gastós de lui mesiss[59] N’Elia Rudel, e s’en (es) faitz[60] sos cavaers[61] e sos hòm . En Elia Rudel a a lui[62] promés et autreiad . que bos senher[63] e leials lo serà a lui et als seus , e·l gardarà e·l defendrà de tòrt e de fòrsa a so11 poder a bona fe per totz temps, et aissò a aissí autreiad per si e per totz los seus  a·N Gastó11 et a totz los seus en totas cauzas . E·N Gastós a a lui promés et autreiad per si e per totz los seus que bos cavalers e leials lo serà en totas cauzas a lui et als seus totz temps . Empero[64] si nulhs hòm fazia tòrt ni fòrsa a·N Gastó ni als seus a Biron ni els apertenimentz, e no volia far dreit e prendre a·N Gastó en la ma[65] d’En Elia Rudel, deu l’en N’Elia Rudel ajudar e valer e s’en deu tenir ab lui a tota bona fe e ses tot malgeinh . En aps aissó N’Elia Rudel e·N Gastós an se jurad sobre S. Evangelis l’aüs[66] a l’altre per davant aquelz barós mentagudz e davant d’autres que l’aüs no sobite[67] l’altre del còrs ni del aver ni de nulha re[68], e que·s porten bona fe e bona leialtad . E d’aissò [son] tengud per en Gasto entro[69]  a . X . milia sol. de bordales e per lo meinhfagh[70] adobar N’Ar.[71] senher21 de Blancafort, En W. Ferriol,. En Anessàs senher21 de Monurt, En. W. Ar.z[72] de Piis senher21  de Tailhaborg[73], En A. de Marmanda, En Berartz oncles d’En Elia Rudel . E·N Elia Rudel es tengudz a·N Gaston que si re24 li mensfalhia[74] que lo adobès[75] per diit5 de las fiansas ; e d’aissò son te(n)gud N’Ar.10 de Blancafort, En W. Ferriol, En Anessàs mesiss15, En Nebles[76] de Pugh, W[77]. En W. Ar.z.[78] de St Lesier[79]. E per maior fermetad e per testinoni. an s’en[80] dad cartas partidas per . A . b . c . sageladas del sagel d’En W. A. de Tantaló[81] senescalc d’Agenés[82] e dels sagels dels altres proshòmes qui so[83] mentagud en las cartas . E si desacòrdi i avia, deven se acordar per las fiansas ; e si las fiansas no eran paroent[84] deven se acordar per  N’Ar. de Blancafort e per En W. Ferriol ; e si no eran paroent, deven i metre un amig comunal que·ls[85] acòrde o judjament dreit ne fassa . Dat. foren X dias a l’issid de magh[86] — Anno domini Mo CCo XXX VIIII .

F° 34 r°[87]

1243

Fragment d’un rôle gascon de la 27e année du règne de Henri III roi d’Angleterre, concernant les privilèges des habitans de Bergerac, qualifiés bourgeois d’Elie Rudel, seigneur de Bergerac.

Mandatum est majori et juratis Burd., quod consuetudinem quam exigunt a burgensibus Elye de Brigerak, in respectum ponant, donec aliud a Rege habuerint mandatum, et quod ab eisdem ceperunt, postquam inde Rex cum eis loquebatur, in manu sua, retineant usque ad adventum Regis. (sans date ; celle qui précède est « apud Sanctum Severum, ex die Maii ; et celle qui suit XIV die ejusdem mense maii.)

(Bibl. nat. mss. de M. de Bréquigny, sur la copie faite aux parch. de la Tour de Londres. Extr. ex rot. claus. Vasc. Henr. III ann. 27 memb. 8 n° 15, sub tit. pro burgensibus Elye de Brigerak.)

F° 35 r°

1243

Hommage rendu à Henri III, roi d’Angleterre, par Pons d’Agonac, Pierre de la Tour, Aimeric de la Brande, et Elie de Bourdeille.

De homagio facto regi.

Omnibus, etc. Pontius de Agonac, Petrus de Turri, Emericus de la Braunde, et Elias de Burdella, salutem. Universitatem vestram scire volumus, quod cum dominus rex Angliae apud Xanctonas aliquamdiu moram traheret, circa festum beatae Mariae Magdelanae, anno etc. 27. Nos ad fidem et servitium ipsius regis venimus, et homagium ei fecimus, quae a liberalitate sua recepimus, et imposterum reciperemus.

Et praesentibus  protestamur quod homines ligii sui, et tam nos, quam heredes nostri eidem domino nostro regi et haeredibus suis, sive in treuga, sive in guerra, fideles erimus imperpetuum ; nec a fide et servitio eorum aliquo tempore recedemus, aliquo casu contingente ; et tam haeredes nostros, quam nos ipsos ad idem volumus obligari.

In cujus rei testimonium, ego Emericus de la Braunde, et ego Elias de Burdella, pro nobis, et etiam pro praedictis Pontio et Petro, praesenti scripto sigilla nostra apposuimus.

Et mandatum est dictatoribus treugae ex parte regis constitutis, quod ipsos tanquam fideles homines protegant.

(impr. dans Rymer, act. publ. edit. Lond. 1704, tom. I, p. 419, ann. 27 Henr. III pat. et cart. 27, Henr. III, memb. 12, D. ann. 1243.)

F° 36 r°

1243

Trève pour cinq ans, conclue entre Henri III roi d’Angleterre, et Louis IX roi de France ; dont les garans et arbitres donnés par le premier, sont Pierre Oger, Olivier de Chalais et Berard de Mouleydier : et du côté du roi de France, les comtes de Toulouse, de la Marche et d’Auvergne, Geofroi de Lusignan, Renaud de Pons, Foulques de Mastas, Elie de Talmont, Raimond de Montaut, Hélie Rudel le jeune, Boson de Grignols, Pierre Ais, Foulques d’Archiac, Aimeric de Rochechouart et sonfils, et plusieurs autres.

Forma treugarum initarum inter D. Regem et Regem Franciae.

Rex omnibus etc. salutem. Notum facimus quod nos, pro nobis et comite Ricardo fratre nostro, et heredibus nostris, et hominibus et adjutoribus nostris manifestis, et terris et feodis eorumdem tam per terram quam per mare ; cum Ludovico rege Franciae illustri, pro ipso et fratribus et heredibus suis, et hominibus et adjutoribus suis manifestis, et terris et feodis eorumdem, treugas inivimus, a festo Beati Benedicti abbatis in martio, usque ad festum Sancti Michaelis quod erit ab instanti festo beati Michaelis in quinque annos, per totam diem duraturas.

Nos autem inter nostros nominamus Petrum Ogeri (a), Oliverum de Chaleis (b), et Berard de Mundlider (c) : Rex autem Franciae nominat inter suos comitem Tholos., comitem Marchiae, comitem Guillelmum Alverniae, Guillelemum archiepiscopum (d), Gaufr. de Lezinan (e), Regin. de Pontibus (f), Galfr. de Talneo (g), Galfridum et Benedictum de Mauritann. (h), Pontium de Mirobell (i), Fulconem Mastac dominum Mornac (j), Heliam de Talemont (k), Heliam Gumbaudi de Cosnac (l), Guillielmum de Rupe, dominum Roens (m), Iberum de Berbezi (n), Petrum Remundi (o), Petrum Bechet (p), Wawen de Talu (q), Gaufridum de Rupeforti (r), Remund de Montaud (s), Heliam Ridelli, juvenem (t), Bondinum de Grignol (u), Petrum Ais (v), Fulconem de Archiac (x), Henerricum de Rupe chiwaydi (y) et Henerucum filium ejus (z), n’ de Rupe dominum Blenzac (aa), Radulphum de Bello Monte dominum Beteriar (bb), Drogonem de Monte Ausyer (cc), Guillelmum de sancto Quintino (dd), Ebulonem de Rupeforti (ee), Karolum de Rupeforti (ff), Heliam de la Verner (gg).

Et sciendum quod nos dimittemus insulam de Re in treuga, ex parte ejusdem regis Franciae, eo modo quo erat in alia treuga proximo praecedenti.

Talis est autem forma treugarum ; quod si in treuga fuerit interceptum, de interceptione emendanda sic erit ; interceptio facta nunciabitur dictatoribus treugarum, hinc inde constitutis, qui sunt ex parte nostra Booz de Mastac, comes Bygoriae (hh), Gaufr. Rydelli de Blavia, et Petrus de Burdeg. : ex parte regis Franciae, senescallus de Pictavia (ii), Gaufr. de Raunconne (jj), et Regin. de Pontibus, tali modo quod, si ex alterutra parte omnes illi tres non possent, vel non vellent interesse, duo illorum nichilominus possent procedere, sicut si tres interessent : si vero aliquid istorum moriretur, alius a parte ejus, cujus esset dictator, poneretur, ita quod, si infra duos menses postquam forisfactum eis constiterit, non fuerit emendatum, extunc ille, cui forisfactum fuerit, poterit currere super forisfactorem suum, donec plenarie fuerit emendatum.

Et nos sine nos mesfacere, poterimus juvare hominem nostrum contra malefactorem, qui forisfactum emendare noluerit.

Et rex Franciae poterit similiter facere in casu consimili.

Dominus autem malefactoris non poterit juvare malefactorem, qui forisfactum emendare noluerit ; nec aliquis qui sit de posse, vel dominio ipsius domini, donec forisfactum fuerit plenius emendatum.

Et nos idem poterimus facere in casu consimili.

Nec dominus malefactoris, nec sui poterunt juvare malefactorem, sicut praedictum est.

Illud etiam condictum est, quod, si aliqua forteritia, vel castrum aliquod, vel persona alicujus nobilis, durantibus treugis, caperetur, vel furtive subtraheretur a rege Franciae, sive a suis et duceretur et teneretur in posse, vel territorio regis Franciae, et requisitus super hoc integre non emendaret, sine mora statim nos, per nos, vel nostros, sine nos mesfacere, poterimus nos juvare ; nichilominus tamen dominus castri, forteritiae, vel nobilis capti, modis omnibus, sine se mesfacere, contra captorem et contra detentorem poterunt guerrare, donec plenarie esset emendatum.

Quod autem dictum est ex parte nostra, si, ex parte regis Franciae, vel suorum, in castro vel in forteritia, vel nobili capto et detento, fuerit interceptum ; omnino idem concorditer est concessum pro parte regis Franciae, viz. Si ex parte nostra vel nostrorum, in castro vel forteritia, sive nobili capto et detento fuerit interceptum.

Insuper nos, et praedictus rex Franciae, pro nobis et fratribus nostris, et hominibus nostris, et coadjutoribus manifestis, toto tempore treugarum istarum erimus in seisina eadem in qua eramus aperte illa die qua treugae istae captae fuerunt a nobis ; salvo eo quod de insula de Re, et de nostris hominibus et adjutoribus superius nominatis, superius est expressum.

Nos autem treugas, saepedicto regi Franciae, et heredibus suis a nobis bona fide observandas, firmiter jurari fecimus, nobis praesentibus, per dilectos et fideles nostros Radulphum filium Nicholai, Petrum Chaceport, clericum nostrum, et Emericum de Sacy.

Praeterea volumus et praecipimus quos haeredes nostri treugas jamdicto regi Franciae et heredibus suis observent, et ad easdem firmiter observandas ipsos haeredes nostros, per praesentes litteras, quantum possumus, obligamus.

Teste me ipso, apud Burdeg. 7 die aprilis, anno etc. 27.

Memorandum quod die mercurii prima post dominicam in Ramis palmarum, liberatae fuerunt litterae regis Franciae, de treugis praedictis, Petro Chaceport, custody garderobae regis, per manum Galfridi de Wulward, in capella Burdeg. archiepiscopi, apud Burdeg.

(impr. dans Rymer, act. publ. edit. Lond. t. I, f° 416, an. 27, Henr. III pat. et cart. 27, Henr. III mem. 12, D. an. 1243.)

(répétée ibid. fol. 555 et 556.)

F° 38 r°

[brouillon barré et raturé du texte f° 39 r° (note C.R.)]

F° 38 v°

(Extraits d’hommages rendus à l’évêque d’Angoulême)

Margareta relicta Guidonis vicecomitis nomine tutorio Mariae filiae suae heredis vicecomitatus fecit homagium episcopo engolism. de predictis.

(Ib.)

P. de Cramaus miles dioces. Lemovic. contraxit matrimonium cum Sibylla filia Fulcherii de Vilhabac militis, fecit homagium episcopo engolism. Guillelmo inter alia pro Altafayae oratorio, et Champagnac Lemov. dioc.

(Ib.)

Feudum vicecomitate, in quo est villa de Rupefulcaudi, excepto Vertolio, et in quo feudo est etiam burgus dictus Buden ….. quod feudum habet pro se altum et bassum dominium Hugo Bruni comes engolism. dedit predictum feudum fratri suo Guidoni de Lezignaco, anno 1283.

Ex heredis episcopi engol.

Gaufredus de Pompadorio episcopus aniciensis petiit ab Alexandro papa VI. Ut sibi liceret retinere cum episcopatu aniciensi abbatias Sancti Amantii de Buxia engolism. dioc. S. Mariae de Cancellata petrocor., prioratus S. Cypriani Sarlat. et S. Johannis de Cola petrac. praepositatum S. Pardulfi de Arnaco, canonicatum et prebendam ecclesiae Lugd. Anno IX pontif. dicti Alexandri, XVI cal. augusti.

Ex cartul. homagiorum episcopatus engolism.[88]

De cotharellis in cartulario episcopali, in instrument. P. engolism. episcopi = nefanda, prava et perversa gens Cotharellorum quos scilicet asciverat Wulgrinus filius Guill. Talhafer comitis engolism. ut multa damna episcopo inferent 1173.

F° 39 r°

1243

Notice et extraits des hommages rendus à l’évêque d’Angoulême, pour les châteaux d’Ans, Nontron, Bourzac, la moitié de la forteresse de Mareuil, la moitié de Bruzac, etc.

Guido vicecomes Lemovic. agnoscit se tenere ab episcopo engolism., Aentum cum Essandonio, et toto honore Aenti, castrum de Anz cum toto honore, castrum de Nontronio cum toto honore, exceptis castris, burgis et feudum aus Chabrous, quicquid dominus de Rocha tenebat ab eo, quicquid dominus Montisberulfi habet a nobis in epicopatu engolism., et in feodo S. Safri, et medietatem fortalitie de Marolio, cum tota villa et honore, excepta Argentina, castrum de Borziaco, cum toto honore, et quicquid Iterius de Villaboen habet a nobis, et S. Ribierum, et medietatem tam castri, quam honoris de Bruziaco, et feudum domini Helie de Bordelia, et la Greiliera, et quicquid domini de la Greiliera habent a nobis in feudo S. Safri, et quicquid habemus in castro de Greziniaco et honore, et quicquid somini de Turre Alba habent a nobis, et quicquid domini de Saliniaco, Petracor. dioces. habent a nobis, et quicquid aliud continetur in feudo S. Safri, in quo sunt viginti due parrochie, et quicquid dominus de Chabanest habet a nobis in Lemovic. et Engolism. dioces. Ceterum dicimus quos nos debemus tenere ab episcopo engolismensi feudum de Rochafulcaudi, quod dicitur vicecomitate ; cum aliis prenotatis, sub homagio predicto. Pro quo feudo comes Engolism. sibi fecerat homagium planum super quo paratus erat nobis de ipso comite justitiam exhibere. Actum in capella S. Petri Montisberulfi, anno M. CCXL III. Tempore R. Engolism. episcopi.

(Bibl. Nat. mss. de Duschesne, vol. cotté, extr. de divers cartulaires, ex cartulario homagiorum episcopatus engolismensis, sub anno 1243.)

F° 40 r° (occitan)

1244

Note préliminaire : (Accents et ponctuation modernisées, notes et lexique par Jean Roux).

Convention faite entre Hélie Taleiran comte de Périgord ; et les chevaliers, bourgeois et gens du Puy-St Front et de la cité de Périgueux, portant établissement d’un port sur l’Isle, et règlement des droits de péage.

Hel. Taleiran comps de Peregòrt, a tots aqueus qui aquestas lettras veiràn ni auiràn[89] salutz et amar vertat[90]. Ab testimòni d’aquestas lettras fasem asaber[91] aus presens et a aqueus qui son a venir, que nos per nos e per tots los nòstres, e li chavalier e li borgés e las gens del Pòi Sen Fron et de la ciptat de Peregurs nos son[92] accordat que’l[93] pòrtz sia faihs en l’Alla, e que li merchadier e las gens d’on que’s sian qui iràn ni passaràn per l’aigua, ab tots los esmersamens e ab totas las chausas que menaràn d’on que’s venhan ni on que òn[94] las pòrte, e anen e tòrnen  e passen seguramen e franchamen tots temps per tot nòstre poder, ab autant de peatge come aquest ecriutz di[95] que en devon paiar ses plus a Monpao ab la honor[96], entre nos e tots aqueus qui an re a far e peatge[97].

So es asaber :

- de trossel de drap de Fransa : XII. deniers.

- de trossel de drap gròs : IV deniers ;

- de trossel de drap de li e de charbe e de telas : IV deniers ;

- de trossel de fustanis : VI deniers ;

- de trossel de lana : II deniers,

- de trossel de còrda : VI den. ;

- de trossel de tot coiran : IV deniers ;

- de charga de pebre : VI deniers ;

- de charga de grana : VI deniers ;

- de charga de brazilh II deniers ;

- de charga d’alun : II deniers ;

- de charja de cera : IV. deniers ;

- de charga d’ensés : IIII deniers ;

- de charja de comí : II deniers ;

- de charja de mandolas e de ris : de chascuna II deniers ;

- de charja de tot aver de pes qui no sia desús mentagut : II deniers 

- de charja de coire é de letó, sia obratz o a obrar : II deniers ;

- de clòcha d’estaing : I denier ;

- de milhier de plomb : I denier ;

- de charja d’acier : I denier ;

- de charja de fer : I denier, sia obrat, o à obrar ;

- de charja de sieu : I denier,

- de charja de say : II deniers ;

- de charja de limac : II deniers ;

- de cent boquinas ab pel : IV deniers ;

- de cent mostoninas : II deniers ;

- de traca de tors (mot rayé) de boy : IV deniers ;

- de [traca de tors] de vi, IV deniers ; e pipa no dona ré, si maihs de III non avia el coral ;

- de tonel de mel : IV deniers ;

- del muy navenc de la sal : XVI deniers ;

- de I bacó : mealha ;

- de ……. : II deniers ;

- de chaval qui venguès per l’aigua que òm menès per vendre, VI deniers ; si chavaugadura de merchadier no era que aquela[98], no dona re ;

- de milhiers …… : VI deniers ;

- de milhier d’arencs : I denier

- de saumadha[99] d’òli : I denier ;

- de charga de li : II deniers ;

- de charga de charbe : II deniers,

- de trossel de pluma e de costias : III deniers ;

- de trossel de borra e de lana : II deniers ;

- la postz de cendatz :I denier ;

- la postz de polpras : I denier,

- bèstia chargada de mersaria : I denier ;

- de charja d’hòme de mersaria : mealha ;

- de costeus a bestias[100] : I denier ;

- de charja de costeus a hòme : mealha ;

- de charja de curs tanatz : I denier ;

- de charja de còrns de bèstia : mealha ;

- saumadha de chastanhas, mealha ;

- saumada de notz : mealha ;

- una charga de bèstia de sabatas nòvas : I denier ;

- una charja de sabatas nòvas d’òme : mealha.

Neguna frucha, mas chastanhas e notz, no dona re ; neguna fusta no dona re.

E de totas autras merchandarias qui peatge deian, qui no son en aquesta charta scriutas, deu hòm passar segon la razó de las autras E si n’i avia meinhs d’autant com mentau[101], deu donar a razon segon lo menhs ; e si n’i avia maihs, daria segon lo maihs.

 

Et ab aquest peatge mentagut, ses tota autra condusma, e ses tota mala tòuta, e ses tota (f° 41 r°) achaizó, que nos ni li nòstres, ni negús hòm, ni neguna femna qui re avia a far el peatge sobre dih, nos devan[102] demandar, ni levar, ni far far, ni cosentir, nos per nos, e per nòstres heretiers, e per totz los nòstres, e per tot hòme e per tota femna, qui re sia a far el dih peatge, avem autreat e permés[103] segurtat a totz temps e[104] totas las gens qui iràn é tornaràn per l’aigua, e a totas las chauzas que menaràn é condusran, e a tots aqueus qui iràn é tornaràn[105], per razó e per ochaizó del pòrt, o de re qui al pòrt s’aptenha[106], e a la merchandaria que emporte o mene per l’aigua. E negús hòm, per guerra qui sia o que nos aguessam ab las gens del Pòi Sen Fron o de la ciptat de Peregurs, o ilh ab nos, ni que las partidas aguessam[107] entre lor, ni per forfaih ni per ochaizó d’autre, no sia penhoratz, ni testatz, ni marcatz, el ni la soa chauza, ni sò que menarà ni que condusrà si debte, dre o fiansa[108] no era conogudamen ; e avem[109] maih coven e promés[110] fermamen que si negús hòm lor i fasia tòrt, ni raubaria, ni mal, ni dampnatge, que nos lor o domandessam [a] nòstre poder[111], tant dusque aquel qui[112] òm auria fait lo tort o la rauba o lo dampnatge o aguessam[113] emendar ; e que si eus passatges de josta las ribas[114] ni en las ribas [delhiorar][115], ni eus passatges de l’aigua fasia òm negú defendemen ni negú emcombramen que òn[116] no pogués passar delhioramen, Nos o fassam quitar, en porten[117] perpetua garentia, per tant que la honors de Montpao s’esten. Avem maihs permés, e per nos e per nòstres heretiers, que ce[118] òps del pòrt tener en dre[119],  predan dins nòstres bòscs, ses lor cost e ses lor messió[120], autant quant n’i aurà mestier d’aquis[121] luòcs qui meilhs seràn aisit, e de ce[122] que maihs penre volràn aquilh qui o adobaràn o faràn adobar. Avem maihs coven e autreat que ab los peatges mentagutz, nos portem garentia aus anans e aus tornans per lo pòrt, o per rasó del pòrt, e a las chausas que menaràn o condusràn, de tot hòme, e de tota femna qui pel peatge ni condusma ni re al demandès en tant quant la peatgaria subredicha ni la honor de Montpao s’esten, per razó de relarge[123] ni en autra maneira. Avem maihs coven e permés fermamen que nos las escluzas qui sont en la honor de Montpao farem ubrir, e’n[124] serem garen d’aqueus cui son e seràn li moli, e las farem tener perpetualmen d’aischí avan en tal maneira que nos fassem negú encombramen aquilh[125] cui son e seràn li moli, ni autre, per que lo pòrtz poguès mevilhs[126] valer ni penre negú destartz. E tot aissò euschí[127] com es scritot[128] en aquesta charta, avem jurat sobre saints evangelis,  a tener e a gardar a totz temps entegramen per nos e per tots los nòstres, e per tots nòstres heretiers, e per tot hòme e per tota femna qui re aguès a far ni re demandès eldit peatge.

E o avem fait jurar a XIII chavaliers, e a VIII sirvens. li nom deus quals son aquist, so es asaber : P. de Faia, Jaumartz Aiz, Itier de Peregurs filhs N’Itier, It. de Peregurs filhs  N’[E]me, It. de Peregurs filhs Hel., … ; [F] Fayòla, Guis Lagutz, Guis Delpòi, P. Salamós, B. Raimons, Bertrans Massòla, Hel. de Minzac, R. de Sauzet, P. de Vernòde chavaliers. Hel. Delsòl, P. sos filhs, G. …..sa, Ar. Au[taut], W. Pelhisier, G. Ardit, Hel. Faure, W. Jafet sirvens. E volen[129] e autream que si nos effranhiam re en aissò qui es en aquesta charta escriut, que Nòstre Senhor lo Reis de Fransa nos en destreichès a far persegre. E per que aissò aguès grand fermetat e no poguès tornar en ublit ni en escondith[130], nos, en testimòni de vertat, donem en[131] aquestas lettras aus cossols, e al cumenal de las vilas[132], saeladas ab nòstre sael. Aissò fo en l’an que la incarnatiós de Nòstre Senhor Dieu era M. e CC e XL e IV ans.

(Original en parchemin aux archives de Chancelade).

F° 42 r°

1245

Sentence arbitrale prononcée par Philippe de Grand-Champ, et Gerald de Malemort, baillis, ou sénéchaux de Berri et de Périgord ; pour terminer les différens qui étoient entre Hélie, comte de Périgord, et les abbé et chapitre de St Front de Périgueux.

[1292]

Noverint universi presentes litteras inspecturi, me Heliam Manhani, rectorem ecclesie de Milhaco, tenentem sigillum curie communis domini regis Franciae illustris, et ecclesie Sancti Frontonis Petragoricensis, vidisse, tenuisse, legisse ac diligenter inspexisse quasdam litteras, sigillis nobilis viri Archambaldi comitis Petragoricensis, et reverendi patris domini Petri, quondam Dei gratia Petragoricensis episcopus, et domini Geraldi de Malamorte, sigillatas, non rasas, non cancellatas, nec in aliqua sui parte corruptas, quarum tenor sequitur in hec verba :

[1260]

Archambaldus comes Petragoricensis, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noveritis quod nos vidimus et diligenter inspeximus, et eas nobis legi et exponi diligenter fecimus litteras que sequuntur, integras, etiam et non lesas in aliquo, nec corruptas, sigillisque domini episcopi Petragoricensis, et officialis Petragoricensis, et decani quondam, et capituli Petragoricensis, et capituli Sancti Frontonis, et veneravilium virorum (f° 42 v°) Philippi de Grandi Campo, balivi Bituricensis, et domini G. de Malamorte bailivi quondam pro domino rege Franciae, in partibus Petragoric., sigillatas, quarum litterarum tenor erat iste, qui sequitur in hec verba :

[1245]

Helias, comes Petragoricensis, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverint universi quod, cum nobiles viri Philippus de Grandi Campo, Bituricensis, et G. de Malamorte, Petragoricensis bailivi, de speciali mandato domini regis Francie, ad partes Petragoricenses venissent, pro quibusdam questionibus et guerris, que erant in Petragoricensi diocesi, sopiendis, et specialiter pro discordia que inter nos, et venerabiles abbatem et capitulum Sancti Frontonis Petragoricensis vertebatur. Tandem, tam nos quam iidem abbas et capitulum compromisimus in dictos nobiles, super omnibus questionibus que movebantur vel moveri poterant inter nos, ex una parte, et dictos abbatem et capitulum, ex altera, corporali prestito juramento quod quicquid inde dicerent arbitrando, judicando, seu etiam disponendo, vel alio quocumque modo, reciperemus, et omni tempore, pro nobis et successoribus nostris servaremus, et numquam contra, aliquo tempore veniremus, vel aliquem de nostris venire permitteremus. Iidem vero nobiles, recepto hujusmodi compromisso, suum in hunc modum arbitrium protulerunt : Noverint universi quod cum nos Philippus de Grandi Campo, bituricensis, G. de Malamorte Petragoricensis bailivi, ad partes Petragoric. a domino rege Francie, pro quibusdam discordiis et dissensionibus sopiendis, fuerimus specialiter destinati ; et venerabilis viri abbas et capitulum ecclesie Sancti Frontonis Petragoricensis, ex una parte, et nobilis vir Helias comes Petragoricensis, ex altera, super omnibus controversiis quas habent ad invicem, vel habere possunt, in nos duxerunt compromittendum (f° 43 r°) alte et basse, prestitis corporaliter juramentis. Nos, inquisita super premissis, sicut melius expedire vidimus, veritate, arbitrando dicimus, et pronuntiamus predictos abbatem et capitulum et ecclesiam Sancti Frontonis liberos et immunes, una cum terra sua et hominibus suis, ab omni impetitione dicti comitis, super procurationibus sive hospiciis, questis, talliis, bladagiis, angariis, perangariis sive manoperis, exercitu, justiciis, consuetudinibus, juribus, violentiis et omni exactionis genere, sive cujuslibet servitutis, necnon super mercato, vel alterius feodi emptione ; predicto comite et heredibus sive successoribus suis, super premissis omnibus, perpetuum silentium imponentes, injungentes eidem, sub virtute prestiti juramenti, ut ipse et heredes ejus a petitione, perceptione sive extorsione omnium predictorum, et omni alio genere exactionis et servitutis in terra et hominibus ecclesie supradicte, cessent de cetero penitus, per se vel per alios, et desistant, et suos faciant omnino desistere et cassare, et dictam ecclesiam Sancti Frontonis et terram suam et homines super premissis quittet penitus et absolvat. Preterea arbitramur ut prefatus comes et progenitores sui, et bailivi et servientes eorum, a rapinis, exactionibus et damnis que tam ipse comes quam progenitores sui, ecclesie Sancti Frontonis, et terre et homnibus suis hactenus irrogarunt, per prefatum capitulum liberaliter absolvantur. Verum de justicia duximus statuendum, ut si contingat in honore Petragor., de Senilhac, de Vernhio, et burgis seu parochiis de Mensinhac, et de Capella, hominem, aliquem injuste interficere, comes, de persona interfectoris faciat quod jus vel consuetudo dictaverit approbata, et de bonis mobilibus damnati, sexaginta solidos habeat, ad nihil amplius se extendens, in omnibus aliis, plena justicia penes ecclesiam in hominibus remanente sane quod cognoscimus dilectionem, defensionem et patrocinium predicti comitis et successorum (f° 43 v°) suorum, capitulo dicte ecclesie, et terre sue, et hominibus profuturum, volumus et ordinamus uti prefatum capitulum eidem comiti et successoribus suis, viginti libras usualis monete, nomine patrocinii conferat annuatim ; de quibus, in octavis Purificationis beate Marie centum solidi et tantumdem in octavis Penthecostes, tantumdem in octavis Nativitatis beate Marie, et tantumdem in festo beati Andree apostoli, eidem comiti, vel mandatorio (al. mandato) suo, in podio Sancti Frontonis Petragoricensis, annis singulis persolvantur ; ita quod infra tres dies post requisitionem comitis, vel mandatorii sui, solutio plene fiat. Sepedictus autem comes et successores ejus, sub debito juramenti, et obtentu pensionis predicte, dictam ecclesiam Sancti Frontonis, cum canonicis suis, et terram et homines suos ab omni damno et gravamine, tenebuntur bona fide defendere, et a suis defendi faciant sine fraude, nec a terra vel hominibus dicte ecclesie, quidquid de cetero, contra voluntatem capituli, exigere vel extorquere presumant, imo homines et terras ecclesie defendent, cum per capitulum fuerint requisiti, nec homines ecclesie in sua protectione recipient, sine licentia capituli speciali. Sciendum vero quod si aliqui homines, pro parte tantum, ad dominium ecclesie pertinerent, pro ea parte essent ab omni exactione et servitute penitus a dicto comite et suis, liberi et immunes, necnon illi essent in solidum liberi, qui per divisionem, in dominio ecclesie remanerent. Premissas autem libertates quas homines Sancti Frontonis habere volumus et jubemus, intelligimus, salvis juribus et consuetudinibus quas dictus comes in villa Podii Sancti Frontonis obtinet vel exercet, vel obtinere, vel exercere debet in omni casu, arbitrio seu compositione prescriptis, in suo robore duraturis ; ita quod in totum, vel pro parte, nullo tempore possint rescindi, nisi de communi consensu partium, aliter contingeret ordinari. Ad hec, ut hujusmodi nostrum arbitrium, stabilitate perpetua (f° 44 r°) permaneat inconcussum, et inter ecclesiam et comitem pax et dilectio melius radicentur, volumes et jubemus ubidem comes et singuli successores ipsius, postquam comites effecti fuerint, et singuli prepositi eorumdem, super sancta Dei evangelia jurent in ecclesia Sancti Frontonis, se dictam ecclesiam, personas, terram et homines fideliter defensuros, et pacem predictam inviolabiliter servaturos, nec ante percipient hujusmodi pensionem. Insuper ne quod per nos, vice domini regis Francie fungentes, actum est, ausu temerario violari contingat, utrique parti injungimus, ut per litteras suas domino regi supplicent, ut dignetur hujusmodi pacem et arbitrium confirmare. Nos itaque predictus comes predictam pacem et arbitrium acceptantes, illudque approbantes expressim, ecclesiam Sancti Frontonis, terram ipsius et homines, a procurationibus, questis, tallis, et omnibus aliis, juxta dictorum bailivorum mandatum, pro nobis et nostris, absolvimus in perpetuum et quitamus ; et prestito corporaliter juramento, promittimus dictum arbitrium et pacem nos per omnia servaturos, et non contra venturos. Predicti quidem abbas et capitulum, nos, sicut debebant, liberaliter absolverunt, quidquid eis injunctum fuerat, adimplentes. Nos etiam in testimonium premissorum, concessimus has presentes litteras, sigillo nostro signatas, quibus ad majus munimen, venerabilis pater episcopus, officialis, decanus et capitulum Petragoricenses, qui predictis interfuerunt, necnon capitulum Sancti Frontonis, de voluntate nostra, sua apposuerunt sigilla, cum predictorum bailivorum sigillis. Actum publice in ecclesia Fratrum Minorum Petragoric., VII idus decembris, anno Domini M° CC° XL° quinto.

Nos vero prefatus Archambaldus comes Petragoricensis, pacem et compositionem predictam ratam et gratam habentes, eamdem approbamus, promittentes, prestito juramento, quod per nos, vel per alios, contra eamdem compositionem, vel pacem, nullo tempore veniemus. In quorum testimonium (f° 44 r°) presentes litteras sigillo nostro, una cum sigillis reverendi patris domini P. Petragoricensis episcopi, et domini G. de Malamorte fecimus sigillari. Actum IV kalend. augusti anno Domini M. CC. LX.

In cujus visionis, et inspectionis predictarum litterarum, quarum tenor talis erat, ut superius continetur, prout prima facie apparebat, testimonium et evidentiam pleniorem, ego predictus Helias Manhani, presenti transcripto, seu sumpto sigillum apposui supradictum, jure domini nostri regis et ecclesie predicte, et cujuslibet alterius in omnibus semper salvo. Datum die lune in octab. Beati Michaelis, anno Domini M. CC. XCII.

[133]Il y a quelques notes marginales très essentielles à ajouter, elles se trouvent dans le mem. de Périgueux, Recueil des titres, à la marge de cette pièce, qui s’y trouve copiée toute au long.

(Copie faite sur l’original en parchemin et scellé, qui est aux archives de Pau, inventorié en l’Inventaire de Périgord et Limousin, coté 17, au chapitre 38 coté Périgueux et pariage St Front. La présente copie a été faite sur une expédition en forme, datée de Pau, et signée Feschen, archiviste de Pau.)

F° 45 r°

1247

Jugement rendu par les commissaires envoyés en Périgord par le roi St Louis, pour terminer les différends qui étoient entre Hélie de Talleyrand VII du nom, comte de Périgord, le doyen et le chapitre de St Etienne, les chevaliers et habitans de la Cité, Etienne et Geoffroi Vigier, frères, quelques laboureurs du Puy St Front ; et les maire ; consuls et communauté du même Puy-Saint-Front de Périgueux.

Ludovicus, Dei gratia Franc. rex, universis presentem paginam inspecturis, salute. Notum facimus quod, cum nos dilectos nostros Petrum de Ernencuria militem, magistrum Guillermum de Lemovicis et Garnerum, clericos nostros, misissemus ad partes Petragor. pro diversis querelis que inter dilectum et fidelem nostrum Helyam Talerandi comitem Petragor., decanum et capitulum Sancti Stephani, milites et cives Petragoricen., Stephanum et Gaufridum viger. fratres et quosdam laboratores Podii Sancti Frontonis Petragoricen. et dilectos et fideles nostros majorem, consules et communitatem eiusdem Podii adinvicem vertebantur. Tandem partes predicte in predictos nuntios nostros unanimiter compromiserunt super dictis querellis, promittentes et concedentes quod quicquid ipsi tres cum voluntate mea concorditer dicerent seu ordinarent super eisdem querelis alte et basse inviolabiliter observarent pro ut in litteris super hoc confectis, quas coram nobis legi fecimus plenius continetur. Dicti vero arbitri in nostra praesentia constituti, presente dicto comite et Stephano vigerio pro se et fratre suo et procuratoribus decani et capituli et clericorum, militum et aliorum laicorum civitatis Petragor. et majore predicto cum quibusdam burgensibus procuratoribus consulum et communitatis Podii Sancti Frontonis die ad proferendum arbitrium partibus assignata ipsum arbitrium protulerunt in presentia nostra concorditer in hunc modum: Universis presentes litteras inspecturis, nos Petrus de Ernencuria, miles domini regis, magister Guillermus de Lemovicis et Garnerus eiusdem Regis clerici, salute in Domino. Noveritis quod, cum excellentissimus (f° 45 v°) carissimus dominus noster Lud., Dei gratia rex Franc. illustris, apud Petragor. nos misisset pro diversis querelis que inter nobilem virum Heliam Thalerandi comitem Petragor., decanum et capitulum Sancti Stephani, milites et cives Petragor., maiores, consules et communitatem et quosdam laboratores Podii Sancti Frontonis, Stephanum Vigerii militem et Gaufridum fratrem eiusdem Petragor. adinvicem vertebantur. Tandem omnes predicti in nos unanimiter compromiserunt, promittentes et concedentes quod quicquid nos cum voluntate domini regis concorditer diceremus seu ordinaremus super predictis querelis ipsi alte et basse inviolabiliter observarent pro ut in litteris sigillorum venerabilis patris episcopi Petragor., comitis, decani et capituli Sancti Stephani et communitatis predictorum et nostrorum impressionibus consignatis plenius continetur. Nos, vero communicato bonorum consilio de voluntate domini regis dictum nostrum protulimus et ordinationem nostram super premissis ferimus in hunc modum: Nos, cum comite Petragoricen. misericorditer agentes, statuimus et ordinamus quod omnes redditus et omnia iura que habebat idem comes in villa Podii Sancti Frontonis de quibus constiterit per recognitionem consulum dicte ville vel alias legitime quod erat in possessione pacifica antequam idem comes moneret guerram predictam, dominus rex, quamdiu iuxerit dictus comes, vel quamdiu domino regi placuerit, habeat et teneat ita quod exiter omnium predictorum qui proventent istis tribus proximis annis distribuantur inter uxores et liberos pauperum occisorum ville Podii Sancti Frontonis vel ipsorum heredum. Item, super mensure bladorum exercitu, amotione consulum et preconizatione quam dictus comes petebat fieri, nomine suo, in villa Podii Sancti Frontonis, de quibus inter ipsum comitem et burgenses dicti Podii contentio vertebatur, et super demolitione domorum suarum, eidem comiti perpetuum silencium imponimus. Item dicimus quod dictus comes reddat redemptiones quorumdam hominum de Podio sicut iuravit coram domino Rege. Item, dicimus quod dominus rex teneat castrum Radulphie quamdiu sibi placebit. Hoc autem omnia damus et ordinamus ut faciat dictus comes pro omnibus occisionibus et fractionibus trengarum et pro aliis omnibus dampnis illatis burgensibus supradictis et pro pena duorum milium marcharum in quam penam inciderat dictus comes pro trenga qua fracta fuerit die jovis ante festum Beati Johannis Baptiste fuit annus. (f° 46 r°) Item dicimus quod communitas et conjunctio Podii Sancti Frontonis canonicorum clericorum et civitatis Petragoricen. compleantur et teneant, sicut in eorum litteris inde constitutis plenius continetur, salvis in omnibus auctoritate et iustitia et omni jure Domini Regis ut possit idem dominus rex compositionem istam mutare, emendare, ad voluntatem suam, prout eidem videbitur expedire. Dicimus autem quod majores ponantur in villa Podii per istud quadriennium de voluntate et mandato domini regis qui etiam non sint de civitate neque de villa Podii et sint ad expensas utriusque ville. Item dicimus quod omnes de civitate exceptis canonicis, presbiteris et clericis in ecclesiis civitatis Petragoricen. deservientibus solvant quadragintas libras distribuendas inter uxores et liberos occisorum ville Podii Sancti Frontonis. Item dicimus quod emant XX solidos perpetui redditus distribuendos canonicis, presbiteris et clericis in ecclesia Sancti Frontonis definentibus pro anniversario predictorum occisorum ville Podii Sancti Frontonis singulis annis faciendo. Dicimus in super quod burgenses ville Podii Sancti Frontonis faciant fieri unum vas argenteum deauratum quod ponderet septem marchas argenti ad pondus trecens. ad ponendum corpus Domini supra altare Beati Stephani in civitate Petragoricen. propter lapides quos cum suis machinis contra ecclesiam Beati Stephani procecerunt. Dicimus etiam quod decanus et capitulum Beati Stephani Petragoricen. et singuli eorum qui presentes fuerunt tempore compromissi nichil possint petere de aliquibus dampnis vel deperditis seu injuriis que sustinuerunt occasione guerre, nec comes nec communitas Podii predicti, nec singuli ex eis, nec illi de civitate, nec aliqui ex illis possint aliquid petere de hiis qui passi sunt occasione guerre predicte. Dicimus etiam quod laboratores qui adheserunt Comiti recuperent immobilia (*) que habebant extra cinturam murorum Podii Sancti Frontonis illa vero que habebant intra, vendantur et distribuantur inter heredes occisorum Podii Sancti Frontonis, et similiter mobilia laboratorum predictorum. In super dicimus quod in neutra dictarum villarum nec a dimidia leuca circa utramque villam iidem laboratores faciant mansionem. Item, dicimus quod idem vigerius rehabeat vigeriam suam et iura vigerie sue in eo statu in quo habebat et ei competebat ante guerram motam et quod illi qui habuerunt exitus dicte vigerie a tempore quo dominus Petrus de Faiaco miles venit Petragor. usque modo reddant (f° 46 v°) eidem vigerio super demolitione vero domorum et essartatione nemorum dicti vigerii et super aliis dampnis, captionibus hominum et iniuriis quibuscumque, tam a vigerio et Gaufrido fratre suo ville Sancti Frontonis et cuicumque de villa illatis, quam a dicta villa et quibuscumque et valitoribus eorumdem et hominibus dicte ville, dictis vigerio et Gaufrido fratre suo in hominibus vel quibuscumque rebus illarum illatis eis omnibus perpetuum silencium imponimus eo salvo quod ligna, lapides et alia que inveniet alicui edificio non advincta cum platea domus sue reddantur et remaneant vigerio supradicto. In cuius rei testimonium sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Actum apud Vicen. anno Domini M° CC° XLVII° mense septembri. Nos autem in huius rei testimonium presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus revocari . Actum Parisius anno Domini M° CC° quadragesimo septimo mense septembri.

[134]Original en parchemin scellé d’un sceau qui est perdu, il ne reste que le cordon en soye rouge. Il est fort gâté en deux endroits du côté gauche. Même la pièce est emportée presque de la grandeur de la main, par la pourriture. Mais j’ai suppléé par la copie impr. dans le Vol. des Preuves du Mém. de Périgueux, p. … . Laquelle n’est pas très exacte, il y a des transpositions, et quelque omission.

(*) Il y avoit « recuperent mobilia », mais on a rajouté après coup (j’ignore à quel dessein) et d’un écriture plus noire I. ( ?) de cette manière imobilia.

 (Archives de la maison de Talleyrand.)[135]

F° 47 r°

1247

Donatio facta prioratui de Circulo, ab Oliverio de Turre Alba (la Tourblanche) et Petro filio ejus.

Oliverius de Turre Alba et Petrus ejus filius, milites. Notum quod nos etc. dedimus etc. prioratui de Circulo etc., pro dampnis et injuriis a nobis prioratui de Circulo, Petragoricensis diocesis, etc. duodecim modureyras avenae vendentis et ementis, ad mensuram Turris Albae etc. praeterea prandium unum, seu comestionem unam rendualem, quam nos anno quolibet cum omni familia nostra in dicto prioratu percipiebamus, etc. Datum anno 1247.

(Bibl. Nat., manuscr. de Gaign., vol. 180, fol. 315, ex cartul. Sancti Eparchii Engolism.)

F° 48 r°

1247

Donation faite à l’abbaye de Cadoin par Hélie Rudel seigneur de Bergerac et de Gensac, et Geraude sa femme ; d’une grange et d’un oratoire, appelé Ganamède, et de la moitié des dixmes de Pomporn.

Noverint universi quod nos officialis tholosanus, tenuimus, perlegimus, seu perlegi fecimus quasdam litteras patentes, emanatas a nobili et potenti viro domino Helia Rudelli, domino Brageriaci et Genciaci, et domina Geralda uxore sua, quondam, sigillis eorum propriis domini Helye et ejus uxoris, impendentibus cum cera alba, ut prima facie apparebat, sigillatas, ac monasterii Cadunii ordinis cisterciensis, concessas, quarum tenor sequitur :

Noverint universi presentes litteras inspecturi, quod nos Helias Rudelli, dominus Brageriaci et Genciaci, et domina Geralda uxor nostra, dedimus et concessimus Deo, et beate Marie Virgini et relioso viri fratri Stephano, abbati caduniensi cisterciensis ordinis, dioces. Petrag. totique conventui ejusdem loci, et eorumd. successoribus in remissionem omnium peccatorum nostrorum, totius que generis nostri vivi et defuncti, in eleemosina franca, grangiam et oratorium, quod dicitur de Gamanela, cum domibus et omnibus pertinentiis suis mobilibus et immobilibus, acquisitis et acquirendis, ubicumque sint, in perpetuum possidenda precipue dedimus et concessimus supradictis fratribu caduniensibus, ad utilitatem ejusdem abbatie, et grangie et oratorii supradicti, medietatem decimarum totius parochie et ecclesie de Pompornio, insuper dedimus et concessimus supradictis fratribus, pro nobis et successoribus nostris, et dictis grangie et oratorio de Gamanela, accaptamenta et redditus ubliales (f° 48 v°) quod nos habemus, vel habere poteramus vel debebamus in tota terra que La Cavaletia nominatur, volentes quod totam istam decimam pertaxatam, et accaptamenta, redditusque ubliales dicte terre possideant in perpetuum et habeant grangiam et oratorium nominata. Dictus vero abbas et conventus promiserunt nobis tenere hospitalitatem in dicta grangia ; pro omnibus benefactoribus ejusdem loci, tam pro vivis, quam defunctis, secundum possibilitatem ejusdem loci; necnon pauperibus transeuntibus et peregrinis. Preterea promisit nobis dictus abbas et conventus facere pro nobis anniversarium in dictus obitus nostri, in oratorio supradicto et domo Cadunii annuatim. Nos etiam recipimus dictam grangiam et oratorium de Gamanela, cum omnibus pertinentiis suis, in nostra defensione et custodia, precipientes et rogantes omnes nostros, et omnes alios amicos nostros, quatenus divine primitus precationis intuitu, precumque nostrarum essiduo interventu, dictam grangiam et oratorium, cum omnibus pertinentiis suis, ab omni injuria et exactione et violentia custodiant and defendant, cum omnibus suis acquisitis et acquirendis in perpetuum. Promittentes dictis abbati et conventui de Cadunio, pro nobis et omnibus presentibus et futuris, de omnibus premissis firmam et perpetuam facere garentiam. Testes autem hujus donationis et concessionis sunt Bernardus frater noster, dominus de Claromonte, Rudellus filius noster, Rudellus nepos noster, filius dicti Bernardi, Oliverius Prepositi junior, et Audebertus frater ejus, Helias Johanniseli, Hugo Audeberti, et Bernardus de Sancto Nicolao. In cujus rei testimonium et firmitatem, nos Helias Rudelli et domina Geralda uxor nostra de voluntate et consensu Helie Rudelli, filii nostri, predictis abbati et conventui, amore Dei et propria voluntate concessimus et dedimus presentes litteras sigillorum nostrorum munimine roboratas. Actum et datum anno Domini M° CC° XLVII° apud Bragayr., regnantibus regibus Ludovic. in Francia, Henr. in Anglia, et P. Dei gratia Petrag. episcopo in quorum omnium visionis, inspectionis et prelectionis testimonium, nos officialis tholosanus huic transcripto etc. VIII. nov. anno 1401.

(Archives de l’abbaye de Cadouin, sac cotté Pomporn.)

F° 49 r°

1248

Carta qua Petrus, R. et Pelhegrinus Ademari, fratres, donzelli de Altoforti, et Mariarica domicella, eorum soror, de voluntate Agnetis, matris eorum, relictae Willelmi Ademari, militis, vendunt Heliae Reginaldi, Petrum Johannem et Geraldum Golpherii, fratres ligios, eorum homines, et terram de la Golpharia, & in parrochia de la Noalheta ; pro xxx. Libris. Data sub sigillis Bertrandi de Born, domini Altifortis, Ademari de Faya, domini de Theno, militum, et Bosonis, capellani de Altoforti.

Omnibus has litteras inspecturis. Boso canonicus Sancti Johannis de Aurelio Lemovicensis dyocesis, humilis capellanus de Altoforti, Petragoricensis dyocesis, et Bertrandus de Born dominus Altifortis, et Ademarus de Faya, nobiles milites, eternam in Domino salutem. Noveritis quod Petrus et R. et Pelhegrinus Ademaris, fratres donzelli de Altoforti, et Mariarica domisella eorum soror, in nostra presencia constituti, recognoverunt se vendidisse, assensu et voluntate domine Agnetis, matris eorum, relicte Willelmi Ademari militis, patris dictorum donzellorum, non moniti, nec coacti, nec aliqua fraude decepti, Petrum et Johannem et Geraldum Golpherii, fratres litgios, homines eorumdem, et pertinencias dictorum hominum, et omne jus quod in dictis hominibus et hereditatibus suis dicti donzelli habebant vel habere poterant, scilicet La Golpharia et universas terras quas dicti homines in dominio dictorum donzellorum excolebant, et commune passagium terre que dicitur La Ribairola, quod ducit a vico de La Noalheta apud la Golparia, et ethiam dictis hominibus concesserunt usagium in suis pascuis et nemoribus, excepto edificio ; Helie Reginaldi, clientulo castro de Altoforti, et heredibus suis, quiete et pacifice in perpetuum possidendum pro XXX libris bone monete, de quibus recognoverunt quod habuerant quantum suum. Et devestientes se de premissis, investiterunt postmodum, dictum Heliam et heredes suos de eisdem, tactis sacrosanctis evangeliis, juraverunt quod per se vel per alios, contra hujusmodi venditionem de cetero non venerunt, imo pro posse suo contra omnes homines deffenderent, et ethiam guarentirent, et quantum ad hoc, dicti donzelli abrenunciaverunt omni juri scripto et non scripto, tam canonico (f 49 v°) quam civili, sibi competenti vel competituro, et omni exceptioni non numerate et habite pecunie, tempore contractus et numerationis, et omni privilegio minoris etatis, et omni legum seu canonum auxilio. Et pro premissis tenendis, et fideliter observandis, sepephati donzelli dederunt fidejussorem nos Ademarum de Faya dominum de Theno, qui super premissis, dicto Helie et heredibus promittimus facere garenciam et deffencionem sibi in perpetuum et suis. In cujus rei testimonium nos ad instanciam dictorum donzellorum, dicto Heliae Reginaldi et heredibus suis presents litteras concessimus, sigillorum nostrorum muniminibus roboratas. Actum apud Altum fortem, videntibus et audientibus G. Margot presbitero, P. de Mones, et Stephano de Brusac militibus, B. Maschalc et P. de Rollac, et Johanne Buxot clientelis. II idus junii anno Domini M° CC° quadragesimo octavo.[136]

F° 51 r°[137]

1250

Extrait du testament d’Hélis d’Auvergne, veuve de Raymond IV du nom, vicomte de Turenne, par lequel elle institua son héritière universelle, Hélis de Turenne sa fille unique, femme d’Hélie Rudel, seigneur de Bergerac et de Gensac.

In nomine patris, et filii et spiritu sancti. Anno ab Incarnatione Domini M. CCL. Feria II ante festum beati Mathaei. Ego Haelis, relicta Raimundi, quondam vicecomitis Turennae, constituta apud castrum de Archa, etc. Testamentum meum condo in hunc modum. Inprimis, cum habeam centum libras renduales assignatas et concessas mihi in dotem, a bonae memoriae Guidone, quondam comite Claromontensi, patre meo, qui debent solvi apud Riom, quolibet anno, per connestabulum Arverniae, qui pro tempore ibidem fuerit, pro comite patriae Arverniae ; filiam meam Haelis uxorem Heliae Rudelli junioris, haeredem meam instituo in quinquaginta libris rendualibus de dictis centum libris : substituo etiam eandem filiam in viginti millibus solidis, quos dictus pater meus mihi concessit in dotem, pro quibus vicecomitatus Turennae mihi est obligatus, cum dictus Raimundus maritus meus dictam pecuniam recepit a dicto patre meo, etc.

(impr. dans Justel., Preuves du livre II de l’Histoire de la maison d’Auvergne, p. 45., ex chartulario monasterii Obasinae. Voy. aussi id. Preuves du Livre I de l’Histoire de la maison de Turenne, p. 46.)

F° 52 r°

1250 (v. s.) – 1251 (n. s.)

Sentence arbitrale, prononcée par Pierre évêque de Périgueux, pour terminer les différends qui étoient entre la cité et le Puy St Front de Périgueux.[138]

Petrus Dei gratia Petragoricensis episcopus, et Helias de Valbec, donzellus, major Petragoricensis ; universis presentes litteras inspecturis in Domino salutem. Olim inter dilectos nostros cives Petragoricenses, et burgenses Podii Sancti Frontonis, mediantibus bonis viris, post multas antiquas et inexorabiles discordias, facta, sub certis pactis et conditionibus, unione, ita quod uterque populus universitas esset, una regenda per utriusque ville consules et majorem conjungiter eligendos prout in instrumentis, super hoc confectis plenius continetur. Tandem, suggerente humani generis inimico, unio predicta fuit inhumaniter dissipata, et concordia versa est in discordiam, et risus conversus est in lamentum : sed redemptor noster qui neminem vult perire, sed ad adgnitionem pacis ac veritatis pervenire salubriter : qui, pro facienda pace inter Deum et homines de celo descendit ad terras, suam gratiam cordibus civium et burgensium predictorum nobis conquerantibus, ac quibusdam aliis bonis viris infundere dignatus est habundanter : nam cives et burgenses predicti liberaliter promiserunt, jurantes, super Evangelia sacro sancta, quod, quidquid, super reformatione pacis, concorditer diceremus, cum consilio duorum civium et duorum burgensium, quos, ad nostram voluntatem, vellemus eligere, reciperent humiliter : et, pro se, et heredibus, ac complicibus suis fideliter observarent : obligantes se, nichilominus ad penam decem millium (f° 52 v°) solidorum, si, contra formam pacis, quam nos statueremus, venire presumerent. Et, ad arbitrium nostrum, vel successorum nostrorum, nollent, sine contradictione qualibet, emendare : de quibus decem millibus, octo millia ville passe injuriam conferrentur, preter emendam que persone, sive personis lesis, a parte alterutra, fieret competenter : mille vero solidi episcopo : et alii mille majori, sine diffugio, solverentur : ita, tamen, quod supra dicti episcopus et major, de excessu cognoscant summarie, sine judiciali strepitu, et de piano : et, ad pœnam statutam, plene solvendam, partem que culpabilis inventa fuerit, alteri, parti sententialiter condempnare procuretur : Nos, autem Sancti spiritus gratia invocata, de prudentum virorum consilio taliter proferimus dictum nostrum. Videlicet quod, perpetuis temporibus cives et burgenses predicti sint unum corpus, sive collegium, et una concors universitas regenda sicut supra dictum est per consules et majorem communiter eligendos. Statuentes ne cives, sine burgensibus, nec burgenses sine civibus guerram movere, vel aliquam seu aliquas personas, in patrocinio suo, pro facienda guerra, vel sustinenda, recipere audeant, vel presumant et si aliquis, vel aliqui de civitate alicui de podio, vel aliquibus, vel e converso, et quocumque modo nocuerint, populus ville, in qua lesus, vel lesi fecerint mansionem, contra populum alterius ville moveatur : nec ab eo, vel aliquo, de dicto populo procurante propter hoc dampnum aliquod inferatur, nec inferri, ab aliquo procuretur : sed major et consules, cum auxilio illius ville principaliter in qua qui lesionem intulerit, fecerit mansionem, excessum corrigant et emendent, prout fuerit corrigendum : et si villa, in qua mansionem faciebat qui vim, vel dampnum intulerit, negligens fuerit, vel remissa, vel dolum commiserit; in hac parte, episcopus et major, qui pro tempore fuerint, inquisita, summarie, veritate, ad supradictam pœnam, villam istam alteri ville (f° 53 r°) non differant condempnare : simili modo si villa passa injuriam, adversus alteram villam, non expectato, consilio episcopi et majoris, mota fuerit, dampnum, vel injuriam inferendo et vindictam auctoritate propria, contra formam pacis accipiendo. Ad supra dictam pœnam sentencialiter condemnetur per supra dictum episcopum et majorem. Precipimus, etiam, arbitrando, quod non fiant pignorationes hinc et inde, nisi pro censu, vel alio debito ipsi terre, seu fundo annexo ; et in ipsa terra quis est eidem domino pro illo debito obligata ; Item, inter civitatem et Podium fiant nova clausura et domus, et habitatores ipsius clausure sint, per decem annos, a questis et talliis liberi, et immunes ; et, post clausuram factam, nullus advena recipiatur ad habitandum in civitate, vel Podio, sed in closura nova, quo usque fit ibidem, de habitatoribus, plene provisum. Terra vero que occupabitur ad faciendam clausuram fideliter estimatur : et pretium ejus infra Festum Sancti Johannis dominis persolvatur. De obolata quidem terre, decem libre solvantur, semel, in pecunia numerata : preterea, de dampno, peccatis exigentibus, tempore guerre vicissim illato, nullus se jactare vel alii improperare presumat, vel graves minas inferre : quod, si quis transgressus fuerit, veritate cognita, per majorem et consules, pecunialiter puniatur. Sane que pax et quies corporum parum proficit, si non sit amicabilis unitas animorum : volumus et precipimus, arbitrando, ut burgenses civibus, et cives burgensibus, pro se et heredibus fuis, omnes rancores et odia, injurias et dampna, occasione guerrarum exorta, propter amorem Domini nostri Jeshu Christi, qui mortem suam remisit pœnitentibus, sibi, ad invicem, remittant liberaliter et libenter. Et quod cives qui plura dampna intulerant, nudi, in camisiis, et braccis, et discalciati humiliter veniant, nobiscum, ad domum predicatorum, (f° 53 v°) processionaliter, ubi, genibus flexis, et junctis manibus, a burgensibus predictis, misericordiam postulent et requirant, quorum humilitatem et nostram, ac preces devotissimas dicti burgenses misericorditer audiant, et postulata sine difficultate, concedant : Hoc arbitrium fuit a nobis promulgatum, et a partibus, sponte receptum : et remissio in forma, qua supra dictum est, petita, pariter et obtenta, in osculo pacis, ante domum Predicatorum, presentibus capitulo Petragoricensi, et fratribus Predicatoribus et Minoribus, processionaliter, ac utriusque ville populis et multis aliis extraneis : ne vero, processu temporis predicta possint in dubium revocari ; nos, dictus episcopus sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Actum octavo idus martii (8 mars), anno gratie millesimo ducentesimo quinquagesimo.

(impr. dans le Mémoire de Périgueux, tome 2, page 62, n° 18. Sur l’original en parchemin qui étoit dans les archives de l’Hôtel de Ville de Périgueux, sous la date du 8 mars 1251 (n. s.) parce que l’année commençoit alors à Pâques, comme tout le monde le sait, et que cette fête tomba cette année (1251) le 16 avril.)

F° 54 r°

1251

Testament d’Alaïs, fille de feu Pierre Auger, et femme de Guy de Lagut, chevalier de Mussidan ; par lequel elle institue Guy, son fils, son héritier universel.

Omnibus Christi didelibus, presentes litteras inspecturis. Aleaydis, uxor Guidonis Lagut, militis castri de Muychidanio, salutem in Domino Jesu Christo. Noverit universitas vestra quod ego predicta Aleaydis, jacens in lecto egritudinis, in mea bona consistens memoria, ultimum meum condo taliter testamentum, in quo Guidonem, filium meum, et dicti Guidonis mariti mei, meum heredem constituo in omnibus bonis meis, tam mobilibus quam immobilibus; hoc adicto quod si dictum Guidonem filium meum sine herede descendente ab eodem filio, mori contingerit. Lego, statuo, et dispono, ac etiam dono prefato Guidoni marito meo, omnia illa que dominus Petrus Augerii, pater meus quondam defunctus mihi et eidem marito, in dotem contulit et concessit, que lego sibi amplius atque dono, si predictus filius sine herede decesserit, prout superius est expressum, centum libras currentis monete, pro quibus totam terram meam, et omnes redditus et proventus meos, et omnia alia bona tam mobilia quam immobilia, ubicumque sint, Guidoni marito meo obligo supradicto; ac insuper pro expensis exequiarum funeris mei, ac pro omnibus aliis a me legatis, ob salute anime mee, tam ecclesiis quam personis. Volo etiam atque dono sepefato marito meo, omnes fructus, redditus ac proventus, qui de dicta terra mea, et omnibus aliis bonis meis sibi proveniunt et provenient ; et quod idem maritus meus, scilicet Guido Lagut tamdiu predictam terram meam, redditus, (f° 54 v°) proventus, et alia bona mea habeat, teneat et possideat libere, pacifice et quiete, quousque predicte centum libre, cum expensis predictarum exequiarum, et omnia alia a me disposita et legata a prefate terre mee successore vel successoribus, in integrum supradicto merito fuerint persoluta. Que legata sunt hec inferius subscripta, scilicet XV solidi et unus denarius pro septenario, vigilia et tricenario, et X solidi capellano de Muychida ; et unum annuale, et P. de la Gorsa presbitero tres solidi ; et XII denarii singulis prebiteris qui mee interfuerint sepulture ; domino priori de Sorziaco XX solidi ; unicuique ecclesiarum castellanie castri de Muychida unum lumen medie libre cere ; domino episcopo Petragorencis VII solidi ; fratribus Minoribus de Brageiriaco II solidi ; fratribus Predicatoribus II solidi ; fratribus militie Templi et fratribus Hospitalis Sancti Johannis, et sancto Stephano, et sancto Frontoni Petragoricensi, cuilibet istorum XII denarii ;  domui de Caulata cisterciensis ordinis unam quarteriam mixture ; domui de Manso Robberti, domui de Pontayraut, et domui de Brunaychart liguriensis ordinis, cuilibet istarum …. (f. duo) quarteria mixture, priorisse et monialibus, capellanis et clericis de Tribus Sororibus, una refectio cibi et potus ; et unum lumen cere XII denariorum, censuale in perpetuum, ecclesie de Muychida, in festo assumptionis beate Marie ; et alius lumen cere VI denariorum, censuale in perpetuum ecclesie de Sorziaco, in festo apostoli Petri et Pauli ; aliud vero lumen cere VI denariorum, censuale, in perpetuum, ecclesie Sancti Egidii, in festo ejusdem sancti. Et volo et lego pariter quod ista lumina censualia, in competenti et bono loco a succesore meo, vel successoribus meis, absque longa dilatione, assignentur ecclesiis supradictis, et ab eodem successore meo, vel successoribus meis predictis ecclesiis reddantur terminis assignatis ; et hec predicta lumina censualia lego et (f° 55 r°) dono predictis tribus ecclesiis, in tota predicta terra mea, quousque sibi assignata fuerint, prout plenius, superius est expressum. Ego vero predicta Aleaydis, istud testamentum perscriptum facio pariter et dispono, constituens defensorem predicti testamenti supradictum dominum episcopum Petragoricensem, constituens executores dicti testamenti, et testamentarios meos, venerabilem virum dominum Augerium, priorem de Sorziaco, dominum Hotonem, priorem Sancti Medardi, dominum Willelmum Juvenis, capellanum de Muychida, et dominum Guidonem Lagut maritum meum. Istud vero supradictum testamentum facio pariter et dispono in domo domini Willelmi Lagut, militis, et domini Guidonis, mariti mei, scilicet in castro de Muychida presentibus et ad hec vocatis in testes a me, predictis prioribus et etiam capellano, Willelmo de Bonofonte, rectore ecclesiarum Sancti Saturnini de Puteo et Sancti Egidii, P. de la Gorsa, presbitero, domino Willelmo Lagut, et domino Guidone, marito meo, domino Gaumaro de Fraustels, et domino Heli de Longo Vado, militibus, et Augerio fratre meo, donzello. Et insuper predictus dominus Augerius, prior de Sorziaco, et dominus Hoto, prior Sancti Medardi, et dominus Willelmus Juvenis, capellanus de Muychida, et dominus Willelmus de Bonofonte capellanus Sancti Saturnini de Puteo et Sancti Egidii, quia ego predicta Aleaydis sigillum proprium non habeo, ad preces et instanciam et requisitionem meam, sigilla sua istis presentibus litteris apposuerunt, in testimonium veritatis. Actum predictis castro et domo, et datum mense julii, in festo Sancti Marcialis apostoli, anno Domini M° CC° quinquagesimo primo.

Et cuilibet omnium abbatiarum Petrag. diocesis XII denar. Actum et datum ut supra.

(Original en parchemin aux archives du château de Beauséjour, scellé de plusieurs sceaux, qui sont tombés de vétusté.)

F° 55 v°

1251

Quittance donnée à Gaillarde, comtesse de Périgord, comme mère et tutrice du comte Archambaud III, par Marguerite dame de Grignols, dont le mari, Boson, seigneur de Grignols, étoit alors en Palestine avec St Louis.

Margarita uxor nobilis viri Bosonis de Granholio, et Boso, donzellus, filius eorum, universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis, in Domino salutem. Ad universorum notitiam volumus pervenire, quod cum nobilis vir Helias Taleirandi comes Petragoricensis tenetur assignare in loco competenti quinquaginta solidos renduales predicto nobili Bosoni, qui ultramarinus partibus, in servicio Jesu Christi, et domini regis Francie commoratur ; et nobis nobilis domina Gualharda Petragoricensis comitissa, uxor quondam predictis comitis, et Archambaldus eorum filius dederunt nobis, et in numerata pecunia tradiderunt sexaginta libras Petrag. monete, pro quinquaginta solidis rendualibus antedictis ; quos quinquaginta solidos renduales, pro nobis, et dicto nobili Bosone et heredibus nostris et perpetuo tradere volumus predicte domine Gualharde et ejus filio, et eorum heredibus, pro pecunia antedicta, quam ab ipsis recognoscimus integre recepisse ; promittentes eisdem et eorum heredibus, pro nobis et heredibus nostris, facere super premissis firmam et perpetuam garenciam, ubicumque erit necessarium, de quolibet, et specialiter de predicto nobili Bosone, qui exinde ipsos acceptaret aliquatenus infestare ; facientes insuper pactum quod nos et nostra super hoc obligantes, quod si predictus nobilis Boso, Dei permissione concedente, revenerit de ultra marinis partibus, ad hanc predictam, quod (f° 56 r°) ipse de hoc contractu se habeat et teneat pro paccato, et in aliquo contractu non veniat, concedentes nos premissa omnia irrevocabiliter servaturos, et contra in posterum non venturos, renunciantes super premissis, exceptionibus non numerate pecunie, ac non solute, et doli, mali, et omnium legum auxilio, ac beneficio juris canonici et civilis, scripti et non scripti, statuti et statuendi, que possent ad nos veniendum contra premissa in aliquo adjuvare, et ne super premissis in posterum aliqua questione necessaria possit suboriri, sigillum predicti nobilis Bosonis, quo utimur, presentibus apposuimus ; et reverendus pater in Christo P. Dei gratia Petrag. episcopus, et nobilis vir dominus Fergandus, dominus d’Estissac, similter ad preces et requisitionem nostram sigilla sua presentibus apposuerunt, in testimonium veritatis. Actum et factum anno Christi incarnationis M° CC° LI° mense julii.

(Original en parchemin aux archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 57 r°[139]

id. t. 3, p. 434, an 1242.

Raymond comte de Toulouse alla joindre ensuite à Bordeaux le roi d’Angleterre, et ils convinrent ensemble d’un traité. Henri (roi d’Angleterre) fit jurer par son ordre et sur son ame Jean de Plessat son vassal, d’observer toutes ces choses, et il fit faire le même serment à ses barons du Bordelois et du Bazadois, au nombre de 14, entre lesquels étoient Elie Rudel seigneur de Bergerac, Arnaud de Blanquefort, Amanieu de Noaillan, Guillaume et Arnaud de Tantalon, etc.

Ib. p. 337 an 1224.

… Amauri se qualifioit encore duc de Narbonne comte de Toulouse, etc., au mois d’août 1224, qualité qu’il prend aussi dans des lettres datées de Paris, au mois de novembre suivant, par lesquelles il pardonne à Elie Rudel, seigneur de Bergerac en Périgord, tous les griefs qu’il avoit contre lui (Voy. pour ce dern., Trésor des Chartes, Toulouse, sac 9, n° 28.)

 

F° 58 r°

1266

Sentence arbitrale prononcée par Ranulfe de Mareuil, archidiacre de Périgueux, Geoffroi, abbé de St Astier, Pierre d’Armanhac et Pierre Laudemarie, bourgeois de la ville du Puy St Front, sur les différends qui s’étoient élevés entre Archambaud III du nom, com de Périgord, et les consuls et communauté de la même ville du Puy St Front de Périgueux, au sujet du droit de battre monnoie, dans lequel le comte est maintenu par provision.[140]

[141]Ramnulphus de Marolio, archidiaconus Petragoricensis, Gaufridus, abbas Sancti Asterii, Petrus d'Armanhac & Petrus de Laude-Maria, burgenses ville Podii Sancti Frontonis Petragoricensis, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Tenore presencium, facimus omnibus manifestum, quod cum esset dissentio inter nobilem virum Archambaldum comitem Petragoricensem, ex parte una ; et consules et communitatem predicte ville Podii Sancti Frontonis Petragoricensis, ex altera ; super eo quod dictus comes petebat se admitti vel restitui ad possessionem juris cudendi monetam in dicta villa, eo modo quo pater suus, ante motam guerram quae fuit olim, inter ipsum patrem ipsius comitis, ex parte una, et majorem et communitatem dicte ville ex altera, ipsam monetam cudi faciebat ; quem ad modum dicebat talem esse ; videlicet quod ipsam monetam cudi faciebat ut iste comes dicebat legaliter ad tres denarios et obolum, de argento de lege, et marcham de pondere viginti solidorum, et viginti et unius denariorum, ad marcham trecensem ; et erat dealbata moneta illa legaliter, et erant denarii Petragoricenses cum qinque oculis. Et marcha, forciorum denariorum erant, post dealbationem ponderis, decem et novem solidorum, sex denariorum ad marcham trecensem. Et marcha debiliorum vel leviorum denariorum post dealbationem, erat ponderis viginti et quatuor solidorum ad marcham trecensem, prout dictus (f° 58 v°) comes asserebat dictis consulibus et communitate in contrarium assrentibus, quod ad possessionem predicti juris dictus comes erat minime admittendus, seu restituendus, eo videlicet quod pater suus numquam fuit in possessione tempore supra dicto juris cudendi monetam, modo superius pretaxato, eo modo quo petebat dictus comes. Et dicentibus etiam ipsis consulibus, quod pater istius comitis, pretextu cujus patris petebat se admitti seu restitui, voluerat, ordinaverat et concesserat, quod isto modo qui sequitur, predicta moneta in ista villa cuderetur; videlicet, quod illi qui cudunt dictam monetam ; cudant ipsam legaliter ad tres denarios, et obolum de argento de lege et de viginti solidis, et viginti et uno denariis de pondere, marcham, ad marcham trecensem, et quod sit dealbata dicta moneta legaliter, et quod marcha forciorum denariorum sit post dealbationem ponderis viginti solidorum et sex denariorum ad marcham trecensem, et marcha magis debiliorum, seu leviorum denariorum sit ponderis viginti & trium solidorum, ad marcham trecensem, a quod nullo tempore alio modo cudatur de lege et de pondere prout hec in quibusdam litteris a dicto patre istius comitis, predictis majori, consulibus et communitati dicte ville super hoc confectis plenius continetur : item dicentibus ipsis consulibus quod si a tempore date dictarum litterarum citra, alio modo de lege vel de pondere, quam proximo superius est expressum, dictam monetam cudi fecit aliquo tempore, quod illud fuit a majore et consulibus dicte ville, ad requisitionem patris illius comitis, precario et per gratiam sibi concessam, propter quod actus, ille non poterat eis prejudicium generare. Dicto comite in contrarium asserente ; tandem post multas altercationes, dictus comes pro se, suisque heredibus ex una parte ; et dicti consules pro se et communitate predicta ex altera, super omnibus et singulis premissis in nos tanquam in arbitros arbitratores, seu amicabiles compositores alte et basse compromiserunt, promittens hinc inde ad sancta Dei evangelia, juramento prestito corporali, et sub pena centum marcharum inter dictas partes promissa et etiam stipulata a parte inhobedienti, parti obedienti solvenda, quod ipsi servabunt et tenebunt inviolabiliter in perpetuo quicquid super premissis dicemus, statuemus et ordinabimus, laudo, judicio vel amore, conjunctim vel divisim, quocumque loco et tempore, et juris ordine observato, vel penitus pretermisso. Nos vero recepto in nos hujusmodi compromisso et auditis post modum et diligenter intellectis utriusque partis rationibus, dicimus, statuimus et laudando pro bono pacis, ordinamus quod predicti consules non impediant quominus dictus comes supradictam monetam cudi (f° 59 r°) faciat in predicta villa Podii Sancti Frontonis usque ad instans festum Pasche, et ab ipso festo usque ad tres annos continuos et completos, tali modo, videlicet quod illi qui cudent dictam monetam, cudant ipsam legaliter ad tres denarios et obolum de argento de lege et de viginti solidis et viginti et uno denariis de pondere marcham, ad marcham trecensem et quod sit dealbata dicta moneta legaliter et quod marcha forciorum denariorum sit ponderis decem et novum solidorum et sex denariorum ad marcham trecensem post dealbationem, et marcha magis debiliorum, seu leviorum sit post dealbationem ponderis viginti et quatuor solidorum ad mrcham trecensem. Et quod sint denarii Petragoricensis cum quinque oculis ex utraque parte denarii, in forma et litteris consimiles cum antiquis. Ita tamen quod propter factum hujusmodi predictis partibus in litteris, instrumentis, juribus, possessionibus, et cœteris omnibus negocium hujusmodi contingentibus, nullum prejudicium in posterum generetur, sed elapso dicto termino, quelibet pars jus suum salvum habeat, quod habebat tempore compromissi, et eodem jure utatur ; cum sibi videret expedire, et hanc ordinationem nostram, et hujusmodi dictum nostrum prout est supra scriptum, dictus comes pro se et suis et dicti consules pro se et communitate predicta, approbaverunt, receperunt, et ratificaverunt liberaliter et gratanter. In quorum testimonium premissorum, nos supra dicti archidiaconus, abbas, comes sigilla nostra, et nos consules sigillum communitatis ville predicte. Et ego Petrus d'Armanhac sigillum meum presentibus litteris apposuimus, ad majorem roboris firmitatem. Et ego dictus Petrus de Laude Maria, cum sigillum proprium non haberem, sigillo praedicti archidiaconi sum contentus. Actum e datum die sabati post festum omnium Sanctorum, anno Domini M° CC° LX° sexto. Et hec omnia facta sunt et a partibus concessa, sine juris praejudicio alieni. Datum ut supra.

(Original en parcheminparfaitement conservé, scellé dde cinq sceaux, dont le 1er qui était celui de Ranulfe de Mareuil est perdu. Le 2e qui est petit, de forme ovale, et en cire jaune, est celui de l’abbé de St Astier : il représente la figure d’un abbé debout, tenant les mains jointes sur la poitrine, qui est sans doute S. Astier ; on lit autour la légende suivante : … GAVFRIDI AB-TIS SCI ASTER…. Il n’y a pas de revers. Le 3e qui est en cire verte, et de forme triangulaire, est celui du comte Archambaud, il représente d’un côté les armes de Périgord, qui sont 3 lions lampassés etc. bien conservés ; et au revers un cavalier armé de toutes pièces, tenant sur sa poitrine, un écu chargé d’un lion. La légende ne subsiste plus. Le 4e qui est le plus grand de tous, est en cire verte ; c’est celui de la ville du Puy-St-Front de Périgueux : il représente d’un côté les murs crénelés d’une forteresse ou d’une citadelle, et flanqués de tours ; et au revers on voit sur un fond sémé de fleurs de lys, un évêque revêtu de ses habits pontificaux, assis, et donnant une bénédiction de la main droite. Enfin, le 5e et dernier, qui est le plus petit, est en cire jaune et sans revers : il représente 3 pals ; on lit autour cette légende : + S. P. DARMANHAC.)

(Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 60 r°

1269

Accord portant quittance, fait entre Archambaud III comte de Périgord, et Marguerite de Talleyrand, sa tante fille du comte Archambaud II et femme d’Eblon de St Astier, seigneur de Montancès.

Universis etc. Ebulo de Sancto Asterio, dominus de Monteinciso, et Margarita ejus uxor, salutem ….. Cum inter nos …. et Archambaldum nobilem comitem Petragor., esset questionis materia ….. quod nos dicebamus quod dominus Archambaudus, olim comes Petrag., pater mei Margarite, in ……atgium, illud pedagium quod habebat seu recipi faciebat in burgo Sancti Agulini, castellanie, seu honoris Sancti Asterii (mot presque effacé). Tandem considerantes quod petitio nostra sive querela non erat nobis sufficiens, de consilio prudentorum virorum ….. actionem …… dicto Archembaudo comiti Petrag. …… penitus quittamus … renunciantes … auxilio juris canonici et civilis, et juri Velleiano, et omni restitutioni in integrum ….. In cujus rei notitiam, dicto Archambaudo comiti Petrag., presentes litteras, sigillo vener. abbatis de Cancellata, et nostro concedimus sigillatas. Nos vero P[etrus] se (III) (f. seriis), humilis abbas de Cancellata, ad preces et instancias predictorum, in presentibus litteris contentorum, sigillum nostrum presentibus litteris apposuimus, in testimonium P…… Actum et datum mense aprili, anno Domini M° CC° LX° IX°.

(L’original qui est en parchemin, est à Pau. Les sceaux sont tombés, il ne reste que les attaches en parchemin à double queue, et c’est sur sa copie que celle-ci a été faite.)

F° 61 r°

1269

Homagium factum abbati S. Eparchii Engolism. a Fulcherio de Villabac, domino de Rupebovis Curti.

Omnibus etc. Fulcherius de Villaboa, miles, filius domini Iterii de Villaboye, senioris, domine de Rupeboviscurti, salutem, etc. Noveritis quod ego habeo et teneo in feodum etc. a domino Roberto abbate Sancti Eparchi, etc. ratione appanempti[142] mei, mihi quondam fact. etc., a patre meo ; omnia jura quae habeo etc., in mainamentis et pertinenciis etc., in parochiis de Chavanaco et de Corenaco, etc. Salutem in vigilia Pentecost., anno 1269.

(Bibl. Nation., mss. de Gaignières, vol. cotté 180, fol. 316, ex cartular. abbatiae S. Eparchii engolismensis.)

F° 62 r°

1258 (v. s .)

Accord entre Archambaud III comte de Périgord, et les consuls de la ville du Puy St Front de Périgueux ; par lequel ils se remettent mutuellement tous les sujets de plaintes, qu’ils pouvoient avoir les uns contre les autres. Le comte promet aux consuls défense et protection, et s’engage à n’intenter aucune action contr’eux, jusqu’au final payement de 620[143] livres qu’ils lui avoient prêté.

Archambaldus comes Petrag. Universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverint universi quod nos ex una parte, et consules communinatis ville Podii Sancti Frontonis Petrag., nomne ipsius communitatis, ex altera. Omnes inimicias et rancores quas invicem habebamus, nobis remisimus hinc et inde, salvis juribus et actionibus utrisque partis. Et promittimus eisdem consulibus et communitati, et prestito ad sancta Dei evangelia juramento, quod nos persones et res eorum ubique custodiemus et deffendemus bona fide, nec sustinebimus dampnum eis fieri, in quantum dampnum illud bono modo poterimus evitare. Nec aliquam questionem, vel actionem contra ipsos consules et communitatem movebimus per nos vel per alios, vel moveri faciemus, quousque in integrum eisdem persolverimus sexcies viginti libras currentis monete, quas ab eis mutuo accepimus in pecunia numerata. Quibus solutis, utraque pars jus suum prosequi et defendere poterit aur debebit. Cui prosequtioni et defensioni predicta remissio impedimentum aliquod non prestabit. In cujus rei testimonium, presentes litteras eisdem concessimus, quas sigillo Petrag. curie, una cum sigillo nostro rogavimus et optinuimus sigillari. Et nos officialis Petrag., ad preces et (f° 62 v°) requisitionem predicti comitis, presentibus litteris sigillum Petrag. curie, una cum sigillo ipsius comitis [duximus] apponend. Datum anno Domini M° CC° Lmo octavo, die mercurii post festum beati Mathie apostoli. (26 février)

(Archives de l’Hôtel de Ville de Périgueux, original en parchemin n° 496, dont les sceaux sont perdus. Il est cotté au dos : Accord entre le comte de Périgord, et les maire, consuls ; et sauvegarde dudit comte.)

F° 63 r°

1254 (v. s.)

Acte par lequel Archambaud III comte de Périgord, de l’avis de ses tuteurs ou curateurs, assigne, sur le mas de la Mosie et un borderage situé dans la paroisse de Coursac, la somme de 20 livres de rente annuelle, que le comte Hélie, son père, avoit legué pour faire son anniversaire, au chapitre de Perigueux.

Universis presentes litteras inspecturis. Archambaldus comes Petrag., salutem in Domino, noveritis quod cum capitulum Petragoricen. peteret a nobis sibi assignari XXti sol., quos quondam Helias bone memorie comes Petrag. Pater noster eidem capitulo legaverat, pro salute anime sue, sibi annuatim reddendos, ad opus sui anniversarii, et peteret nichilominus sibi reddi et restitui V. sol. censuales, sibi annuatim debitos et reddendos, ratione et nomine decime quorumdam ortorum positorum, seu sitorum ante Radulphiam, quos ortos tenemus et habemus ; et nos compelli peteret reddere in futurum. Demum de auctoritate et voluntate venerabilium virorum Aymerici Samathie archidiaconi, et R. de Turribus magistri scholar. Petrag., et abbatis de Cancellata, et Geraldi de Mazeirolas, militis, tutorum seu curatorum nostrorum ; predictos XXV. solidos, quos recognoscimus nos debere dicto capitulo, assignamus in manso de la Mosia, seu bordaria sita in parochia de Corsac, quam tenent et habent et possident Johannes et Petrus Johannis fratres, homines ipsius capituli, quam assignationem (f° 63 v°) facimus tam super ipso manso, quam super omnibus juribus, vel ab eis hominibus debitis, quocumque sint, et quittamus in perpetuum Deo et ecclesie Petragor., dictos homines, et quidquid juris et facti habemus in eis, et in manso predicto, nomine quocumque, absolventes ab omnibus angariis et perangariis, censibus et redditibus, explectis, talliis, comestionibus, servitiis, exactionibus, et quibuslibet aliis prestationibus. Et nos devestimus de predictis cum uno denario[144] ad cornu majoris altaris. Retinemus tam super quolibet mansionario dicti mansi, qui boves habet, vel habuerint, XVIIJ den., nobis reddendos ab ipsis mansionariis annuatim, sicut ab aliis hominibus ejusdem capituli observatur. Promittentes pro nobis et heredibus nostris, ipsi capitulo et dictis hominibus et successoribus, contra predicta, vel aliquid predictorum, per nos, vel per aliso, aliquo tampore, non facere vel venire, nomine minoris etatis, vel aliquacumque. Renunciantes beneficio restitutionis in integrum, etc. Nos predicti Johannes et Petrus Johannis promittimus, interposita solempni stipulatione, de voluntate ejusdem comitis et precepto, ipsi capitulo et successoribus ejus, pro nobis et heredibus nostris, nos sibi in perpetuum reddituros dictos XXV. sol. annuatim, in die anniversarii dicti domini Helie comitis, ratione et nomine dicti mansi, et jurium quibus tenebamur comiti supradicto, corporaliter fide data. In quorum testimonium, predictus comes Archambaldus concedimus et conferimus dicto capitulo presentes litteras sigillo nostro, una cum sigillo curie officialis Petragor., et dictorum abbatis, archidiaconi et magistri scholar. ad preces nostras, sigillatas. Et nos iidem abbas, archidiaconus, et magister scholar., in signum approbationis, et auctoritatis prestite, nostra sigilla presentibus duximus apponenda. Et nos, tam dictus miles, quam homines (f° 64 r°) sigillis predictarum personarum sumus in hac parte contenti. Datum IJ id. febr., anno Domini M° CC° L. quarto.

(Arch. de Pau, extr. d’un rouleau de 4 peaux de parchemin, d’environ 4 p. ½ de long, et 8 pouces de large. C’est une ancienne copie dont l’écriture est d’environ 1280. Cette copie a été faite sur celle de Mr Leydet.)

F° 65 r°

1255

Testament de Bertrand de Massole, chevalier de Grignols, et de Haelias sa femme, en faveur de Pierre et Gerald Massole, leurs enfans, qu’ils émancipent. Ils prient Archambaud, comte de Périgord, Hélie de Talleyrand, donzel seigneur de Grignols, Arnaud de St Astier seigneur de Craunhac, Hélie Vigoros seigneur de Montagrier, et Radulphe de Castelnau, seigneur de Razac, d’apposer leurs sceaux à cet acte.

In nomine Domini amen. Pateat universis quod nos Bertrandus Massola miles, et Haelias ejus uxor in bona memoria et valitudine, a nostra paterna potestate absolvimus et liberamus Petrum primogenitum et Geraldum filios nostros, et damus in perpetuum e concedimus eidem P. post decessum nostrum, totam hereditatem nostram, cum omnibus juribus et pertinentiis hereditatis predicte ita tamen quod dictus Geraldus, quandiu vixerit, habeat et teneat et pacifice possideat pratum de Craunhac, juxta pratum domini Arnaldi Grimoardi, et terram supra rippam Elle, sitam inter terram Iterii de Sancto Asterio donzelli ex una parte, et terram quam P. de Goyas solebat tenere ex altera. Et terram de la Bolharia quam excolit Helias de Font Hugo, et domum nostram de Bocharia, que est sita juxta domum Helie Jafet, vel decem solidos sibi reddendos annuatim pro domo habeat et percipiat etiam idem Geraldus de hereditate predicta centum solidos in festo beati Stephani, et alios quinquaginta in festo nativitatis Domini ; et quod a quolibet homine hereditatis memorate par boum vel vaccarum habente, petere non possit nisi unum despensallum avene anno quolibet, in estivo, et panem et vinum et alia cibaria in mensa primogeniti supradicti, habeat et recipiat ad vitam suam quamdiu erit sine uxore. Et sepefatus G. super predictis omnibus possit pro remedio anime sue legare ac relinquere in universo viginti libras in die obitus sui, quas dictus P. nisi idem G. solvendo fuerit, solvere teneatur. Et quod idem G. aliquid de premissis non possit vendere nec dare, nec etiam filiis suis legitimis vel aliis, si quos habere contingerit, relinquere nec alienare alio modo ; sed omnia predicta post obitum ipsius G., ad memorandum P. et filios suos (f° 65 v°) legitimos sine aliquo impedimento libere devolvantur. Si vero memoratum P. mori contingerit sine filiis masculis legitimis, quod adventat Deus, volumus et concedimus quod tota nostra hereditas ad prefatum G. et filios suos masculos legitimos revertatur pacifice et quiete, ita tamen quod si idem P. unam, pluresve filias habuerit, non autem filium, omnes insimul filie habeant in redditibus centum solidos annuatim, de bonis hereditatis nostre in universo. Si vero uterque filias habuerit, ad filias dicti primogeniti, si quas legitimas dimiserit, volumus libere, et absque alicujus contradictione devolvi. Salvoque filie dicti G., si quas habuerit, et supervixerint, tantum de dicta hereditate habeant, quantum de filiabus primogeniti superius est expressum. Nec volumus quod sepefatus G. in plus quam superius diximus, se extendat in bonis hereditatis predicte ; sed predictis perpetuo sit contentus. Nos vero P. et G. Massola fratres predicti a parentibus nostris, nobis volentibus emancipati, et proprii juris effecti, predicam donacionem seu ordinacionem ab eisdem parentibus nobis factam, non coacti, nec circumventi, nec dolo inducti, recipimus et approbamus, et alter alteri vicissim damus, cedimus de assenssu et voluntate dictorum parentum nostrorum concedimus, prout est in ordinatione parentum antedictorum. Et ipsam ordinacionem seu ordinacionem( ?) ratam et firmam habemus et habebimus in futurum. Renunciantes omni excepcioni, et omni beneficio juris canonici et civilis, consuetudines et usus, que alteri possent proficere et alii obasse et ut contra predicta nullatenus veniamus, ad sancta Dei evangelia corporaliter prestitimus juramentum. In cujus rei testimonium, et perhempnem memoriam, nos Bertrandus Massola et Haelias ejus uxor, P. et G. fratres sepefati sigilla venerabilium virorum officialis Petrag. et capituli Sancti Asterii, nobilium virorum Archambaldi comitid Petrag., et Helie Talayrandi donzelli domini de Granolio, Arnaldi de Sancto Asterio domini de Craunhac, Helie Vigoros domini Montis Agrerii, Radulphi de Castronovo, domini de Rezac, presentibus litteris, ad preces nostras, fecimus apponi. Et nos predicti viri, ad presces dicti militis, et ejus uxoris, et eorumdem filiorum predictorum, sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Actum mense februarii anno Domini M° CC° L. quinto.

(Expedit. en forme faite en 1284 par Etienne Charinens notaire de St Astier, écrit sur un parchemin à la suite de plusieurs autres actes anciens, concernant la famille de Massole.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 66 r°

… omnibus vere penitentibus et confessis, qui eis ad hoc manum porrexerint adjutricem, centum dies, injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus ; presentibus post septennium minime valituris. Datum Anagnie VI idus junii, pontificatus nostri anno quarto.

(Copie informe aux archives de Ste Claire de Périgueux.)

F° 66 v°

1258

Acte par lequel Archambaud III comte de Périgord reconnoit que les consuls et communauté du Puy-St Front de Périgueux lui ont prêté la somme de 620 livres ; pour la sûreté de laquelle il donne pour cautions G. de Malayoles, chevalier, et Radulphe de Castelnau, donzel.

Archambaldus comes Petrag. universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noveritis quod nos debemus, et nos debere confitemur communitati ville Podii Sancti Frontonis Petrag. sexies viginti libras currentis monete, quas a consulibus ipsius communitatis, nomine ejusdem communitatis, mutuo recepimis in pecunia numerata, volentes et concedentes quod de viginti libris quas ipsa communitas nobis debet, singulis annis, in festo natalis Domini, et de aliis redditibus et proventibus quos habemus in villa ipsa, tam in pedagio, quam in Bocharia, et eus chamziels, fiat eisdem consulibus, nomine dicte communitatis, solutio plenaria infra triennium, hoc modo quod sexaginta libras, quas pro tribus proximis terminis festivitatum natalis Domini nobis debebunt, retineant, et alias sexaginta libras percipiant in tribus festivitatibus Pasche, continue venturis post istud proximum festum Pasche, videlicet XX libras in quolibet festo Pasche. Et nos, pro ipsis sexies viginti libris, dictas viginti libras renduales, et alios redditus et proventus predictos, eidem communitati habendos et percipiendos, concedimus et pignora (f° 67 r°) obligamus quousque [de dictis] sexies viginti libris fuerit eisdem plenarie satisfactum. Promittentes nichilominus eisdem consulibus et communitati, quod istos [super premissis] bonam garenciam faciemus eisdem. Et si eis emparamentum vel impedimentum aliquod factum fuerit, quominus predictum debitum terminis statutis [recipere] possint, ipsos consules et communitatem servabimus (2 ou 3 mots emportés) Et pro hiis omnibus servandis et tenandis, sicut (plusieurs mots emportés) fidejussores eis dedimus dominum G. de (ce mot est presque entièrement effacé, cependant qui y a eu de Malayolas,) militem, et Radulfum de Castronovo, qui …… omnia premissa servanda, et inviolabiliter tenanda …… evangelia juraverunt. Et nos renunciamus exceptioni …….. pecunie non tradite, non …… et nos ipsi miles et donzellus rogavimus vener. offic. Petrag. ut presentibus litteris sigillum Petrag. curie, una cum sigillo ……… in testimonium veritatis. Nos vero officialis Petrag., ad preces et requisitionem predictorum comitis [militis et donzelli] presentibus litteris sigillum Petrag. Curie, una cum sigillo predicti comitis, duximus apponend. Datum anno M° CC° Lmo octavo, die mercurii post festum Sancti Petri apostoli.

(Archives de l’Hôtel de Ville de Périgueux, original en parchemin fort gâté et effacé en plusieurs endroits depuis le milieu jusqu’en bas, cotté au dos : le comte recognoit devoir à la ville VJxx libras, GG. N° 513. Les sceaux sont perdus.)

F° 67 v°

Acte par lequel les exécuteurs du testament d’Etienne Falquet de Bergerac, firent payer à Lambert Laporte, chanoine de St Front, la portion de dixme que ledit feu Falquet devoit au chapitre de St Front, et qu’il refusoit de payer, pour les terres qu’il avoit à Lencais.

Noverint, etc. Alquerius Falqueti, clericus et Arnaldus ejus frater, Helias Borgonh et Helias filius ejius de Brageriaco, executores testamenti Stephani Falqueti de Brag., fratris dictorum Alquerii et Arnaldi, dicunt quod ipse quondam Stephanus Falqueti recusaverat solvere ecclesie Sancti Frontonis, decimam terrarum quas habebat in parochia de Lincaysh ….. ipsi executores supradicti, de consilio fratris P. de Burdelia, guardiani Fratrum Minorum Petrag. investiverunt de dicta decima dominum Lambertum de Porta, canonicum Sancti Frontonis, et obedienciarum de Lincaysh ….. Bertrandus et Aymericus Falqueti filii pupilli dicti Stephani ad hec consenserunt …. Et dicti executores juraverunt in manibus P. Fulcaudi, canonici de Albaterra …. Actum XVIIII die calend. sept.[145] in vigilia Assomptionis beate Marie virginis, anno Domini M° CC° L° VIII.

(Archives du chapitre de St Front de Périgueux, original en parchemin scellé des sceaux perdus de P. évêque de Périgueux, du susdit gardien des Frères Mineurs de Bergerac, et de l’archiprêtre de Neuvic (de Novovico).)

F° 68 r°

1258

Homage rendu à l’abbé et chapitre de St Astier, par Hélie de Valbeio, chevalier ; entr’autres, pour une grotte située dans le château vieux de Grignols, la moitié d’une maison, qui avoit appartenu à Raymond de Grignols, etc. sous le devoir d’une paire de gans d’acapte.

Universis presentes litteras inspecturis. Iterius humilis abbas et capitulum Sancti Asterii, et Helias de Valbeio miles, salutem in Domino. Noveritis quod ego Helias predictus teneo et me tenere recognosco in feodum, et sub acaptamento unius paris cyrothecarum, in mutationibus, ut moris est, abbatum dicte ecclesie et successorum meorum, hec que inferius suscribuntur, a predictis abbate et capitulo Sancti Asterii, videlicet medietatem domus que quondam fuit Raym. de Granholio, cum pleidura usque ad murum, que medietas domus proxima est domui Helie Chabotz, site in castro de Granholio, et domum quam tenet a me dicto Helia de Valbeio, sub annuo censu XII. den. Petrus dos Archiers et mater ejus, subtus dictam medietatem dicte domus, et quicquid habeo, vel habere debeo in parochia Sancti Leonis, ex successione Raymundi et Hel. de Granholio militum, et avie mee paterne, et decimam quam habeo in parochia Sancti Medardi prope Muschida, et croptam in veteri castro, cum pertinentiis, et duobus ortis quos tenet a me Hel. Adem., et Gravardus. Et in recognitionem predicti feodi, noveritis me fecisse homagium litgium, cum acaptamento predicto, et alia solempnitate que litgium requirit homagium, domino Iterio Blatti (vel Blacti, f. Blanqueti), canonico ejusdem ecclesie, nomine abbatis et capituli predictorum. Anno Domini M° CC° L° octavo, die martis ante (f° 68 v°) festum beati Michaelis. Nos vero abbas et capitulum predicti, omnia premissa et singula ….. cognoscentes, confitemur dictum dominum Heliam de Valbeyo, nichil aliud quam supradictum est, a nobis tenere in feodum, vel nobis ratione feodi obligatum. In cujus rei testimonium, nos omnes et singuli in salutatione contenti, presentibus sigilla nostra duximus apponenda. Datum anno et die predictis.

(Extrait d’une copie informe, quoiqu’ancienne, du fragment d’unancien cartulaire aux archives du chapitre de Saint Astier.)

F° 69 r°

1258

Vente faite à l’abbaye de Chancelade, par Arnaud de Fréteaux, chevalier, d’un casal, nommé anciennement le Casal de Mauriac, situé entre Montancès et le bourg d’Anesse, dans le fief d’Hélie de Saint Astier, donzel, qui renonça par cet acte, à tous les droits qu’il pouvoit y avoir.

Notum sit etc., quod ego Arnaldus de Frautels miles, mea sponte etc.. vendo, cedo etc. abbatie de Cancellata, pro pretio Petrag. monete, quoddam casele meum, sit      incisum, et Bargum de Anessa ; quod casale, antiquitus casale de Mauriac vulgariter appellatur. Et ego Helias de Sancto Asterio donzellus, de cujus dominio seu feodo predictum casale existit, predicto dominio dicti casali, et omni juri mihi competenti super dicto casali, renuncio expresse ; nisi predictus Arnaldus, aut heredes sui illud redimerent etc. Actum anno Domini M° CC° L° octavo, mense decembris.

(Original en parchemin aux archives de l’abbaye de Chancelade, sac cotté Montanceix. Les sceaux sont perdus.)

Note C.R. : Un petit feuillet intercalaire contient le texte suivant (à l’envers) :

Bolho, bourgeois castri Lemov.

(original en parchemin scellé du sceau de l’official de Limoges, le sceau perdu, archives du château de Marquessac.)

 

F° 70 r°

1254

Attestation avec serment, de la trêve conclue au nom du roi d’Angleterre, avec les habitans de la ville de Bergerac.

Depositio et juramentum super treugis de Brageriaco.

Universis Christi fidelibus, presentis litteras visuris vel audituris. Philippus Dei gratia Hispalen. electus, Petrus eadem gratia, Hereforden. episcopus, abbas sancte Crucis burdegalensis, et Sic. de Grey, miles, salutem in Domino. Universitati vestre notum facimus quod Ricardus de Vavali (al. Varan.), Willelmus de Biroll (al. Bristol.), Elyas de Vallibus, milites, et Rudellus dominus de Monteclaro, in nostra presentia constituti, apud Burd., supra sancta Dei evangelia juraverunt quod personaliter interfuerunt apud Brager., ubi treuga ultimo capta fuit et jurata inter dominum Gastonem de Buntomie (al. Buntoundia) ex parte domini regis deputatum, et dominum Galfridum de Pontibus, et milites et burgenses de Brager., in hac forma, videlicet quod occasione facta de Brager. Nec predictus Galfridus, nec alius ex parte sua vel suorum, dampnum facient domino regi, vel hominibus suis, nec offendent, nec gravabunt ipsum regem, vel gentem suam, nec eis injuriam vel molestiam facient ; nec predictus dominus rex, nec sui, aliquod dampnum vel gravamen inferent predictis Galfrido, militibus vel burgensibus de Brager. Et ita durabunt treugae, donce pars que treugam ulterius servare voluerit, premunierit[146] partem adversam, et octo dies precedentes. Et hoc juravit predictus Gasto, se quinto decimo militum et domicellorum ex parte domini regis ; et prefatus Galfridus personaliter pro se et suis, cum totidem militibus et burgensibus, supra sancta Dei evangelia, consimili perstitit juramentum ; ita quod omnia ex utraque parte in bona pace remaneant, durantibus treugis, excepto eo, quod nulla vina descendere debent de Brager., tempore treugarum, per aquam de Dordon., sine licentia domini regis. Et insuper electi sunt et constituti pro utraque parte quatuor dialitores [dictatores], seu arbitri, qui prestito corporali juramento, promiserunt quod super interceptionibus et injuriis, si que facte fuerint, durantibus treugis, celerem et debitam justitiam exhibebunt et hoc non omittent pro domino rege, nec pro parte adversa. In cujus rei testimonium, sigilla nostra presentibus litteris (F° 70 v°) duximus apponenda. Datum apud Burd., die veneris proxima post festum Sancti Michaelis, anno gratie M° CC° quinquagesimo quarto. (6 octobre).

(Bibl. Nat., pris sur la copie faite par Mr de Bréquigny, à la Bibliothèque cottoniene à Londres, Livre Julius E : I fol. bb, et insérée dans le carton cotté Guyenne 10, Généralités d’Auch et de Bordeaux, à la Bibl. Nation.)

(Cette pièce se trouve aussi dans le fonds de Baluze, Bibl. Nat., portefeuille cotté II, chambre des comptes, Trésor des chartes 4, extrait d’un registre de la chambre des comptes de Paris, cot. A, fol. 115 v° et 116 r°, et de l’original fol. 189.)

F° 72 r°[147]

1254

I mandement de Henri III roi d’Angleterre, par lequel il enjoint à Drogon de Barentin, d’abattre les châteaux de Gurson, d’Aiguilhe et autres.

II Mandement de Henri III à Jean Flory, prévot de St Emilion, de prendre possession du château de Gurson.

Mandatum est Drogoni de Barantino, quod assumpta secum communitate Sancti Emilioni, prosterni faciat et dirui castrum de Gorson, et maneria Raymundi Guill. de Somoniaco, de Aguilha, et manerium Iterii Esplaitat. (sine notis chronologicis : posit. vero inter XXIX. Die marcii, et Ia idie aprilis.)

Mandatum est Johanni Flory, preposito Sancti Emiliani, quod eat usque castrum de Curzun, et illud recipiat, et salvo custodiat, quousque Drogo de Barentin veniat ad partes illas, et custum (sic) quod ad hoc posuerit rex, ei reddi faciet in adventu ipsius Drogonis. Teste ut supra. (apud Sanctum Macarium, XXI die julii.)

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite à la Tour de Londres, Vascon. rotul., an 37 et 38, Henr. III, mem. 9 et 4.)

F° 73 r°

1254

Demandes faites par Henri III, roi d’Angleterre, après la mort d’Hélie Rudel, seigneur de Bergerac, aux chevaliers, bourgeois et autres habitans du territoire de Gensac ; avec les conditions sous lesquelles ces habitans promettent de remplir lesdites demandes.

Rex omnibus etc. Noveritis quod cum de Elia Rudelli de Briger. humanitus contigisset, nos capitalis dominus de Briger. et de Genzak, et aliorum castrorum et honorum que fuerunt ipsius El. Rudell. ad milites, burgenses et alias de honore de Genzak, Galfr. de Lezinn., Willelm. de Valencia fratres nostros, P. de Sabaud., Willelm. de Cantilup., Petr. Chacep., thesaurarium nostrum, et R. Wallerand senescallum nostrum, per quos petivimus ab eis nostrum debere, scilicet primam custodiam honoris de Genzak. Predicti vero milites et burgenses, auditis petitionibus et rationibus nostris, responderunt quod mandat. ……. omnino ad implerent, in forma et conditionibus subscriptis, hoc adjecto quod nos faceremus eis emendari quasdam injurias, oppressiones et indebitas exactiones eis factas contra antiquas et consuetas eorum libertates, per predictum Eliam et antecessores suos. Forma autem et conditiones sunt tales :

Videlicet quod nos concedemus ad eorum instanciam, quo si fil . predicti El. de Briger., vel …… frater predicti El., vel alius quicumque venerit ad nos, et petierit hereditatem ipsius El. ut heres ipsius, nos faciemus eis justitiam per judicium curie nostre.

Item concedimus eis, quod ration. …….. testamentum predicti El. Rudell. Firmum sit et stabile, ita quod quelibet barunia que fuit ipsius El., solvat debita et legata, secundum quod ordinatum est in eodem testamento.

Item quod consuetudo itaque vocatur ibidem, de cetero non capiatur.

Item omnes consuetudines, et oppressiones seu exactiones (F° 73 v°) indebite, et a dominis predicti castri imposite, per sacramentum quinque militum ….. burgen. honestiorum, et non nobis vel eis suspectorum, amoveantur.

Item concedimus ad eorum instanciam, quod omnes de castro et honore de Genzak, qui steterent contra nos cum armis, in ista guerra, habeant pacem nostram, et veniant ad servicium nostrum si velint. Illi vero qui hoc facere noluerint, de cetero excludantur a juribus suis et communitate predictorum castri et honoris.

Item concedimus eis quod habent ibi unum publicum tabellionem, ad modum civitatis nostre Burdeg.

Preterea nos, pro eorum fidelitate et constancia, et meritis suis consideratis, gratiamque volentes eis facere specialem, de mera liberalitate nostra et gratia, concedimus eis quictanciam de omnimoda prisa vinorum suorum de vineis suis propriis, que ducent in Angl., dum honor dicti Genzak fuerit in manu nostro, excepta prisa nostra debita et antiqua, scilicet duorum tonellorum vine de qualibet nave, scilicet unum tonellum in anteriori parte navis, et aliud tonellum in posteriori parte navis, et quod quolibet illorum duorum tonellorum, mercatoribus, qui ipsa deportaverint, vel fecerint asportari, precium ipsorum tonellorum persolvatur, prout secundum diversitatem portuum antiquitus solvi consuevit. Tamen consuetudines denariorum pro singulis doliis, in diversis portibus imposite, a mercatoribus persolvantur eodem modo et eadem forma qua secundum diversitatem portuum solvi extitit consuetum. Omnia autem ista servabimus, quamdiu honore de Genzak fuerit in manu nostra. Et si per judicium, vel per voluntatem nostram, honorem illum rectis heredibus reddiderimus, securitatem prius capiemus ab ipsis heredibus, quamdiu curia nostra diffinietur que de predictis articulis et conditionibus teneri debuerint vel infirmari. Et ad omnia predicta firmitater observanda, fecimus jurare in animam nostram predictos P. Chacep, thesaurar. nostrum, et Rob. Wallerand senescallum nostrum. In cujus etc. Teste apud Millan., Xa die maii anno XXXVIII.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, carton cotté Guyenne 5, génér. de Bordeaux, El. de Condom ; sur la copie faite à Londres, pat. et chart. Vascon., an. 38, Henr. III, p. 1, memb. 1, dorso, 10 mai 1254.)

F° 75 r°

1254

Promesses de  Henri III, roi d’Angleterre ; de rendre à Hélie Rudel seigneur de Bergerac et de Gensac, la place appelée de Castel-Moron, qu’Hélie Rudel a cédée pour un tems au Roi.

[pro El. Rudell. Domino de Bragerac.]

Rex omnibus, etc. Sciatis quod cum petivimus a dilecto et fideli nostro Elia Ridell., domino de Bregerac. et Genciaci, quod nobis, ut tenebatur pro guerra nostra, traderet Castrum Moren, idem Elias, castrum illud, pro ut debuit, nobis tradidit, et nos ei promisimus de gratia, quod castrum predictum eidem Elie reddemus, a die Sancti Michaelis, ann. r. n. XXXVIII in unum annum, non deterioratum ; vel prius, si per vires, vel per pacem, villam de Regula habuerimus. Et interim idem Elias omnes redditus suos, terras, vineas et alias possessiones suas cum omnibus exitibus ad idem castrum pertinentibus, ad opus suum retinebit. Et si castrum illud, dum fuerit in manu nostra, emendaverimus, vel efforciaverimus, emendatum vel efforciamentum illus ab eodem Elia non exigetur ; et predictum castrum Moru. eidem El. ad predictum terminum, vel prius, si per vires vel per pacem predictam, villam de Regula habuerimus, ut predictum est, sine omni occasione preterita, presenti vel futura, restituemus. In cujus etc. Teste apud Millan., XXVI die aprilis.

(Bibl. nat., mss. de Bréquigny, cart. cotté Guyenne 5, Génér. de Bordeaux, él. de Condom ; sur la copie faite à Londres, pat. et chart. Vascon., an 38, Henr. III, p. 1, mem. 2, 26 avril 1254.)

F° 75 v°

1254

Testament d’Hélie Rudel[148], seigneur de Bergerac et de Gensac ; par lequel il veut qu’il soit payé à Roge, sa femme, la somme de 5000 sols morlans, qu’elle lui avoit apportés en dot ; donne à Rudel, son frère, le château de Poiols, avec ses dépendances ; et institue Marguerite, sa fille unique son héritère universelle.

Voir également transcription Leydet, BnF, Fonds Périgord, Tome 10, Cahier n° 6 pp. 58-59. La transcription de Lespine ci-dessous est bien plus complète (note C.R.).

In nomine patris et filii et spiritus sancti, amen. Ego Helias Rudelli, dominus Brageriaci et Genciaci, anno ab incarnatione Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, ultima die aprilis, compos mentis mee, licet in egritudine constitutus, testamentum meum condo et condidi in hunc modum. In primis Margaritam, unicam filiam meam in omnibus bonis meis heredem meam instituo ; volo tamen de omnibus bonis meis mobilibus et debitis, qui michi debentur, compleatur testamentum patris mei, si quid incompletum appareat remansisse. Item volo et precipio quod de testamento matris mee penitus idem fiat. Item de dictis mobilibus solvantur debita mea et omnia que in funere meo fuerint necessaria. Item volo quod Roge uxori mee solvantur quinque milia solid. morlanenses, que pro eadem, nomine dotis michi fuerunt soluta. Et totidem eidem solvantur de pecunia mea et pro utraque summa habebat, teneat et recipiat pedagium meum de Brageriaco, usque ad completam solutionem predictarum summarum ; nisi ad preces meas homines mei de Brageriaco dictas summas dicte uxori mee vellent solvere, et sibi satisfacere de pedagio supradicto. Item volo quod de redditibus meis, si ad hoc mobilia non sufficerent mea ponantur triginta sex milia solid. monetae currentis in constructione pontis Brageriaci, quia istud facere disposuerat in suo animo pater meus. Item volo quod per executores testamenti mei, ad arbitrium eorumdem, assignentur pro anima mea, monialibus de Fontanas, Petragoricensis diocesis, viginti solidos renduales. Item monialibus de Ponte Ayrault assignentur decem solidi renduales Item monialibus de Tres Sorors, assignetur unus sextarius frumenti rendualis, solvendas eis prima die kadragezime. Item volo quod religiosis domibus, scilicet abbatiae de Sancto Fremerio hospitali Sancti Naxencii abbatiae de Cadunio, cistercensis ordinis, et domui de Ponte Romeu[149] pro anima mea et pro dampnis eis a me eis illatis aliqui redditus assignentur. Item volo quod Rudellus, frater meus, habeat castrum de Poiolio cum omnibus pertinentiis, ita tamen quod omnes redditus quos dedi sibi apud Brageriacum, ad filiam meam, quam heredem institui revertantur, et volo et praecipio etiam quod vinea de Poiolio restituatur heredibus Fortonis de La Bacona, solutis expensis factis pro melioratione ejusdem vinee. Volo etiam quod de dampnis a me et meis illatis Petro Vigerii Albaterrensis, et ecclesie de Festelenes et cuidam alteri ecclesie Caturcensis diocesis, que vocatur Comiac satisfiat de bonis meis mobilibus. Item, volo et mando quod de pedagio de Pessac, satisfiat officiali Vasatensi de XXV libris burdegalensibus, in quibus eidem teneor ex venditione cujusdam equi quem a dicto officiali emi. Item volo et praecipio quod illi, quos executores testamenti mei in presenti pagina deputo, omnia debita mea et alia bona mobilia, quecumque sint, sive sint in auro, sive in argento, sive in quacumque materia, habeant et recipiant, et ea dividant secundum formam sibi datam in testamento hujusmodi ordinatam. Item volo et precipio quod domicelli, quibus dixeram quod se pararent ad militiam a me recipiendam, et aliis domicellis et toti familie mecum equitanti, et in meis domibus commoranti, clericis et laicis, de pecunia et aliis mobilibus meis fiat remuneratio competens ad arbitrium dilectorum meorum Gastonis de Gontaldo, Guilhaumeti Ferrioli, Armandi prepositi, Oliveri prepositi, Willelmi Arramundi de Sancto Desiderio, preter istum ultimum articulum, in omnibus supra dictis executores meos deputo dilectos et fideles meos Gastonem de Gontaldo et Guilhaumetum Ferrioli, Armandum et Oliverium praepositos, Willelmum Arramundi de Sancto Desiderio, Bertrandum de Naicho, Aymericum de Prato Novo, Petro de Boon, Stephanum Falqueti, P. Sinquenval juniorem, dominum abbatem Sancti Fremerii, Teobaldum de Genciaco, Willelmum Bertrandi, B. de Bofiagas, Bertrandum de La Lana, Arnaldum Iterii, milites, Aymericum Austor, Heliam de Lobeiac, Vitalem de Gironda, burgenses de Gensiaco. Preter supradicta, volo et mando quod religiosis domibus de Cadunio, cistercensis ordinis, de Sancto Naxentio in qua meam eligo sepulturam, et abbatie Sancti Fremerii, assignantur competentes redditus quos pater meus vel mater mea legaverunt eisdem locis, in testamentis suis, et tantumdem pro anima mea, et apud Pontem Romeu triginta solidos annos volo et volo pro mea anima assignari. Testes jurati et presentes abbas Sancti Fremerii, officialis Vasatensis, Willelmus del Bedat, cappellanus de Genciaco, Willelmus Arramundi de Sancto Desiderio fuit presens sed non fuit juratus, Gausbertus d’Autraterra, et P. de Campnhac clericus jurati ; testes autem postmodum vocati et presentes, sed non jurati, Taleyrandus avunculus meus, Rudellus frater meus, Ar. de Bovevilla de Miramonte, Rudellus de Monteclaro, consanguineus meus, R. prepositi preceptor Sancti Naxencii, B. de Bofiagas, qui fuit de juratis, et plures alii non jurati et ut omnia ista firmitatem habeant, hoc meum testamentum mandavi et feci sigillo proprio sigillari. Datum die jovis in festo post quindenam Pasche, anno Domini M° CC° L° quarto.

(Bibl. nat. Fonds de Doat, vol. 1 des testam., fol. 303 n° 40, collat. à Pau le 15 octobre 1667, inventorié au vieux inv.re d’Albr., ch. de Berg.ac et Mont.ac cot. S.)

F° 77 r°

Septembre 1252

Testamentum Guillelmi de Manhac de Nontronio.[150]

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Ego Guillelmus de Manhac senior, miles, laborans in extremis, bene compos mentis meae, testamentum meum, seu ultimam voluntatem meam condo et facio in hunc modum. Inprimis ad honorem omnipotentis Dei et beatissimae virginis Mariae pro salute animae meae, lego ecclesiae de Nontronio septennarium et tricennarium, guatgium et annual et duodecim denarius renduales majori ecclesiae, et quodam vestimentum, videlicet in fulam albam, tunicam et amictum, et omnia alia per integrum et quemdam calicem ; rectori ecclesiarum de Nontronio quinque solidos, duobus vicariis, cuilibet tres solidos ; priori de Nontronio quinque solidos inter omnia, et duodecim denarios renduales, omnibus presbiteris qui meis intererunt exequiis, cuilibet tredecim denarios, diaconis septem denarios, majoribus clericis quatuor denarios, minoribus duos denarios, omnibus pauperibus qui intererunt sepulturae meae, cuilibet panem unius denarii, domui elemosinariae de Nontronio lectum unum munitum, et duodecim denarios renduales, ecclesiae Sancti Stephani Deus Ledros septennarium et tricennarium et duodecim denarios renduales, ecclesiae Sancti Martini Picti totidem, ecclesiae de Milhac totidem, ecclesiae de Bondeseu sex denarios renduales et duodecim denarios de elemosina, ecclesiae sanctae Mariae de Fonte Invento sex denarios renduales, omnibus ecclesiis de honore et districtu de Nontronio, cuilibet septennarium cum luminari ; abbatiis de Bosco Calvo, de Petrosa, de Brosso Basco et de Leguors, et domibus de Fontanis et de Bolonio et de Bosco d’Au et de Domino Papae obolum, ad aedificium ecclesiae bituricensis duodecim denarios, ad aedificium ecclesiae Lemovicensis duos solidos, ad aedificium ecclesiae Sancti Martialis Lemovicensis duos solidos, monasterii Sancti Augustini, et Sancti Martini et de Regula, et pauperibus Sancti Geraldi, et leprosis Deu Cros Lemovicensis, cuilibet [eorumdem] locorum duodecim denarios, praedicatoribus refectionem quamdam, et quinque solidos, minoribus totidem, episcopo Lemovicensi gagium, Beatae Mariae de Podio decem solidos, Beatae Mariae de Rupe Amatoris decem solidos, hospitali de Roscidis Vallibus quinque solidos, hospitali de Alto Passu quinque solidos, Terrae Sanctae decem solidos, Margaritae nepti meae moniali de Leguors unam tunicam vel viginti solidos, Beatae Mariae de Buxeria quinque solidos, filiis et filiabus Aymerici de Doa cuilibet quinque solidos, Guidoni de Doa, clerico suo sextaria bladi, Amelia de Chaminerio et filiabus suis monialibus de Bobonio, cuilibet … sextaria frumenti, ecclesiae de Nontronello duos solidos. Haec autem omnia ordinavi pro salute animae meae, qua exequenda commisi fidei filiorum meorum, qui ad hoc [F° 77 v°] se astrinxerunt, praestito juramento. Dedi etiam eisdem plenam potestatem corrigendi, emendandi, augendi, non minuendi, si quid in supradictis minus bene appositum fuerit, vel etiam praetermissum. Si vero circa haec exequenda negligentes existerent vel remissi, rogo dilectum meum Aymericum de Lobestorii militem, et eidem praecipio quod ad haec exequenda eosdem compellere totis viribus non differret. Secundo vero ordino filios meos in hunc modum, volo et praecipio quod Hiterius et Guillelmus layci, Helias et Ademarus clerici filii mei habeant in evantagium omnia acquisita mea ubicumque sint, et undecumque habuerim. De Geraldo vero filio meo volo quod de alia terra paterna habeat decem libras renduales. Et si in hoc contra jus erraverim, vel peccaverim ignoranter, ad arbitrium prudentum virorum et jurisperitorum plenius emendetur. Si vero contra ordinationem hujusmodi dictus Geraldus venire praesumpserit minus juste et contentiones et rixa orirentur vel insurgerent inter fratres, volo et requiro quod per Ramundum dominum meum vicecomitem Lemovicensem justitia sibi fiat. Datum die lunae post exaltationem sanctae Crucis anno Domino millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo. Quia vero sigillum proprium non habebam, sigilli venerabilis nobilis capellani de Nontronio jussi praesentes litteras sigillari.

(Bibl. Nat., Fonds de Doat, vol. 1 des Testamens, cotté n° 40, fol. 300, copié sur l’original à Pau, inventorié en l’inventaire de Périgord et Limousin, au chapitre XI au lieu commun des Testamens, Codicilles et Successions, n° 27, vidim. en 1667, signé Capot.)

F° 78 r°

1253

Lettres de Henri III, roi d’Angleterre par lesquelles il mande à Olivier de Chalais, de marcher avec tous ses vassaux, contre les ennemis du Roi, qui lui promet 2 livres sterling, par jour, pour sa dépense.

Pareilles lettres à Hélie Rudel, seigneur de Bergerac ; avec promesse de 60 livres sterling par jour, pour lui et pour les siens.

Pareilles lettres à Rudel, frère du précédent, et promesse de 10 livres sterling par jour.

[pro Olivero de Chaleys]

Rex Olivero de Chaleys, salutem. Mandamus vobis quod cum tota gente vestra sitis in servicio nostro, ad guerrandum inimicos nostros et villam de Regula, prout dilectus et fidelis noster Elyas Ridell de Brigerac vobis scire faciet ex parte nostra. Et nos vobis, pro expensis vestris, viginti solidos sterlingor., singulis diebus, habere faciemus. In cujus etc. Teste ut supra (Apud sanct. Macar., XV die novembr.)

On lit infra.

[Pro El. Ridell.]

Consimiles litteras, sicut Oliverus de Chaleys superius habet, habet El. Ridell dominus de Briger., de se vicesimo militum, et vicesimo servient. ad arma. Et de sexagint. sol. sterlingorum singulis diebus percipiendis, pro expensis suis, a rege.

[Pro Rudell. fratre ipsius El.]

Consimiles litteras habet Ridell., frater ipsius El., de se quinto militum, et decem solidis sterling., singulis diebus percipiend., pro expensis suis. Teste ut supra.

(Bibl. nat. mss. de Mr de Bréquigny, carton cotté Guyenne 5, génér. de Bordeaux, El. de Condom, sur la copie faite à Londres, pat. et chart. Vascon., an. 38, Henr. III, p. 1, m. 16, 15 novembre 1253.)

F° 79 r°

1253

Mandement du roi d’Angleterre à Hélie Rudel, seigneur de Bergerac, pour que le prévôt de St Emilion lui remtte le château de Puy-Normand, aux charges de répondre aux dommages que le château avoit causés au Roi.

Rex El. Ridell. domino de Briger. et Genc. super eo quod nobis significastis quod cum dederimus vobis licentiam capiendi castrum de Podio Normanni, ita quod de dampnis et gravaminibus nobis et hominibus nostris per ipsum castrum illatis, nobis respondetis in curia nostra, ac Sicardus de Varnan. miles, et socius vester, castrum illud ceperit et tradiderit in commendam cuidam militi Arn. Aquelini nomine, pro vobis Johannes Flury prepositus noster Sancti Emilioni, cum viribus ville S. Emiliani expulit dictum Arnaldum militem vestrum a castro predicto, et ideo mandavimus eidem preposito, quod si ita est, et vos liberaveritis ei ad opus nostrum litteras vestras patentes, quas vobis mittimus per latorem presentium, tunc castrum illud vobis liberet, ad respondum nobis de dampnis predictis, sicut predictum est. Teste apud Vasat. XXIJ novembr.

(Bibl. Nat., msss. de Mr de Bréquigny, 1er carton, cotté pièces histor. depuis l’an 1060, jusqu’en 1285, n° 18, copié sur l’original à la Tour de Londres, claus. Vascon. et princ. an 38 et 39, Henr. III, mem. 15, pro rege, en datte du 22 novembre 1253.

F° 79 v°

Mandement du roi d’Angleterre à Jean Flury, prévôt de Saint Emilion, pour remettre à Hélie Rudel, le château de Puy-Normand, conformément aux lettres précédentes.

Rex Johanni Flury, preposito Sancti Emiliani, salutem. Monstravit nobis Elias Ridell, dominus de Briger., quod cum dedimus ei licentiam capiendi castrum de Podio Normanni, ita quod de dampnis et gravaminibus nobis et hominibus nostris per ipsum castrum illatis, nobis respondetis in curia nostra, ac Sicardus de Varnann miles, et socius dicti Elie, castrum illud ceperit et tradiderit in commendam cuidam militi Arnaldi Aquelini nomine, pro predicto Elie, vos assumptis vobis cum viribus ville S. Emiliani, expulistis dictum Arnaldum militem suum a castro predicto, et ideo mandamus, quod si ita est, et idem El. vobis liberaverit litteras suas patentes, quarum tenorem vobis mittimus, presentibus interclusum, tunc prefato Elie dictum castrum liberetis, ad respondendum nobis de dampnis predictis, sicut predictum est. Teste ut supra. (Apud Vasat. XXIJ novembr.)

(Bibl. Nat., ibid., n° XIX.)

F° 80 r°

1253

Mandement du roi d’Angleterre, au maire et à la communauté de St Emilion, et au prévôt Jean Fleury, pour arreter l’effet des lettres ci-devant, sur la délivrance à Hélie Rudel, du château de Puy-Normand dans le cas où ils pourroient prouver qu’ils s’étoient saisis avant lui dudit château, au nom du Roi.

Rex majori et communitati Sancti Emiliani, et Johanni Flory, preposito suo Sancti Emiliani, salutem. Monstravit nobis El. Ridell. dominus de Briger., quod cum dedissemus ei licentiam capiendi castrum de Podio Normanni, ac quidam Sicardus de Vanana miles suus ceperit idem castrum nomine suo, et illud tradiderit cuidam militi Arn. Aquelini in commendam, vos expulistis ipsum Arn. a castro predicto. Propter quod vobis mandavimus quod si ita est, et idem El. sigillaverit vobis quasdam litteras patentes ad opus nostrum, quarum tenorem vobis Johann. Flury misimus, litteris nostris interclus., castrum illud dicto Elie reddetis ; et quia vos significastis nobis postea quod vos antea ceperatis dictum castrum ad opus nostrum, quam aliquis ex parte dicti El. ad castrum illud accessisset, vobis mandamus quod si hoc probare poteritis coram nobis, quod dictum castrum ceperitis, antequam aliquis de gente dicti El. castrum illus ceperit, ita quod nullam vim prefato Elie vel suis intuleritis, in captione castri predicti, tunc ipsum castrum bene muniri, et salvo custodiri faciatis, ad opus nostrum, donec inde aliud duxerimus ordinandum, quod erit infra quindenam, Deo dante, et castrum illud dicto Elie non liberetis, per litteras nostras quas nobis defert, quanquam illud preceperimus : si vero prioritatem captionis ejusdem castri ostendere non possitis versus predictum Eliam, tunc receptis ab eo litteris patentibus, quas vobis liberabit, ad opus nostrum, de dampnis nobis et hominibus nostris per idem castrum illatis, restituendis, ipsum castrum eidem Elie liberatis, sicut per alias litteras nostras precepimus. Teste ibid. (Vasat.) XXIJ die novembris.

(Bibl. Nat., ibid., n° XXI, en date du 22 novembre 1253.)

F° 80 v°

1253

Mandement de venir joindre le roi (Henri III) dans le Bordelois, avec armes et chevaux, donné à Hélie Rudel de Bergerac, à Rudel de Bergerac, etc.

Mandatum est subscriptis, quod veniant ad regem, in partibus Burdega. cum equis et armis.

El. Rudell. de Briger.

Rudell. de Briger.

Ern. de Manchan.

Ern. Guillelmi de Acromonte

Vicecom. de Meula

Vicecom. Tartaun. * (aliud et simile mandatum infra, vicecomiti Tartac., pro se tercio, VIII septembr. 1253.)

Simoni de Monteforti, comiti Leycestr.

N.B. Cette note n’a point de date de mois ; mais la pièce suivante est du 24 août, il n’y en a point qui la précede.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, 1er carton des pièces historiques, sur la copie faite à Londres, claus. Vasc. et princ., an. 38 et 39, Henr. III, memb. 20, dorso.)

F° 81 r°

1253

Accord entre Ferrand seigneur d’Estissac, agissant comme tuteur d’Hélie de Talleyrand, donzel, seigneur de Grignols, d’une part, et les abbé et chapitre de St Astier, d’autre ; au sujet de la terre de la Roche, acquise de Pierre de Saissac, chevalier et ses fils.

Fergandus, miles, dominus d’Estissac, tutor Helie Talayrandi, donzelli domini de Granholio, universis presentes litteras inspecturis, salutem et pacem. Cum inter nos ex una parte, nomine Helie Talayrandi, et venerabiles viros abbatem et capitulum Sancti Asterii, ocasione cujusdam acquisitionis facte de Petro de Saissac, milite et filiorum ejus, de terra de Rupe, et redditibus, servitiis, expletis, hominibus et aliis juribus ad dictam terram spectantibus, questio verteretur, super eo quod acquisitionem predictam dicebamus esse de feodo dicti Helie Talayrandi. Et dicti abbas et capitulum P. filium dicti militis requirerent ut, pro ab eis tenebatur, super dicta controversia faceret garentiam. Tandem de consilio dominorum Bertrandi de Veirinis et Guillelmi Chabotz et aliorum militum, et servientum dicti Helie, talis inter nos composition  intervenit : videlicet quod nos, nomine dicti Helie Talayrandi, omnem actionem, et omne jus quam vel quod nomine dicti Helie, in dicta terra de Rupe, hominibus et juribus ad dictam terram et homines spectantibus, habebamus, nos et ipse Helias Talayrandi, absolvimus perpetuo et quittamus, nichil juris et dominii retinentes penitus in eisdem. Et in recompensationem quitationis predicte, dicti abbas et capitulum dederunt nobis centum solidos Petrag. monete, quos confitemur nos recepisse in pecunia (F° 81 v°) numerata. Dictus vero P. de Saissac, donzellus, permutationis causa, et in recompensationem dicte quittationis, et ut garenciam eis faceret a nobis, nomine dicti Helie, recepit in feodum tales terras, videlicet del Chause, et quicquid habet à La Peira, et à Fonte Viva, et bordariam de Chassanha, et quicquid habet in manso del Trolha, et terram quam habet inter sanctum Paulum, et Merlant, quam tenent homines .P. B. Hec omnia sunt in parochia Sancti Pauli. In cujus rei testimonium, presentes litteras eisdem abbati et capitulo concessimus sigillo nostro sigillatas. Datum die jovis, post festum beati Nicolai, anno Domini M° CC° quinquagesimo tercio.

(Original en parchemin, scellé d’un sceau qui est perdu, aux archives du chapitre de St Astier.)

F° 82 r°

Avril 1254

Testamentum d’Heliae Rudelli, domini Brageriaci et Genciaci.

Note C.R. : Répétition du testament ci-dessus f° 75 r°.

In nomine patris et filii et spiritus sancti, amen. Ego Helias Rudelli, dominus Brageriaci et Genciaci, anno ab incarnatione Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, ultima die aprilis, compos mentis meae, licet in aegritudine constitutus, testamentum meum condo et condidi in hunc modum. In primis Margaritam, unicam filiam meam in omnibus bonis meis haeredem meam instituo ; volo tamen de omnibus bonis meis mobilibus et debitis, qui michi debentur, compleatur testamentum patris mei, si quid incompletum appareat remansisse. Item volo et praecipio quod de testamento matris meae penitus idem fiat. Item de dictis mobilibus solvantur debita mea et omnia quae in funere meo fuerint necessaria. Item volo quod Rogae uxori meae solvantur quinque milia solidos morlanenses, que pro eadem, nomine dotis michi fuerunt soluta, et totidem eidem solvantur de pecunia mea et pro utraque summa habebat, teneat et recipiat pedagium meum de Brageriaco, usque ad completam solutionem praedictarum summarum ; nisi ad preces meas homines mei de Brageriaco dictas summas dictae uxori meae vellent solvere, et sibi satisfacere de pedagio supradicto. Item volo quod de redditibus meis, si ad hoc mobilia non sufficerent mea ponantur triginta sex milia solidorum monetae currentis in constructione pontis Brageriaci, quia istud facere disposuerat in suo animo pater meus. Item volo quod per executores testamenti mei, ad arbitrium eorumdem, assignentur pro anima mea, monialibus de Fontanas, Petragoricensis diocesis, viginti solidos renduales. Item monialibus de Ponte Ayrault assignentur decem solidi renduales. Item monialibus de Tres Sorors, assignetur unus sextarius frumenti rendualis, solvendas eis prima die kadragezimae. Item volo quod religiosis domibus, scilicet abbatiae de Sancto Fremerio, hospitali Sancti Naxencii abbatiae de Cadunio, cisterciensis ordinis, et domui de Ponte Romeu pro anima mea et pro dampnis eis a me eis illatis aliqui redditus assignentur. Item volo quod Rudellus, frater meus, habeat castrum de Poiolio cum omnibus pertinentiis ; ita tamen quod omnes redditus quos dedi sibi apud Brageriacum, ad filiam meam, quam heredem institui revertantur, et volo et praecipio etiam quod vinea de Poiolio restituatur heredibus Forconis de La Bacona, solutis expensis factis pro melioratione ejusdem vineae. Volo etiam quod de dampnis a me et meis illatis Petro Vigerii Albaterrensis, et ecclesiae de Festelenes [Festelencs] et cuidam alteri ecclesiae Caturcensis diocesis, quae vocatur Comiac satisfiat de bonis meis mobilibus. Item, volo et mando quod de pedagio de Pessac, satisfiat officiali Vasatensi de XXV libris burdegalensibus, in quibus eidem teneor ex venditione cujusdam equi quem a dicto officiali emi. Item volo et praecipio quod illi, quos executores testamenti mei in praesenti pagina deputo, omnia debita mea et alia bona mobilia, quecumque sint, sive sint in auro, sive in argento, sive in quacumque materia, habeant et recipiant, et ea dividant secundum formam sibi datam in testamento hujusmodi ordinatam. Item volo et praecipio quod domicelli, quibus dixeram quod se pararent ad militiam a me recipiendam, et aliis domicellis et toti familiae mecum equitanti, et in meis domibus commoranti, clericis et laicis, de pecunia et aliis mobilibus meis fiat remuneratio competens ad arbitrium dilectorum meorum Gastonis de Gontaldo, Guilhaumeti Ferrioli, Armandi praepositi, Oliveri praepositi, Willelmi Arramundi de Sancto Desiderio, praeter istum ultimum articulum, in omnibus supra dictis executores meos deputo dilectos et fideles meos Gastonem de Gontaldo et Guilhaumetum Ferrioli, Armandum et Oliverium praepositos, Willelmum Arramundi de Sancto Desiderio, Bertrandum de Naycho, Aymericum de Prato Novo, Petro de Boon, Stephanum Falqueti, P. Sinquenval juniorem, dominum abbatem Sancti Fremerii, Teobaldum de Genciaco, Willelmum Bertrandi, B. de Bofiagas, Bertrandum de La Lana, Arnaldum Iterii, milites, Aymericum Austor, Heliam de Lobeiac, Vitalem de Gironda, burgenses de Gensiaco. Praeter supradicta, volo et mando quod religiosis domibus de Cadunio, cistercensis ordinis, de Sancto Naxencio in qua meam eligo sepulturam, et abbatie Sancti Fremerii, assignantur competentes redditus quos pater meus vel mater mea legaverunt eisdem locis, in testamentis suis, et tantumdem pro anima mea, et apud Pontem Romeu triginta solidos annos volo et volo pro mea anima assignari. Testes jurati et praesentes abbas Sancti Fremerii, officialis Vasatensis, Willelmus del Bedat, cappellanus de Genciaco, Willelmus Arramundi de Sancto Desiderio fuit praesens sed non fuit juratus, Gausbertus d’Autraterra, et P. de Campnhac clericus jurati ; testes autem postmodum vocati et praesentes, sed non jurati, Taleyrandus avunculus meus, Rudellus frater meus, Ar. de Bovevilla de Miramonte, Rudellus de Monteclaro, consanguineus meus, R. prepositi preceptor Sancti Naxencii, B. de Bofiagas, qui fuit de juratis, et plures alii non jurati. Et ut omnia ista firmitatem habeant, hoc meum testamentum mandavi et feci sigillo proprio sigillari. Datum die jovis in festo post quindenam Pasche[151], anno Domini M° CC° L° quarto.

(Bibl. nat. Fonds de Doat, vol. 1 des testam., n° 40, fol. 303, collat. à Pau le 15 octobre 1667, inventorié au vieux invent. d’Albr., chap. de Bergerac et Mont.ac cot. S.)

F° 83 r°

1251

Lettres de Blanche, reine de France, par lesquelles elle confirme la sentence arbitrale prononcée par Hélie, abbé de Sarlat, et Gerald de Malemort, le jeune, arbitres nommés, pour terminer le différend qui étoit entre Hélis de Turenne, femme d’Hélie Rudel, seigneur de Bergerac et de Gensac, d’une part : et Raimond VI du nom, vicomte de Turenne, son cousin, d’autre : ce différend fut appointé par le moyen du partage qu’ils firent entr’eux du vicomté de Turenne.

Blancha Dei gratia Francorum regina, omnibus praesentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus nos literas inferius annotatas vidisse sub hac forma :

Omnibus praesentes litteras inspecturis. Helias, humilis electus monasterii Sarlatensis, et G. de Malamorte junior, salutem in Domino. Notum facimus, quod cum quaestio verteretur in curia illustrissimi domini Ludovici Dei gratia Francorum regis ; coram illustrissima domina Blancha, eadem gratia Francorum regina, inter nobilem virum Heliam Rudelli et Helis uxorem suam, ex parte una, et nobilem virum Raimundum Torenae vicecomitem, ex altera, super vicecomitatu Turenae, et ejus pertinentiis, quem dictus Helias, cum pertinentiis suis, nomine praedicta Helips uxoris suae, et nomine Raimundi vicecomitis Turenae, patris sui, dicebant ad se jure haereditario pertinere, et dictus Raimundus vicecomes, nepos vicecomitis memorati, e contrario asserebat, ratione consuetudinis et usagii dicti vicecomitatus, ad se, dictum vicecomitatum cum pertinentiis suis, jure successorio pertinere : unanimiter et concorditer in nos tanquam arbitros et arbitratores, seu etiam amicabiles compositores, compromiserunt, super quaestione jam dicta, promittentes, solemni stipulatione interposita, super Dei Evangelia prestito juramento, quod nostro starent arbitrio, sive dicto, vel etiam ordinationi. Nos autem, consideratis dictae quaestionis circumstantiis universis, communicato prudentum consilio, arbitrium nostrum sive dictum, vel etiam ordinationem in scriptis proferimus in hunc modum : (f° 83 v°) videlicet quod dictus Raymundus habeat, teneat et possideat ipse et haeredes seu successores ipsius, nunc et in perpetuum, castrum Turenae, cum omnibus pertinentiis suis, et bailliviis, dominio et honore, districtu, homagiis, feudis, ac etiam esplegiis, et aliis juribus univeris ad castellaniam dicti castri pertinentibus ; et medietatem villae Martelli, cum omnibus pertinentiis suis, et juribus universis. Item castrum de Montevallenti, cum honore et districtu, et pertinentiis et juribus universis. Item portum de Tractuz, sive de Montevalenti, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item jus et dominium faciendi et fabricandi et cudendi monetam vicecomitatus Turenae. Item castrum de Floirac, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item dominium castri de Merindol, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item dominium castri de Curamonte, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item dominium castri de Sancto Michaele, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item dominium castri de Cusillac, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum Sancti Sereni, cum omni honore, dominio et districtu, pertinentiis et juribus universis. Item castrum de Ganhac, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item dominium villae Belliloci, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Betuc, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Betailha, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item totam terram et dominium, et feuda et homagia de Brivesio, quam et quae habebat, vel habere debebat Raymundus quondam Turenae vicecomes, patruus suus ibidem. Item homagia, feuda et dominia ac esplegia ad dicta castra et villas pertinentia. Et generaliter et universaliter homagia, feuda et dominia ad deictum vicecomitatum pertinentia, a villa Martelli, usque ad civitatem Caturcensem, et usque ad civitatem Lemovicensem, et usque ad villam Dels Glotons. Item volumus et ordinamus, quod dictus Raymundus vicecomes solvat et reddat medietatem testamenti, sive ordinationis dicti Raymundi quondam Turenae vicecomitis solutorum et solvendorum. Et dictus dominus Helias Rudelli et Helis ejus uxor solvant et reddant aliam medietatem testamenti sive ordinationis (f° 84 r°) dicti R. quondam Turenensis vicecomitis, solutorum similiter et solvendorum, ad arbitrium et voluntatem, venerabilis patris et abbatis Obasinae, et mei dicti Heliae electi monasterii Sarlatensis. Item arbitrando ordinamus, quod dictus dominus Helias Rudelli et Aelis uxor sua, et haeredes et successores ipsorum habeant, teneant et possideant nunc et in perpetuum castrum de Ribairac, cum omnibus pertinentiis suis et bailliviis, dominio et honore, districtu, homagiis, feudis, ac etiam esplegiis, et alibus juribus universis ad dictum castrum pertinentibus. Item castrum d’Espeluchat, cum districtu et honore et pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Monteforti, cum omi honore et districtu, et pertinentiis et juribus universis. Item castrum de Alhac, cum honore, districtu et dominio et pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Carlus, cum honore, districtu et dominio, et bailliviis et homagiis et pertinentiis et juribus universis. Item dominium villae Soliacensis, cum pertinentiis suis et aliis juribus universis. Item castrum de Croichia, cum omni honore, districtu et dominio et bailliviis et pertinentiis suis et juribus universis. Item portum de Croichia, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item medietatem villae Martelli, cum pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Archia, cum omni honore, districtu et dominio, feudis et homagiis, bailliviis et pertinentiis suis et juribus universis. Item castrum de Terrasson, cum honore, districtu et dominio et pertinentiis et juribus universis. Item jus et dominium castri de Salanhac, cum honore, districtu, et dominio, et pertinentiis et juribus universis. Item jus et dominium de Jayac et de la Cassaigne, cum pertinentiis eorundem et juribus universis. Item omnia homagia et alia quaecumque tenebat Raimundum quondam Turenae vicecomes ab abbate et monasterio Sarlatensi. Item homagia et feuda et dominia, ac esplegia ad dicta castra et villas pertinentia. Et generaliter et universaliter omnia homagia, feuda, et dominia a castris de Carlus et de Salanhac, et de Terrasson et de Larche, et pertinentiis eorundem, inferius, usque ad civitatem burdegalensem. Et nos Helias Rudelli praedictus et Aelis uxor sua, et nos dominus R. vicecomes Turenae, pro nobis et successoribus nostris, supradictum arbitrium seu ordinationem, scientes et consulto, et ex certa scientia nostra acceptamus, et consentiendo plane approbamus, et ratum habuimus et habemus, promittentes ad invicem, sub virtute prestiti juramenti, universa et singula supradicta, nunc et in perpetuum nos inviolabiliter servaturos, et nunquam aliquo tempore contra venturos, &c. Et in testimonium praemissorum, (f° 84 v°) et ad majorem roboris firmitatem, sigilla nostra praesenti paginae, una cum sigillis, praedictorum Heliae electi monasterii Sarlatensis et G. de Malamorte junior, ad preces et instantias nobilis viri Heliae Rudelli et Ahelis uxoris suae, et nobilis viri R. vicecomitis Turenae, sigilla nostra praesenti paginae apposuimus, in testimonium praemissorum. Actum apud Meledunum, anno Domini MCCLI, die dominica post festum Nativitatis beati Johannis Baptistae.

Nos autem istam compositionem testificamur, ita quod ex ista compositione, vel testificatione nostra; jus charissimi filii nostri regis, vel alicujus alterius, in aliquot non diminuatur, nec addatur. In cujus rei testimonium, ad petitionem utriusque partis, sigillum praesentibus nostrum fecimus apponi. Datum apud Meledunum, anno Domini MCCLI, mense junio.

(imprimé dans Justel, Preuves du Livre I de l’Histoire de la Maison de Turenne, pp. 52, 53 et 54. Extr. des titres de la Maison de Turenne.)

F° 85 r°

1251

Lettres de Hélie Rudel, seigneur de Bergerac et de Gensac, par lesquelles il declare avoir requis Simon de Monfort, lieutenant du Roi d’Angleterre en Gascogne, de recevoir à hommage, au nom de ce prince, Hélie Rudel, son fils, pour toutes les terres dudit H. Rudel, qui s’en réserve cependant l’usufruit.

Littera domini H. Rydel, senioris, qua rogavit comitem, quod investiret filium suum primogenitum de tota terra sua. Omnibus presentes litteras inspecturis. Helias Rudelli, dominus Brageriaci et Genciaci, salutem in Domino. Noveritis nos rogasse et requisisse, pro nobis et uxore nostra Geralda, dominum Simonem de Monteforti, comitem Leycest., locum domini regem Angl. in Vasconia tenentem, quod loco et nomine dicti domini regis, Heliam Rudelli primogenitum nostrum, et dicte uxoris, de tota terra nostra et memorate uxoris, investiat, excepta portione Rudello filio nostro, de eadem terra assign., scilicet castris de Reasano et de Poiolo, cum pertinentiis et honore turris ; ita tamen quod nos et dicta uxor nostra terras nostras secundum quod ad utrumque nostrum pertinet, quoad vixerimus, teneamus. Rogavimus etiam comitem antedictum pro nobis et memorate uxore nostra, quod propter hoc recipiat fidelitatis sacramentum loco dicti domini regis, a predicto filio nostro Helia, et faciat quod dominus recipiat ab eo homagia pro predictis, quem et quantum bono modo possumus, fidelitati ejusdem domini regis obligemus, proprio moto nostro et spontanea voluntate fecimus jurare nobis milites et burgenses nostros Brageriaci et Genciaci, quod si dictus filius noster Helias, contra fidelitatem supradicti domini regis aliqu., quod absit, delinquat, iidem milites et burgenses adversabantur ei pro viribus, quousque delictum suum emendaverit competenter ; et istud sacramentum fieri facimus, de voluntate et consensu supradicti filii nostri Helie. In cujus (f° 85 v°) rei testimonium, presentes litteras sigillo nostro fecimus sigillari. Dat. die jovis in vigilia Nativitatis beate Marie, anno Domini millesimo CC° Lmo primo, mense septembris.

(Bibl. Nat., extr. des mss. de Mr de Bréquigny, qui a copié cette pièce, en 1765, à Londres, Bibl. Cotton. Julius E. 1., en date du mois de septembre 1251. Elle se trouve dans le carton, cotté Génér. de Bordeaux, élection de Périgueux, &c.)

F° 86 r°

1251

Extrait du testament d’Hélis de Turenne, femme d’Hélie Rudel, le jeune, seigneur de Bergerac et de Gensac ; par lequel elle institue son héritière universelle, Marguerite, sa fille.

Ego domina Haelis, uxor domini Helie Rudelli junioris, condo testamentum in hunc modum. Imprimis eligo sepulturam meam in domo Obasinae, cui lego centum solidos renduales, et centum libras semel solvendas. Item dimitto omnem terram meam filae meae Margaritae, quam constituo haeredem, ita tamen quod praedictus vir meus teneat dictam terram quamdiu vixerit, &c., apud Montfort, anno Domini M. CCLI. Ego vero Helias Rudelli junior, ad majorem firmitatem, praesens hoc testamentum sigillavi . (scellé du sceau d’Hélie Rudel, avec l’écusson des armes de Bergerac, qui sont d’or à deux pattes de gryphon de desable.)

(imprimé dans Justel, Preuves du Livre I de l’Histoire de la Maison de Turenne, page 47, ex cartulario monasterii Obasinae.)

Suit un texte barré, rayé, en Nota Bene :

N.B. Hélis de Turenne vivoit encore au mois d’avril de l’année suivante 1252, comme il paroit par le testament de Raimond VI vicomte de Turenne, qui lui fait un legs considérable.

Suit un petit feuillet intercalaire avec le texte suivant :

Feuillet intercalaire (recto) :

Hélie Rudel dit le Vieux avoit au moins 2 fils, dont le 2° nommé simplement Rudel, ou Rudel de Bergerac (voy. un mandement du roi d’Angleterre de l’an 1253.) Celui-ci eut en partage les seigneuries de Reasano (Rauzan en Bazadois) et Poujols en Périgord, intend. de Bordeaux, élect. de Sarlat, ou Poujols en Agenois.

Il est probable que ces deux terres venoient du chef de Geralde, sa mère, qui, sans cela ne seroit pas intervenue dans cet acte.

Cet acte peut suppléer en quelque manière d’H. Rudel le Vieux dont je n’ai qu’un fragment.

Feuillet intercalaire (verso) :

Il paroit qu’à l’époque de cet acte, Marguerite, sa petite fille n’étoit pas encore mariée.
Hélie Rudel ne se trouve nulle part qualifié seigneur de Blaye, quoiqu’en dise Justel, ce qui prouve que cette seigneurie ne lui a jamais appartenu.

F° 86 v°

1251

Acte par lequel Hélie Rudel seigneur de Bergerac et de Gensac, fait l’assiette et répartition de XV livres de rente, qu’Hélis de Turenne, sa femme, s’étoit réservée par son testament, pour être distribuées aux églises et maisons religieuses.

Universis presentes litteras inspecturis. Helias Rudelli dominus Brageriaci et Genciaci, cum bonae memoriae Helis quondam uxor nostra retinuerit in suo testamento, XV libras marchionenses renduales, dandas domibus religiosis et ecclesiis, nos dictas XV libras assignamus in hunc modum : in pedagio nostro de Martello, pro anniversario suo, centum solidos renduales monasterio Obasinae, in quo dicta uxor nostra suam obtinet sepulturam. In portu vero de Croxia, domui Cadurcii, cisterciensis ordinis, assignamus annuatim XXX solidos renduales, pro suo anniversario faciendo, &c. Datum mense februario, anno Domini M CC LI.

(imprimé dans Justel, Preuves du Livre I de l’Histoire de la Maison de Turenne, page 47, ex cartulario monasterii Obasinae.)

 

F° 87 r°

1271

Homagium factum abbati Sancti Eparchii Engolism. ab Iterio de Turrealba, domicello.

Universis, etc. Itherius de Turre Alba, domicellus, etc. Noveritis quod ego habeo, teneo, confiteor et publice regognosco me habere et tenere in feodum etc., a venerabili abbate Sancti Eparchii, sub homagio plano, etc., altam justiciam, et quidquid habeo etc. in burgis et parochiis de Montigniaco et de Paluello etc. pro quibus omnibus feci homagium domino Heliae venerabil. Abbati Sancti Eparchii etc. Et cum sigilla non habebam, sigilli domini Hugonis de Turre, venerabilis archidiaconi Petragoricensis, et avunculi mei munimine roborari, etc. Datum X kal. martii anno 1271.

(Bibl. Nat., mss. de Gaignières, vol. cotté 180, fol. 321 et 322, ex cartular. S. Eparchii Engolism.)

F° 88 r°

1271

12 des cal. de décembre

Vente d’une maison, située dans le fort de Grignols, faite par Hélie de Ville Dôme et sa femme, en faveur d’Aymeric Ebrard de Grignols ; pour le prix de 4 livres.

Universis presentes litteras inspecturis. Helias de Viladoma et Geralda ejus uxor, salutem et fidem, presentibus adhibere noveritis quod nos scientes et prudentes, spontanei et in nulla decepti, vendimus pure ac libere, concedimus perpetuo et quitamus Aymerico Ebrardi de Granolio , inter domum Petri et Bernardi Albarupe fratrum, ex una parte, et domum Raymundi Petgerii et uxoris sue ex altera, precio videlicet quatuor librarum currentis monete quas nos recognoscimus nos habuisse nomine vendicionis hujusmodi et recepisse per integrum ab eodem Aymerico in bona pecunia numerata. Et devestientes nos de dicta domo pro nobis et heredibus seu successoribus nostris, ipsum Aymericum pro se ac suis heredibus de eadem investivimus et in possessionem induximus corporalem omne jus, proprietatem et possessionem que in domo predicta nobis competunt, vel competere possunt in eundem Aymericum ex nunc libere transferentes. Et si domus predicta aliqu. ultra predictum precium ad presens valeat, vel sit amplius in posterum valitura, nos scientes et expresse eidem Aymerico, quicquid ipsa domus ultra quatuor libras valet, seu valere poterit, donamus pure ac libere donatione facta irrevocabiliter inter vivos. Et sibi et suis perpetuo remittimus et quitamus. Nichil juri seu deverii cujuscumque in eadem domo nobil vel nostris in posterum retinentes. Promittentes solempni stipulatione interposita nos facturos eidem Aymerico (f° 88 v°) et suis super predicta domo bonam et legitimam perpetuo garentiam, a quolibet et contra quemlibet, qui ipsum Aymericum vel suos super eadem domo infestare presumeret vel in aliquo molestare. Pro qua garencia, si necesse fuerit, prout dictum est, facienda, obligamus eidem specialiter et expresse nos et omnia bona nostra. Renunciamus in super in hac parte, scientes et prudentes omni exceptioni doli, non numerate pecunie, non habite, non solute, et deceptioni ultra dimidiam justi precii, et omnibus auxiliis et beneficiis juris canonici et civilis, et aliis per que premissa vendicio a nobis, seu ab alio posset in posterum revocari, vel aliquatenus impugnari. Jurantes ad sancta Dei evangelia corporaliter tacto libro, nos omnia premissa et singula perpetuo et inviolabiliter servaturos, et in contrarium per nos vel alium in posterum aliquatenus non venturos. In cujus rei testimonium dedimus et concessimus eidem Aymerico presentes litteras sigillis venerabil. virorum capellanorum de Bruc et de Granolio ad nostram instanciam sigillatas et nos dicti capellani, ad preces et requestam conjugum predictorum sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Datum et actum XIJa kal. decembris, anno Domini M° CC° LXXmo primo.

(original en parchemin, scellé de 2 sceaux pendans à des lacs ou attaches en parchemin, le 1er qui est celui du chapelain subsiste presque en entier ; il est en cire jaune, de forme ovale, et représente la figure d’un abbé ou évêque. Archives de Mauriac.)

F° 89 r°

1271

Acte par lequel Pierre Massole, chevalier, et Gerald Massole, donzel, son frère, voulant terminer les différends qu’ils avoient entr’eux, font un compromis sur Fortanier Massole, chantre de St Astier, leur frère.

Universis presentes litteras inspecturis. Petrus Massola miles, et Geraldus Massola frater ejus donzellus, salutem in Domino. Notum facimus universis, quod orta inter nos materia questiones super hereditate et bonis que quondam fuerunt domini Bertrandi Massola militis, jam defuncti, et domine Haelie uxoris sue. Nos pacem et concordiam inter nos habere volentes, in carissimum fratrem  nostrum Fortanerium, venerabilem cantorem ecclesie Sancti Asterii, alte et basse compromittimus, tanquam in arbitrum arbitratorem, seu amicabilem compositorem super predictis hereditate et bonis dictorum parentum nostrorum, necnon et super omnibus actionibus, peticionibus, querelis, rancoribus, et aliis realibus et personalibus seu mixtis, quas habemus ad invicem unus contra alium usque ad hodiernam diem habere possumus vel debemus in futurum, super hereditate predicta, de facto vel de jure quoquo modo, seu qualibet alia ratione, juramento a nobis ad sancta Dei Evangelia prestito, corporaliter tacto libro ; promittentes sub virtute prestiti juramenti, quod quidquid idem cantor frater noster dicet arbitrando, laudando, juricando, pacificando, dando, auferendo, componendo, seu contra ordinando vel dividendo super premissis et de premissis, hereditate bonis et rebus aliis quibuscumque stando, sedendo, nobis presentibus vel absentibus, diebus feriatis, vel non feriatis, in scriptis, vel sine scriptis, acceptabimus, approbabimus, tenebimus at in perpetuum servabimus, et contra, per nos, vel per alium, seu alios, arte, vel ingenio, nullo tempore veniemus, nec petemus per superiorem corrigi seu etiam emendari. Et si contra veniemus, quod absit, volumus puniri, ab omnibus reputari, pena centum librarum currentis monete apposita hinc et inde promissa et solemniter stipulata, solvenda a parte inobediente, videlicet medietate parti obedienti, et alia medietate dicto fratri nostro, qua demum soluta vel non soluta, dictum ipsius cantoris fratris nostri arbitrium seu laudum (f° 89 v°) compositio, ordinatio roboris perpetui habeant firmitatem ; et hujusmodi compromissum debet darare usque ad duos annos et non ultra, a data presencium continue computandos. Rogamus eciam venerabiles viros official. Petragor., et dominum Gauffridum abbatem et capitulum Sancti Asterii, ut in arbitrio, laudo, ordinatione, compositione sive dicto quocumque idem frater noster super premissis, vel aliquo premissorum duxerit promulgandum, seu eciam ordinandum, sigilla sua apponere dignum ducant. In quorum omnium testimonium, memoriam et munimen, presentes litteras fieri fecimus, quas rogavimus et obtinuimus sigillis dictorum vener. virorum, officialis, abbatis et capituli sigillari. Nos vero officialis Petrag. curie sigillum ejusdem curie, et nos abbas et capitulum, sigilla nostra, ad preces et instanciam ipsorum Petri Massola militis, et Geraldi Massola fratris sui donzelli litteris presentibus duximus apponendum, ad majoris roboris firmitatem. Datum et actum VII kalend. decembris, anno Domini M° CC° LXX° primo.

(expéd. en forme sur parchemin de l’an 1271[152], avec plusieurs autres pièces, concernant Mrs de Massole.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 90 r°

1273

Sentence arbitrale prononcée par Fortanier Massole, chantre de l’église de St Astier, sur les différends qui s’étoient élevés entre Pierre Massole, chevalier, et Gerald, son frère, au sujet de la succession de Bertrand Massole, chevalier, leur père.

Universis presentes litteras inspecturis. Fortanerius cantor ecclesie Sancti Asterii, salutem et fidem presentibus adhibere noveritis, quod cum inter dominum Petrum Massola, militem, ex iuna parte, et Geraldum fratrem ejus ex altera, super omnibus bonis mobilibus et immobilibus domini Bertrandi Massola militis, et domine Haelie uxoris sue, moveretur materia questionis, et maxime super donatione dictorum bonorum ab eisdem parentibus dicto Petro facta, dicti fratres alte et basse totaliter in me compromiserunt ad sancta Dei Evangelia, corporali prestito juramento. Ego vero cantor predictus in me recepto compromisso, die lune post octavam Pentecostes a me fratribus supradictis super hoc assignata, et ipsis presentibus, dico, arbitror, ordino et laudo, quod donatio seu ordinatio parentum predictorum super bonis eorum facta prefatis fratribus, et inter eos, perpetui roboris habeat firmitatem et inviolabiliter observetur ab eisdem, sicut in litteris donationis seu ordinationis parentum predictorum continetur ; quarum tenor inferius continetur. Dico etiam et ordino et laudo quod dictus Petrus donet et assignet prefato Geraldo triginta solidos in redditibus, reversuros, post isius decessum, ad heredem dicti Petri, nisi ipse Guillermus habuerit heredem descendentem de legitima uxore, et viginti quinque libras currentis monete, semel solvendas, et hoc faciendum tunc demum teneatur, cum domina mater sua diem clauserit extremum ; et existis sit contentus et pacatus. Ego tamen dictus Fortanerius protestor et nolo quod super predictis bonis, ratione predictorum, aliquod prejudicium mihi generetur. Et in testimonium omnium et cujuslibet predictorum, presents litteras feci et obtinui sigilla venerabilis officialis Petrag. curie, et dominorum abbatis et capituli Sancti Asterii, una cum sigillo nostro sigillari. Et nos officalis Petrag. curie, abbas et capitulum predicti, ad preces dicti cantoris, et fratrum suorum predictorum, sigilla nostra presentibus (f° 90 v°) apposuimus in testimonium premissorum. Datum nonas junii, anno Domini M° CC° LXX° tercio.

(expéd. en forme sur parchemin avec 3 autres pièces concernant les Massoles, dont l’une est de l’an 1255, l’autre de 1271, et l’autre de 1284. Celle-ci est la troisième, et a été écrite en 1284[153].)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 91 r°

1276

Lettres d’Edouard I roi d’Angleterre, à Luc de Tany, sénéchal de Gascogne, pour rendre à Alexandre de la Pevereye, ou Pebrée, seigneur de Bergerac, et à Marguerite son épouse, le château de Coynak, s’il est saisi au nom de sa majesté, ou laisser lesdits Alexandre et Marguerite, tranquillement possesseurs de ce château ; s’il n’est pas encore saisi. Le sénéchal ne se mêlera en rien des causes ou affaires, qui regarderont les deux époux, d’une part : S. M. et le sénéchal de l’autre part, parce que le roi retient ledit Alexandre auprès de lui, pour son service.

Rex Luce de Tany, senescallo suo Vascon., salutem. Mandamus vobis quod castrum de Coynak, cum juribus et pertinentiis suis, dilecto et fideli nostro Alexandro de la Pevereye, domino de Brageriaco, et Margarete conjugui sue, vel eorum mandato, si castrum illud ceperitis in manum nostram, sine dilacione restituatis tenend. in eodem statu, quo illud tenuerunt, ante captionem ejusdem in manum nostram. Si vero nondum illud ceperitis in manum nostram, tunc permittatis ipsos Alexandrum et Margaretam illud ita pacifice in eodem statu retinere, sicut illud tenuerunt, antequam super possessione castri predicti eis impedimentum prestitistis. Et quia ipsum Alexandrum retinuimus nobiscum in servicio nostro, vobis mandamus quod de causis vel negociis ad ipsum et conjugem suam predictam et nos, ac vos spectantibus, vos in aliquo non intromittatis, antequam aliud a nobis inde receperitis in mandatis. Teste rege apud Wyndes., VII die (f° 91 v°) junii.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, carton cotté B. Génér. de Bordeaux, et d’Agen, Périgueux, Sarlat &c., fol. 497, sur la copie faite à Londres, Vascon. rot. an 5 et 6, Edw. I, mem. 3, en date du 7 juin 1276.)

F° 92 r°

1276

Lettres d’abolition et de remission accordées par le roi d’Angleterre, à Alexandre de la Pebrée, seigneur de Bergerac et de Gensac ; lequel a renoncé en faveur de S. M. à l’appel par lui interjetté de l’audience de Raymond de Mirayl, bourgeois de la Réole, et lieutenant de Luc de Tany, sénéchal du roi en Gascogne, dans la Cour de Bazas, à St Macaire, devant le roi de France : au sujet des violences dont il se plaignoit de la part des sujets d’Edouard, dans le château de Cunhac.

Rex omnibus, etc., salutem. Noveritis quod cum dilectus et fidelis noster Alexander de la Pewreyra dominus Brageriac. et Genciac., ob gratiam et honorem nostrum renunciaverit spontanee appellacioni a juris defectu per ipsum interposite ad illustrem dominum regem Franc., et curiam suam in nostra curia Vasatens., apud sanctum Makarium, ab audiencia Reymundi de Miralgh, burg. nostri de Regula, tenentis locum Luce de Tany, senescal. nostri Vascon. in curia supradicta ; super violencia quam in castro de Cunhac sibi per gentes nostras dicebat inferri. Nos ex gracia nostra remittimus et quictamus eidem domino Brageriac., omne jus et penam quod et que nobis competunt, seu competere possunt contra ipsum et terram suam, racione appellacionis et renunciacionis predictarum. In cujus, &c. Teste rege apud Wyndes., VIII. die junii.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, carton cotté B. Génér. de Bordeaux et d’Agen, Périgueux, Sarlat &c., fol. 498,499, sur la copie faite à Londres. Il se trouva à la suite du précédent, sous la date du 8 juin 1276.)

F° 93 r°

1276

Accord fait entre Alexandre de la Pebrée, Marguerite sa femme, seigneur et dame de Bergerac, et l’abbé et religieux de Terrasson ; par la médiation d’Hélie Gautier, chanoine de Périgueux.

Nos magister Helias Gatteri, canonicus Petragoricensis, electus arbiter seu arbitrator, a religiosis viris abbate et conventu terracinensi, ex parte una, et nobilibus viris domino Alexandro de la Pebreya, domino Brageraci, et domina Margarita ejus uxor, ex altera, etc. Dicimus quod abbas et conventus dent et cedant dictis conjugibus perpetuo, sex libras renduales, quas sibi dicebant legatas fuisse a bonae memoriae Raimundo vicecomiti Turenae, avo dictae dominae Margaretae, etc. Et super approbatione ipsarum partium, eadem partes concedant sibi ad invicem literas suis sigillis sigillatas, et illas rogent et procurent sigillis revendorum patrum Petragoricensis et Lemovicensis episcoporum, et nobilium virorum vicecomitis de Turenna, et domino Heliae Rudelli, militis, filii praedictae dominae Margaritae sigillari. Actum apud Terracinam XI. kal. februarii, anno Domini M CC LXXVI.

(impr. dans Justel., preuves du livre I de l’Histoire de la maison de Turenne, p. 59. Extrait des titres de la maison de Turenne.)

F° 94 r° (occitan)

1276

Note préliminaire : Transcription et notes J. Roux, d’après la reproduction du manuscrit de Lespine, communiquée par C. Ribeyrol

Hommage rendu par Gaston de Gontaut seigneur de Badefol, à Alexandre de la Pebrée, au nom de Marguerite de Turenne, dame de Bergerac et de Gensac, sa femme, pour le château de Badefol, relevant de la terre et seigneurie de Bergerac.

Coneguda causa sia qu’En Gastós de Gontaut, senhor de Badafòl … ……[154] Gontaut, de volontat e de consentiment esprès de la Nobla Dòmpna Na Margarida de Torena, Dòmpna de Bragayrac e de Gensac, fec[155] homenatge, en la presensa de mi P. de Compnhac, cumenal[156] … … …rac, per nom e per razó del castel avandich de Badafòl e de sas apartenensas, al nòble baró al Senhor N’Alixandre de la Perirea[157], marit de la dicha Dòmpna et senhor dels avandichs luòcs de Bragayrac e de Gensac. Loqual castel de Badafòl avandich e las apartenensas d’aquel medihs[158] castel lodich Gastós reconoc que avia pres del sobredich Senhor N’Alixandre e tenia de lui per nom e per razó de la senhoria de Bragayrac. E reconoc mais lodich Gastós que l’avandich P. de Gontaut, sos pair qui fo, avia pres lodich castel de Badafòl e sas apartenensas del senhor de Bragayrac, e tenia de lui en feus demen-re que viura ; delqual castel e de sas apartenensas reconoc lodich Gastós dichs[159] que deu a l’avandich senhor de Bragayrac una lansa d’acapte a muda de senhor. Loqual senhor N’Alixandre avandich a promés e austreiat aldich Gastó que el lo gardarà de tòrt e de fòrsa de si e d’autrui, be e leialment a son poder eilh[160] portarà garentia, aquela que portar lhi deura per dreh.

Actum fuit hoc decima tertia die exitus martis, anno Domini M CC LXXVI, regnans Edoart Rei d’Anglaterra, Helie Evesque de Peregòrt, e sobredich N’Alixandre Senhor de Bragayrac. Testimònis son : P. de Sen Miquel privols[161] de Sen Martí de Bragairac, Frair P. de Valberó[162] comandaire de las maizós de L’Hospital d’Eutramar[163] de en[164] Peregòrt, N’Yzarns de Balen[o/x]s[165], N’Armans Perbòst, N’Arnaut de Brudoyra[166] e Folquó[167] Pagàs[168] cavalers, P Sinqui[n/v]als[169], N’Ayndios[170] de Pratneu[171], N’It.[172] de Faiòla, N’It. Iters, N’It. Filhòls de Gensac, En P. de Compnhac, avandich notari, qui la carta escriusí[173].      (signé avec paraphe)

(Collationné à l’original, qui est au Trésor de la Maison, Couronne et Chambre des Comptes de Navarre, au château de Pau, par nous conser du Roy, garde dudit trésor, signé Feschen . Na cette copie m’a été communiquée par feu Mr Couderc de Bergerac.)[174]

F° 95 r°

1282

Pouvoirs donnés par le roi d’Angleterre, à Luc de Tany, sénéchal de Gascogne, pour traiter de l’ouverture de l’eau ou rivière, dite l’Isle ; et faire à ce sujet tout ce qui pourra être à l’avantage de sa majesté, et de ses sujets.

Rex omnibus etc. salutem. Sciatis quod dedimus plenam et liberam potestatem dilecto et fideli nostro Luce de Tany, senescallo nostro Vascon. tractandi de apercione aque que vocatur Insula, et eam aperiendi ; ita quod ibidem valeat navigari, et alia que solita sunt fieri in aliis aquis et fluminibus, publicis seu privatis, prout magis ad opus nostrum et terre nostre videbitur expedire. Nos enim ratum habebimus et gratum quicquid idem senescallus noster nostro nomine fecerit in premissis. In cujus, etc. Teste ut supra. (Apud Northph., XI. Die novembr. )

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite aux archives de la Tour de Londres, Vasc. rot. de anno X, ed. I m. 2, 11 novembre 1282.)

F° 96 r°

1286

Testament d’Aimeric Ebrard, damoiseau de Grignols ; par lequel il choisit le cimetière de l’église de St Front de Bruc, pour lieu de sa sépulture ; fait plusieurs legs pieux ; donne l’administration de ses biens et la tutelle de ses enfants à Raimonde sa femme, avec le pouvoir de faire un ou plusieurs héritiers à sa volonté ; et prie Hélie de Talleyrand, seigneur de Grignols, qu’il appelle son seigneur, et Fergand d’Estissac, neveu de ce dernier, d’être les défenseurs et conservateurs de son testament.

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, amen. Ego Aymericus Ebrardi de Granholio, licet eger corpore, sanus tamen mente, ac in mea et sana memoria sconstitutus, cogitans et attendens quod recursus ultimus est ad mortem, et ad ipsam nulla distinctione habita juventutis, vel etiam senectutis, finaliter pervenitur. Volens de rebus ac bonis disponere ac eciam ordinare, necnon de me humanitus contingerit, videar decedere intestatus, testamentum meum ultimum, seu meam ultimam voluntatem condo, facio, et de rebus ac bonis dispono et ordino videlicet in hunc modum : in primis animam Deo commendo et beate Marie Virgini matris ejus, et beato Frontonio, et in cimiterio ecclesie beati Frontonis de Bruc eligo me sepeliri ; et lego ipsi ecclesie septimum, vigiliam et trecenarium semel solvendum, et sex denarios renduales quod mihi debet Aymericus Pegrers, pro salute anime mee, annis singulis perpetuo persolvendos. Item ecclesie sancte Fidis de Granholio lego septimum, vigiliam et trecenarium semel solvendum, et sex denarios renduales, in loco competenti assignandos in perpetuum, pro anima mea solvendos. Item lego cuilibet presbytero de Granholio, qui mee sepulture intererit, duodecim denarios semel solvendos ; et cuilibet presbytero, qui extra venerit, et mee sepulture intervenerit et interfuerit, septem denarios semel (f° 96 v°) solvendos, et clericis, prout in ipsa ecclesia est consuetum. Item lego omnibus ecclesiis castri et castellanie de Granholio, et earum singulis unum cereum unius quarti cere, semel cuilibet ipsarum solvendum. Item lego ecclesiis de Lomanha et de Salvitate et de Prompchieyras et Johannis d’Estissac, et Sancti Hylarii prope Estissac, unum cereum unius quarti cere, semel cuilibet ipsarum ecclesiarum solvendum. Item lego domino episcopo Petrag. septem denarios semel solvendos, et totidem ecclesie Sancti Stephani Petrag. et ecclesie Sancti Frontonis ejusdem loci, semel solvendos. Item milicie Templi, et Hospitali Sancti Johannis Jherusalem, cuilibet ipsorum septem denarios semel solvendos. Item Fratribus Minoribus Petrag. et Fratribus Predicatoribus Brager., cuilibet conventui duodecim denarios semel solvendos. Item volo, ordino ac precipio quod omnibus et singulis de me conquerentibus, per Raymundam dilectam uxorem meam satisfiat, ad arbitrium domini Geraldi de Bello Loco, et domini Guillelmi de Valaruey, capp. de Bruco, et sancte Fidis de Granholio. Item volo, ordino ac precipio quod dicta Raymunda uxor mea sit et remaneat, postquam de me humanitus contigerit, perpetuo, quamdiu sibi placuerit, domina gubernatrix, tutrix, curatrix, atque conservatrix omnium bonorum meorum meorum mobilium et immobilium, quecumque sint et ubicumque consistant, et quocumque nomine nuncupentur, necnon et domus mee, et liberorum meorum et suorum, et quod ipsa uxor mea possit facere et constituere in predictis bonis meis, heredem seu heredes, unum vel duos de liberis meis et suis, ad electionem suam, et facere de dictis bonis meis, prout sibi videbitur faciendum. Et super premissis omnibus et singulis, eidem uxori mee do atque concedo plenariam potestatem, atque speciale mandatum. Item volo et ordino quod si dicta uxor mea non possit commorari una cum liberis nostris, vel sibi non placuerit, quod ipsa uxor mea habeat et percipiat de bonis meis predictis usque ad summam centum librarum currentis monete semel solvendarum, quas sibi debeo et teneor tam racione et nomine osculi, quam racione dotis quondam habite ab ipsa et pro ipsa, et de bonis mihi datis quondam in dotem cum eadem et solutis. Et volo ac precipio quod omnia bona mea et singula ipsa uxor mea habeat extunc et teneat atque percipiat, et sibi remaneant totaliter obligata, quousque de predictis centum libris fuerit eidem plenarie satisfactum ; fructibus exinde percipiendis in sortem minime computandis. Volo eciam ordino et concedo quod dicta uxor mea omnia bona mea presencia pariter (f° 97 r°) et futura, postquam de me humanitus contingerit, auctoritate propria possit capere, sazine, et facere suam plenariam voluntatem. Ac hujusmodi autem testamenti mei ultimi, et voluntatis mee extreme facio et constituo ipsam Raymundam executricem meam, dans et concedens eidem Raymunde plenariam potestatem et speciale mandatum speciale habendi, petendi et recipiendi omnia bona mea predicta, jura et debita, atque alia deveria agendi, defendendi et distrahendi que viderit distrahendi, solendi et reddendi legata predicta, addendi, diminuendi, mutandi ipsa legata, seu defalcandi, in ipsis legatis universis et singulis expronendi et declarandi si qual vel ambigua, vel obscura fuerint in premissis, disponendi et ordinandi ; et omnia alia et singula faciendi que statuti anime mee, secundum Deum viderit expedire ; ita tamen quod premissa omnia et singula volo ac precipio quod faciat cum consilio domini mei Helie Talayrandi domini de Granholio. Hoc est autem testamentum meum ultimum, et hec est voluntas mea ultima, quod ultimum facio, et ultimum esse volo, et istud solum valere volo jure testamenti perfecti et imperfecti, in scriptis, vel sine scriptis, sollempni, vel non sollempni, vel jure seu racione codicillorum, vel cujuscumque alterius ultime voluntatis, vel eo jure quo poterit valere, volo et precipio inviolabiliter observari. Ad hoc autem testamentum meum ultimum testes in voco dominum meum predictum de Granholio, dominos Geraldum de Bello Loco, capellanum de Bruc, et Guillelrmum de Valaruey, capellanum sancte Fidis de Granholio predictos, Aymericum Bernardi, Raymundum de Monteclaro, Guillermum Vigerii, Heliam de Vernolio, et Guillelmum Massinh donzellos, dominum Guillermum Jauberti predictum, Heliam Descharaman, Bernardum de la Guilhalma. Et rogo dictum dominum meum de Granholio et Fergandum d’Estissac nepotem suum, quos facio, volo et precipio deffensores et conservatores dicti testamenti mei ; et dictos capellanos de Bruc et sancte Fidis, et dominum Guillermum Jauberti presbyterium, et dominum Petrum de la Perieyria/Perneyria presbyterum, et dominam Guillermam de Granholio, relictam quondam domini Vitalis de Folartiga, militis jam deffuncti, ut huic presenti littere testamentarie sigilla sua apponant in testimonium premissorum, memoriam et munimen. Nos vero Helias Talayrandi, dominus de Granholio, Fergandus d’Estissac, Geraldus de Belloloco, Guillermus de Valaruey, capellani de Bruc et sancte Fidis de Granholio, Guillermus Jauberti, Petrus de la Perieyria (ou Perneyria) presbyteri, et Guillerma de Granholio relicta dicti domini Vitalis de Felartiga predicti, ad preces et instanciam dicti testatoris, sigilla nostra huic presenti littere testamentarie dignum duximus apponenda, in testimonium (f° 97 v°) memoriam et munimem omnium premissorum. De quibus sigillis nos Aymericus Bernardi, Raymundus de Monteclaro, Guillermus Vigerii, Helias de Vernolio, et Guillermus Massinh, donzelli, Helias Descharaman et Bernardus de la Guilhalmia testes predicti, qui factioni hujusmodi testamenti presentes interfuimus, vocati specialiter et rogati, contenti sumus. Et nos Helias Talayrandi dominus de Granholio, Geraldus de Belloloco et Guillermus de Valaruey predicti testes, presentes interfuimus ad hoc testamentum vocati specialiter et rogati. Datum II kalend. februarii, anno Domini M° CC° LXXXmo sexto.

(Expédit. en forme faite en 1304, sur parchemin immédiatement après le testament de Raimonde Ebrard, femme de Drogon Massole. Le sceau est perdu. Voy. ce dernier acte, sous la date 1304.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 98 r°

Vers 1282

Lettre de Jean de Grailly, sénéchal de Gascogne, au roi d’Angleterre, touchant l’état des choses dans les comtés de Périgord, Armagnac et Fezensac.

Domino suo super omnia diligendo, suus Johannes de Greilhaco, se totum ad ipsius obsequia et mandata. Credo a vestra laudabili memoria minime recepisse, quod mihi in ultimo necessu meo de vobis, dixistis ut de causis pendentibus in curia Francie, inter me, vestro nomine, ex una parte, et diversas personas, ex altera. Compositionem, si id fine dedecore vestro, aut dampno enormi fieri posset, et nominatim de causa comitis Petragor. Hinc est quod super ipsa causa ejusdem comitis, de communi consensu mei, immo potius vestri consilii, compositum est juxta formam litterarum, quarum transcriptum presentibus est inclusum. Preterea fuit actum extra conventiones in eodem transcripto contentas, ad magnam instantiam auditorium, per curiam Francie concessorum, ad examinandum testes in dicta causa procudendos, quorum nomina sunt in dicto transcript, quod in proximo parlamento parisiens. sine difugio proponantur ex parte vestra omores rationes, que proponi poterunt, propter quas idem comes non debeat percipere vel habere ducentas viginti libras turon., olim datas et assignatas in pedagio de Marmanda, per comitem pictaven. et tholosanum et ejus uxorem, comiti Petragoricen. predicto, in dotem cum sua uxore ; et ibidem comes ipse similiter suas rationes proponat, propter quas dicit se debere, habere et percipere redditum memoratum, et per curiam Francie super hoc jus reddatur. Consuluerunt etenim jurisperiti vestri id expediri pocius per curiam Francie, quam per vestram ; quia si perillius curie judicium declaretur ipsum comitem Petragoricen. jus habere in dicto redditu, dominus rex Francie vobis tenebitur ad reddendum tantumdem in idoneo loco, ad quod non teneretur, si id judicaretur in vestra curia agennen. ….. Datum apud Montemflanquinum in Agennesio, die martis post festum Penthecost.

(copié sur l’original en parchemin par Mr de Bréquigny, à Londres. On lit au dos, d’une main moderne : 10 E 1.)

F° 99 r°

1284

Accord fait entre Pierre Massole, chevalier, et Bertrand son fils, d’une part : et Gerald Massole, aussi chevalier, son frere, d’autre part.

In nomine Domini amen. Anno ejusdem millesimo ducentesimo octogesimo quarto, indictione duodecima, pontificatus domini Martine pape quarti anno quarto, in presencia mei notarii infrascripti, et testium subscriptorum. Domino Petro Massola milite, et Bertrando ejus filio ex parte una, ac domino Geraldo Massola milite, ex parte alia personaliter constitutis, predictus Geraldus, ut dicebat, ex dissentione olim orta inter ipsum Geraldum ex parte una, et Petrum et Bertrandum ex parte altera, super hereditate ac bonis quondam domini Bertrandi, et domine Haelie Massola parentum P. et G. predictorum, ac super testamento, dispositione et divisione seu voluntate ipsorum parentum super hereditate ac bonis eorum, necnon super hereditate ac bonis Fortanerii Massola quondam cantoris Sancti Asterii, fratris militum predictorum, et etiam super quadam compositione olim per ipsum cantorem facta inter milites predictos ; et super aliis omnibus actionibus, peticionibus realibus, personalibus seu mixtis, sibi sentiens multa incomoda evenisse, dampna et labores sustinuisse, ac timens in posterum evenire, sano ductus consilio, deliberatione diligenti prehabita, cum amicis, captare volens benevolentiam et gratiam Petri ac Bertrandi praedictorum, testamentum, dispositionem, divisionem seu voluntatem parentum predictorum, item compositionem quondam factam per cantorem predictum, inter ipsum G. et P. predictos, quorum tenores inferius continentur ; quibus idem Geraldus credo voluit sine exhibitione originalium, spontaneus et in nullo deceptus de jure suo et de facto plenius certioratus, laudavit, approbavit, et acceptavit, ac obtinere voluit perpetui roboris firmitatem. Item omne jus sibi competens in hereditate ac bonis cantoris predicti, dicto Bertrando Massola filio Petri predicti quittavit in perpetuum ac remisit, nihil sibi juris retinens in premissis, excepto legato eidem Geraldo vel liberis suis facto per cantorem predictum. Item omnem actionem, petitionem quacumque, et jus que contra Petrum et (f° 99 v°) Bertrandum ejus filium sibi competebant, vel competere poterant aliqua ratione usque nunc, pure ac libere quittavit in perpetuum ac remisit, et voluit ac peciit ut idem Geraldus sibi coram quibuscumque judicibus super omnibus premissis et singulis audientiam denegari faciens pactum eisdem super omnibus premissis et singulis de non petendo et non agendo in futurum contra ipsos ; renunciavit insuper idem Geraldus omni exceptioni doli et in factum, et juri dicenti generalem renunciationem seu remissionem non valere, nisi quatenus exprimeretur ; et omnibus juris seu consuetudinis auxiliis seu beneficiis, personis seu rebus coherentibus, per que premissa vel aliquid premissorum possent imposterum in toto vel in parte revocari, infringi, vel etiam penitus annullari. Juravit insuper idem Geraldus ad sancta Dei evangelia, corporaliter tacto libro, se omnia premissa et singula inviloabiliter et in perpetuum servaturum, et in contrarium non venturum in judicio vel extra judicium, per se vel per alium, tacite vel expresse. Item dominus Petrus Massola predictus liberalitatem ac devotionem predicti Geraldi actendens, ac sibi volens facere gratiam specialem, dedit et assignavit eidem geraldo, ex mera gratia, seu se daturum et assignaturum promisit decem solidos renduales in manso de Chavona, et decem solidos renduales legatos quondam per cantorem predictum Fortanerio filio dedit predicti Geraldi, assignavit seu se assignaturum promisit eidem G. nomine filii sui predicti, in eadem manso de Chavona, retinuit tamen idem Petrus sibi dominium in manso predicto. Item viginti duos denarios renduales et explectum et dominium que habebat idem Petrus in terra de la Charlia eidem G. pure dedit in perpetuum et concessit . Item decem libras Petrag. monete, debitas eidem Petro ab eodem G., pro quibus idem Petrus habebat arma Geraldi predicti, dedit et quittavit Geraldo predicto. Item dedit et concessit idem Petrus eidem Geraldo decem libras currentis monete ad emendum decem solidos renduales. De quibus omnibus et singulis sic datis et assignatis G. predicto, per P. predictum, idem Geraldus renuncians exceptioni non numerate pecunie et in factum, et asserens premissa esse vera recognovit se habuisse plenius gratum suum, ut sibi a predicto Petro plene et integre de premissis omnibus et singulis satisfactum fuisse et quittavit eundem P. de premissis in perpetuum et absolvit. Et eidem P. regratiatus fuit de premissis, et concessit, voluit ac petiit idem Geraldus, super premissis omnibus et singulis, fieri litteras sigillo venerabilis officialis Petragor. sigillatas, et ad omnia premissa et singula tenenda, servanda, inviolabiliter et complenda, (f° 100 r°) voluit idem G. rogavit et petiit per venerabilem officialem Petragor. sententialiter condempnari. Item promisit et juravit ad sancta Dei evangelia idem Geraldus quod quotiescumque requisitus fuerit per dominum P. predictum, vel per Bertrandum ejus filium litteras conficiendas super premissis omnibus et singulis concedet, rogabit et faciet sigillari sigillis venerabilium virorum abbatis et capituli ecclesie Sancti Asterii, et nobilis viri domini comitis Petragoricensis, domini Arnaldo de Sancto Asterio domini de Craunhac, Helie Talayrandi domino de Granolio, Helie Vigorosi, et Raymundi de Castro Novo, domini de Resac. (A la suite sont trois pièces concernant les seigneurs de la Massoulie, du nom de Massole, dont l’une est de l’an 1271 ; la 2e de l’an 1273, et la 3e de l’an 1255.) Actum et datum apud Sanctum Asterium, ante portam ecclesie ejusdem loci, anno et indictione predictis, in vigilia beati Johannis Baptiste, presentibus venerabilibus viris magistro Helia Jauberti, et domino Guidone Paula, can. Sancti Asterii, et magistris Iterio Poncheti, Petro Truqueti, Bernardo Fezica, clericis Petrag. diocesis, et pluribus aliis testibus ad hec vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Stephanus Charivens clericus de Sancto Asterio Petrag. diocesis, publicus imperiali auctoritate notarius, premissis omnibus et singulis presens interfui, ea propria manu scripsi, et tenores predictos ab originali fideliter astractos, et diligenter ascultatos presenti instrumento inserui, prout in eisdem originalibus jacent, et publicavi, meoque signo solito signavi. Et in decima octava linea a principio computando rasi, de quibus omnibus. Et in vicesima septima, ab eadem parte computando rasi dic. ad h. vocatus specialiter et rogatus.

(Original en parchemin avec un paraphe ressemblant à un ostensoire, sans sceau. On lit au dos ce qui suit : Composicion fache de la Massolie parroffie de Montrenc.)

(Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 101 r°

1286

Acte par lequel Archambaud III comte de Périgord confirme le traité fait entre lui, et les consuls et communauté de la ville du Puy-St Front de Périgueux.

Universis presentes litteras inspecturis. Archambaldus comes Petragoricens. consules et communitas ville Podii Sancti Frontonis et civitatis Petrag. salutem et fidem presentibus adhibere volumus et concedimus nobis ad indvicem, pro nobis et nostris successoribus hinc et inde, quod composition facta inter nos, contenta in quibusdam litteris, sigillis nostris sigillatis, die martis ante festum beati Gregorii, anno Domini millesimo ducentesimo octagesimo sexto, confectis, perpetuo inviolabiliter observetur. Hoc salvo quod si eam aliquo casu contingente, dissolvi, cassari, seu annulari contingat, nos partes predicte, et omnia illa de quibus compositio predicta facta est, redeamus et simus in eo statu quo eramus, et illa de quibus compositio facta fuit ; et nos dictus comes promittimus pro nobis et successoribus nostris predictis consulibus et communitati quod si post dissolutionem dicte compositionis, si dissolvatur, nos vel heredes nostri jurisdictionem et justiciam, et alia de quibus compositio predicta facta est, per aliquem modum obtinere possimus. Nos, vel heredes nostri ipsam jurisdictionem et justiciam et alia contenta in litteris dicte compositionis, rectoribus consulatus dicte ville, qui pro tempore fuerint, nomine dicte communitatis, et ipsi communitati concedimus in perpetuum sub forma illa qua ea dictis consulibus et communitati qui nunc sunt, concessimus in compositione predicta, et ad hoc nos et heredes nostros eisdem consulibus et communitati obligamus specialiter et expresse. In quorum omnium testimonium et munimen, nos comes predictus sigillum nostrum, et nos dicti consules sigillum dicte communitatis presentibus litteris duximus apponenda. De servandis premissis, prestitis de nobis hinc inde corporaliter juramentis. Datum die mercurii, predicto festo beati Gregorii anno Domini millesimo ducentesimo octagesimo sexto.

(Original en parchemin, bien conservé, cotté au dos n° 505. On y lit, en écriture du XIVe siècle : Littera continens quod comes (f° 101 v°) promisit et juravit compositionem tenere, et si eam rumpi contingat, et eum jurisdictionem obtinere, eandem jurisdictionem, sub eadem forma dicte communitati.

Scellé de deux grands sceaux en cire verte, qui subsistent encore, attachés à des cordons de fil. Le premier, qui est celui du comte, est à moitié détruit ; cependant on apperçoit encore distinctement, la tête du cheval, une partie du corps du cavalier, et particulièrement son bras droit couvert d’une cotte de mailles ; et le fragment suivant de la légende : + S. ARCA. De l’autre côté, on remarque encore quelques restes des trois lions, et le mot autour ….TRAGORIC. +.

Le second sceau, qui est celui de la ville, est mieux conservé, on voit distinctement les cinq tours, les portes, les murs, les creneaux, et jusqu’à la maçonnerie et la liaison des pierres. Il ne subsiste plus de la légende que le fragment suivant : + SIGILL….RO…ONIS. De l’autre côté est la figure de S. Front, assis, sa tête est entière, on voit la forme de sa crosse et de sa mitre, les fleurs de lys qui sont dans le fond, &c. Ce qu’il y a de remarquable, sont deux petites figures, une de chaque côté, tournées du côté de la figure du milieu, ils ont la tête couronnée d’un nimbe ou aureole, ce qui feroit croire que ce sont deux disciples de S. Front : celui qui est à la droite, paroit assis, et tient dans sa main une espèce de palme élevée. Il ne reste de la légende que le peu qui suit : +. SI……M. COMM. ………….ICENSIS.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 102 r°

1286

Acte par lequel Archambaud III du nom, comte de Périgord, et les consuls et communauté de la ville du Puy-St Front de Périgueux promettent de faire rédiger avec les clauses et formalités nécessaires, le traité fait entr’eux la veille.

Nos Archambaldus comes Petragoricen. consules et communitas ville Podii Sancti Frontonis et civitatis Petrag., pro nobis et successoribus nostris, hinc et inde promittimus nobis invicem quod compositionem inter nos factam, contentam in quibusdam litteris sigillo nostro dicti comitis, et sigillo nostro dicte communitatis sigillatis die martis ante festum beati Gregorii anno Domini M° CC° LXXXmo sexto confectis, in alia meliori forma qua dictari poterit, et cum omnibus clausulis necessariis, dictari, scribi, et sigillis nostris predictis sigillari, servata substantia ipsius compositionis in omnibus faciemus quodcumque communiter vel altera parcium hoc viderimus expedire, vel altera parcium hoc requiret. In cujus rei testimonium presentes litteras invicem concedimus sigillis nostris sigillatas. Datum die mercurii in dicto festo beati Gregorii anno Domini M° CC° octagesimo sexto.

(Original en parchemin dont il y a un double, chacun scellé de deux sceaux en cire verte, plus ou moins dégradés, dont l’un est celui du comte Archambaud, et l’autre celui de la ville du Puy-S. Front. Le premier représente d’un côté les trois lions entiers, armés, lampassés et couronnés, avec le fragment de légende, qu’on lit autour : …MITIS PETRAGORI…. Sur le fond à gauche, vers le milieu de l’écusson, on remarque une croix. Ce sceau est plus petit, et bien moins conservé dans le duplicata, on n’y aperçoit plus qu’un lion, et ce mot : GORICEN. Il y a au revers de l’un et l’autre un cavalier tenant l’écu de ses armes sur sa poitrine, son cheval est couvert d’un carapaçon chargé de figures de lions. Quant à la légende, dont il ne subsiste plus que quelques fragmens, on lit encore sur l’un : +. S. ARCAMBA…. Et sur l’autre, +. S. ARC…

Le second sceau, qui est celui de la ville du Puy-S. Front, représente un fort, entouré de murailles crenelées, flanqué de cinq tours, à chacune desquelles est une porte de ville, trois sur le devant et deux dans le fond. Celle du milieu, qui étoit sans doute la tour et la porte de Taillefer, est la plus grosse et la plus haute ; elle est, comme les autres, de forme quarrée. On remarque au revers, un evêque assis, sur un fonds couvert de fleurs de lys, tenant sa crosse de la main gauche, et donnant la bénédiction de la droite. Quant à la legende, si tant est qu’il y en ait eu, elle est totalement détruite. Cependant il devoit y en avoir une, comme il paroit par la description d’un autre sceau de la même date (Voyes ci à côté.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 103 r°

1288

Transaction passée entre Hélie et Gerald Begon, frères fils de défunt Gerald, demeurant dans la paroisse de St Jean d’Estissac d’une part : et Gerald de Puy-Chausit et Heliane sa femme, faisant pour lui, et pour Gerald et Pierre, fils de feu Hélie Cozens, à raison, entr’autres d’une pièce de terre appellée vulgairement la Damnia, située dans la paroisse de Neuvic, un pred, etc.

Universis presentes litteras inspecturis. Helias Talayrandi dominus de Granholio, salutem et fidem presentibus adhibere noveritis, quod cum gravis materia questionis verteretur coram nobis inter Heliam et Geraldum Bego, fratres, filios quondam Geraldi Bego jam defuncti, parochiani ecclesie Sancti Johannis d’Estissac, ex una parte, et Geraldum de Podio Chausit et Helianam ejus uxorem, pro se et Geraldo et Petro filiis quondam Helie Cozent jam defuncti et dicte Heliane ex altera. Super hoc quod dicti fratres dicebant et proponebant contra dictos conjuges, et Geraldum et Petrum filios Helie Cozent quondam predictos, quod ipsi conjuges et alii consortes sui predicti, vel unus ipsorum pro se et aliis ceteris ratum habentibus, habebant, tenebant et possidebant, in prejudicium eorumdem non modicum et gravamen, et injuste et sine causa legitima, quandam peciam terre dictam vulgariter La Damnia, sitam in parrochia de Novovico, inter quandam terram Helie et Guillermi de Varena, ex una parte, et quandam aliam terram ipsorum Helie et Guillermi de Varena, ex altera, et terram Helie de La Grava, ex reliqua. Item et quandam peciam prati, sitam in parrochia supradicta, juxta terram predictam de la Damnia, ex una parte, et pratum Aymerici de Pontelh, ex altera, et Lo Vernh Vielh, ex altera parte, et pratum Helie et Guillermi de La Grava, ex reliqua. Ipsis conjugibus pro se et aliis consortibus suis predictis, predicta proposita contra ipsos vera esse negantibus, dicentibus et asserentibus predicta habere, tenere et possidere, et quondam habuisse, tenuisse usque nunc juste et licite, pacifice et quiete et cum causa legitima. Tandem inter Heliam et Geraldum Begonis predictos, et dictos conjuges, pro se et consortibus suis predictis, finalis et amicabilis (f° 103 v°) composicio intervenit super premissis in hunc modum, videlicet quod dicti Helias et Geraldus Begonis quictaverunt, remiserunt in perpetuum et concesserunt pro se et suis heredibus sive successoribus, dictis conjugibus presentibus, recipientibus et solemniter stipulantibus pro se et Geraldo et Petro predictis, et heredibus, sive successoribus suis, totum jus, omnemque actionem et exercitium actionis, proprietatem, possessionem, hereditatem et deverium sibi, vel eorum alteri competent., vel competitur., ad presens vel in posterum, aliquo jure, vel aliqua ratione, in terra et prato supradictis ; et in ipsos conjuges, pro se et aliis consortibus suis, et heredibus sive succesoribus, ipsi Helias et Geraldus Begonis cesserunt et transtulerunt, pro se et suis heredibus sive successoribus, presentibus eciam et futuris, ad habendum, tenendum &c., pro septem libris currentis monete semel solvendis, quam summam pecunie ipsi Helias et Geraldus Bego recognoverunt et concessi fuerunt se habuisse et integre recepisse a dictis conjugibus, pro se et dictis consortibus, in bona pecunia numerata pariter et electa, nomine et ratione quictationis et concessionis premissorum, nichil juris &c., sibi retinent &c., et devestientes &c., in manibus nostris, de cujus dominia predicta movent et existunt &c., nos investimus &c., jure nostro et dominio, et specialiter et expresse tribus solidis currentis monete ublialibus, in festo omnium sanctorum, annis singulis, perpetuo persolvendis, et duodecim denariis currentis monete de accaptamento, solvendis, ut est moris, a dictis conjugibus, ac eorum consortibus, et suis, velu no ipsorum, pro se et aliis, ratione premissorum, nobis et nostris in premissis, semper salvis, promittentes &c., cujusmodi garentiam promiserunt et concesserunt specialiter et expresse se facturos perpetuo ab heredibus et liberis Petri de Mortariou, quondam fratris suis, necnon et a Petrona et Stephana, sororibus suis, ut dicebant, &c. In quorum omnium &c., presentibus litteris sigillum nostrum proprium dignum duximus apponendum, salvis juribus nostris, &c., et predictam terram de la Damnia, necnon et dictum pratum, dictis conjugibus et eorum consortibus predictis et suis, ad francum feodum concedimus, ad usus et mores castri et castellanie de Granholio diutius observatos, ad habendum, tenendum perpetuo ab eisdem et suis predicta, sub deveriis supradictis. Datum (f° 104 r°) XI kal. marcii, anno Domini M° CC° LXXXmo octavo.

(Original en parchemin dont le sceau est perdu. On lit au dos, en vieille écriture : Niouvic, de plusors terras et prats.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 105 r° (latin & occitan)

1290

Condamnation à mort prononcée par la Cour séculière de l’évêque d’Albi, de l’avis des prud’hommes de la même ville, contre un homme du lieu de la Noalhe, nommé B. Salomon, convaincu d’un crime horrible.

Noverint universi hoc presens instrumentum inspecturi, quod anno Domini millesimo ducentesimo, die sabbati ante festum Bartholomei Apostoli, cum quidam homo de Noalha, nomine B. Salomonis, ut dicebatur, esset judicatus ad trahendum ad caudam animalis, et ad decapitandum et comburendum per curiam secularem Albiae reverendi patris Domini Dei gratia episcopi Albiensis, et de consilio proborum virorum civitatis Albiae, eo videlicet quia, quia, ut dicebatur, de carnaliter cum quadam vacca immiscebat, et esset in loco vocato a La Nouta prope boayriam domini Raymundi Bernardi militis quondam de Scuria, et prope vadum Turri, per quod itur versus Scuriam, per dictam curiam Albiae secularem dicti episcopi, et per dictos probos homines, et universitatem dictae civitatis in dicto loco ductus una cum dicta vacca, decapitatus et in igne combustus, Raymundus Amic praeco communis dictae civitatis Albiae praeconizavit cum cornu seu tuba communi, in praesentia mei notarii et testium infrascriptorum, dicendo verbo tenus est praeconizando in hunc modum :

Aujats qu’eus fan à scaver de part de Mossenhor l’auesque, et dels prodhomes d’Albi, que en Bernad Salamo de Noalha sia estat per la cort seglar de mossenhor l’auesque et de cosseilh dels prodhomes de la ciutat d’Albi jutgat à roscegar et à decapitar, et ad ardre per aysso, car el jazia ab una vacca carnalament, et sia estat aiçi decapitat et ars essemps ab la dicta vacca. Que negus hom, per ardiment que aia, estraings ni privats, ni negune femena de la ossa daquest homi ni de la bestia, no mova en pena de corps et d’auer. Que se ou fasia et hom o podia proar en aquelha mateissa pena seria que ells( ?) an recenta.

Qua praeconizatione sic facta, et dicta per dictum praeconem, discretus vir magister Maurinus Amati bajulus secularis curiae dicti Domini episcopi Albiensis et Bernardus Casas, et Petrus Rigaudi, ut consules dictae civitatis, et Petrus Ademarii, ut custos forum et conservator forestariorum dictae civitatis, ac Philippus Olrici domicellus, Jacobus Fumeti, Raymundus Hugonis, Petrus Galco, Guillelmus Golferii, et plures alii proceres dictae civitatis Albiae, asserentes dictam sententiam, per dictam curiam secularem dicti domini episcopi, de consilio ipsorum proborum virorum esse latum, et dictam executionem in dicto loco pacifice et quiete et sine aliqua contradictione esse factam, requiserunt me notarium infrascriptum ut eis publicum instrumentum facerem de praedictis. Actum in dicto loco anno et die quibus supra, in praesentia et testimonio Guailhardi Fransa, Petri de Tholosa, magistri Guillelmi Trium Virginum, magistri Pontii Cunaill, notarii, Bartholomei Franciae, Guillelmi Tailhaferri, Lamberti de Foissenx, Arnaudi de Foissenx et plurium aliorum, et mei Hugonis Fabri, publici Albiae et Albigesii et totius Carcassonae et Biterrensis senescalliae, domini Hugonis notarii, qui ad requisitionem praedictorum, hoc instrumentum recepi, scripsi, et signo meo sequenti signavi, serenissimo domino Philippo, Dei gratia rege Francorum regnante. Avec paraphe.

(Bibl. nat., mss de Baluze, vol. Cotté Alby et Lavaur, fol. 63 anno 1290. Ex archivo civitatis Albiensis.)

F° 106 r°

1294

Contrat de mariage d’Arnaud de Gironde, fils d’autre Arnaud de Gironde, chevalier, avec Talasie (ou Tales) de Caumont, fille de Mre Bertrand, seigneur de Caumont, sous la constitution de 2000 livres de dot.

In nomine Dei patris et filii et spiritus sancti, amen. Noverint universi quod nobilis vir Arnaldus dominus de Gironda, filius quondam nobilis viri domini Arnaldi de Gironda militis, defuncti, cum consensu nobilis viri Anissancii de Cavomonte domicelli, consanguinei sui, et quorumdam aliorum amicorum suorum, contraxit matrimonium per verba de presenti, per expressum conscensum, cum nobili domicella Talesia de Cavomonte, filia nobilis viri domini Bertrandi domini de Cavomonte. Et vice versa dicta Talezia cum ascensu et voluntate predicti domini Bertrandi de Cavomonte, patris sui, contraxit matrimonium per verba de presenti, et per expressum conscensum, cum dicto Arnaldo de Gironda, cui Arnaldo dictus dominus Bertrandus dedit et assignavit in dotem et ex causa dotis, pro predicta Talezia filia sua, et nomine ipsius Talezie filie sue, arnesium nuptiale bonum et competens secundum nobilitatem et condecentiam ipsius Talezie, videlicet vestes, lectos et alia arnesia convenientia maritagio supradicto, et plus duo milia librarum bonorum burdegalensium in bona pecunia numerata, videlicet mille libras pro dote, immobilibus existente, et alias mille libras ejusdem monete ad emendum redditus datis, vel bona immobilia, pro dote in immobilibus existente : que duo milia librarum predictus Arnaldus de Gironda, non inductus vi, dolo vel metu seu errore aliquo, sed certus de facto, et certoriatus de jure suo, recognovit se habuisse et recepisse in bona pecunia numerata, una cum predicto arnesio pro dote et ex causa dotis predicte, renuncians exceptioni non habite, non recepte et non numerate dotis predicte, et exceptioni doli, mali et in factum ; quam quidem dotem dictus dominus Bertrandus assignavit et dedit dicto Arnaldo de Gironda, pro dicta filia sua, et nomine ejusdem filie sue, sub talibus conditionibus et pactis, quod si contingat dictam Talesiam predecedere in matrimonio supradicto, sine libero vel liberis, ex eodem matrimonio procreatis, quod dictum arnesium, et dicte mille (f° 106 v°) libre burdegalensium pro dote mobili assignate et date sint dicti Arnaldi de Gironda ; et quod alie mille libre pro dote immobili deputate, vel redditus inde acquisiti, vel bona immobilia inde empta sint et reservantur libere et sine contradictione quacumque ad proximiores heredes ipsius Talezie. Si vero contingat ipsam Taleziam predecedere antequam ipsum Arnaldum virum suum, libero vel liberis existentibus in et ex eodem matrimonio procreato vel procreatis, quod tota pos predicta, videlicet dicta duo milia librarum burdegalensium pro dote mobili et immobili assignata et data, seu in dote mobili et immobili existentes et existentia et dictum arnesium sit et applicetur liberis vel libero ipsius in dicto matrimonio procretais vel procreato. Si vero contingat dictum Arnaldum predecedere sive mori, antequam dictam Taleziam, libero vel liberis non existantibus, tempore mortis dicti Arnaldi, in dicto matrimonio procreatis, quod dicta Talezia habeat et recuperet libere et sine contradictione quacumque , dictum arnesium, et dictas mille libras pro dote mobili assignatas et datas, et alias mille libras ejusdem monete pro dupla, juxta foros et consuetudines diocesis Vasatensis, et alias mille libras burdegalensium pro dote immobili assignatas et datas, si tunc redditus vel bona immobilia, si qui vel que tuns empti fuerint, sive empta de dictis mille libris. Si vero contingat ipsum Arnaldum premori, extante vel extantibus ex dicto matrimonio libero vel liberis, quod dicta Talezia recuperet sine contradictione quacumque totam predictam dotem, videlicet dictum arnesium, et dicto duo milia libras burdegalenses pro dote mobili et immobili assignatas et datas, et ultra hoc centum marchas argenti, quas dictus Arnaldus dedit et donavit, dat et donat eidem Talezie, in augmentum dotis sue predicte. Pro quibus dote, dupla et augmento dotis, restituendis et solvendis dicte Talezie, juxta conditiones predictas, et pro aliis pactis, et conditionibus supradictis tenendis, complendis et inviolabiliter observandis, obligavit dictus Arnaldus dicte Talezie, et ejus patri predicto, se et omnia bona sua mobilia et immobilia, presenntia et futura, habenda, tenenda et possidenda sine contradictione quacumque per dictam Talesiam, sine omissione possessionis et saizine, quousque dicte Talezie fuerit de dicta dote dupla et augmento predictis, secundum adventum dictarum conditionum plenarie satisfactum, juxta usus et consuetudines predictas diocesis vasatensis ; ita quod fructus, exitus et proventus quos dictam Taleziam, vel alium seu alios ejus nomine vel mandato, contigerit percipere, vel habere de bonis vel hereditate predicti Arnaldi viri sui, ante satisfactionem dicte dotis et duple, et augmenti predicti, non computentur dicte Talezie in sortem vel solutionem, seu diminutionem dicte dotis, duple et augmenti predicti, jam hos fructus, exitus et proventus dat et donat ; si ita contigerit, ut dictum est, idem Arnaldus dicte Talezie, in augmentum dotis sue predicte, una cum alio augmento dotis superius assignato, si (f° 107 r°) sic contingeret evenire ; ita tamen quod quemcumque parentes, successores, tornalerii seu heredes dicti Arnaldi requirerent dictam Talesiam et offerrent de facto eidem Talesie dictam dotem et duplam et augmentum predictum, quod ipsa restituere et dimittere teneatur eisdem terram et hereditatem dicti Arnaldi, sine contradictione quacumque, facta prius eidem Talesie solutione integra dicte dotis, duple et augmenti predicti, secundum adventum dictarum conditionum, nulla diminutione, vel deductione facta vel facienda pro fructibus vel proventibus seu exitibus inde perceptis par dictam Talesiam, vel alium, seu alios loco ejus. Et renunciavit super premissis idem Arnaldus beneficio restitutionis in integrum ratione minoris etatis, vel alterius cujuscumque cause, et juribus quibus cavetur donationes propter causas ingratitudinis, vel quascumque alias revocari posse ; et juribus quibus cavetur posse pacta et dotalia ex causus legitimis revocari ; et juribus quibus cavetur donationes inter virum et uxorem, constante matrimonio, fore prohibitas ; et juribus quibus cavetur donationes excedentes summam quingentorum aureorum non valere sine insinuatione judicis ; et omnibus auxiliis juris canonici et civilis ; et omnibus consuetudinibus, usibus et statutis, et specialiter consuetudinibus et usibus diocesis vasatensis, si que vel qui sint, per quas, vel quos posset contra premissa vel aliquod seu aliqua premissorum fieri vel venire ; et omnibus beneficiis et privilegiis, et omnibus exceptionibus juris et facti, per que vel quas posset premissis, vel aliquibus premissorum aliquathenus derogari. Et voluerunt et requisierunt conjuges antedicti me notarium infrascriptum, quod de premissis facerem duo publica instrumenta, ejusdem tenoris, partita vel divisa per A. B. C. unum dicto Arnaldo, et aliud dicte Talezie. Facta fuerunt hec apud Cavum Montem in Agenesio, in ecclesia ejusdem loci, tertia die mensis augusti, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quarto. Regnante Philippo rege Francie, Bertando episcopo agennensi, in presentia et testimonio predicti Anisancii de Cavomonte, domicelli, domini Arnaldi-Guillelmi de Bidalhaco, domini Thome de Podio, et domini Galhardi Peleti, militum, fratris Arnaldi de Peza, gardiani Fratrum Minorum Penne, fratris Guillelmi Durchesa, de ordine Fratrum Minorum, Petri de Casis, Arnaldi-Guillelmi de Granhol, Arnaldi-Guillelmi Gui, Garcis de Sancto Michaele, domicellorum, Vitalis de Fissan, Arnaldi de Caris, Arnaldi Garcie de Vauro, Vitalis de Poiatiers, Vitalis Ferreira, Petri de Bretes, Ramundi Galop, Stephani de Insula, Guillelmi-Arnaldi del Barat, Carbonelli de Caris, Anisancii Delquei, Ramundi-Bernardi de Podio, Ramundi Mosteli, Vitalis Capdalbor, Ramundi del Brogal, Johannis de Lauriola, Ramundi-Bernardi Cauen, Bertrandi Teuler, Galhardi de Corsan, Geraldi de Lauriola, qui omnes assuerunt dictos (f° 107 v°) conjuges esse perfecte etatis ad matrimonium contrahendum ; et nostri Bertrandi Pagesa, publici notarii Agenni, qui ad requisitionem dictorum conjugum et dictorum domini Bertrandi et Anisancii, et quorumdam amicorum dictorum conjugum, hanc cartam scripsi, et in publicam  formam redegi, et signo meo consueto signavi.

(Bibl. Nat., mss. de Doat, vol. 38, cotté Contrats de Mariage, fol. 112-117, collat. sur l’original aux archives du château de Pau, inventorié au vieux inventaire d’Albret, au chapitre du commun des mariages, cotté de lettre Q. 5., le 7 octobre 1667, signé de Doat, et Capot.)

F° 108 r°

1299

Usus et consuetudines concessae villae de Vernio, ab Helia Talayrandi, comite Petragorensi, vicecomite Leomaniae et Alti-Villaris.

Helias Talayrandi Dei gratia comes Petragoricensis et vicecomes Leomanie et Altivillaris, universis praesentes litteras inspecturis, salutem et pacem. Ad universorum et singulorum noticiam volumus, tenore presentium, pervenire, quod Nos, ex certa sciencia, deliberato consilio peritorum habitatorum bastide seu ville de Vernio Petragorensis dyocesis, concedimus libertates, usus, statuta et consuetudines infra scriptas :

Primo videlicet quod quando aliquis aliquem facit evocare in jus, coram bajulo dicte bastide seu ville de Vergnio vel ejus curia, et conqueritur de ipso, de debito vel de pacto, vel de alio quocumque contractus et citatus statim sine dilatione quacumque recognoscat petitionem actoris fore veram, reus condempnabitur per dictum bajulum vel ejus curiam, ad solvendum infra novem dies, cum expensis sine gatgio aliquo, et scriptor, pro scribenda condempnatione, debet habere unum denarium tantum ; et post dictos novem dies bajulus non potest ponere dictum reum in gatgio nisi de voluntate dicti actoris, nec idem actor tenetur eum ponere in gatgio nisi velit. Item secundo quod si aliquis de aliquo dicto bajulo vel ejus curie conqueratur, eo modo quo supra in primo articulo, et reus neget

Petitionem actoris, et statim sine dilatione et ante juramentum calumpnie reus credat petitionem, ante quam scribatur petitio, reus condempnatur ut supra in primo articulo. Item tertio si aliquis conqueratur coram dicto bajulo vel ejus curia de ..... et actor oporteat ponere petitionem in jure, et dilacio seu dilaciones dentur in causa, scriptor debet habere ab actore, pro scribenda petitione brevi vel longua, quatuor denarios tantum. Item si proponantur exceptiones, replicationes, vel supplicationes, vel alique alie rationes, scriptor debet habere a parte proponente duos denarios tantum pro qualibet ratione vel exceptione. Item si ponantur positiones, de qualibet positione scriptor debet habere unum denarium a parte ponente. Item si interloqutoria feratur in scriptis in causa, debet habere scriptor duos denarios a qualibet parte tantum. Item si feratur sententia diffinitiva, debet habere a qualibet parte sex denarios tantum. Item si producantur testes, scriptor debet habere a producente pro quolibet teste, duos denarios tantum pro scriptura juramenti, nominum et depositionum eorumdem. Item si aliquis defficiat ad instanciam alicujus, et lis ad huc mota non fuerit, scriptor debet habere nichil ratione deffectis. Item si oporteat scriptorem abstrahere acta de papiris, ad instanciam alicujus partis, ipsa pars tenetur solvere scriptori pro scriptura de uno palmo de longo, de lato et de amplo, ita quod in dicto palmo sint XXV reguli, et in quolibet regulo sint XXV dictiones, sex denarios turonenses tantum. Item de actis scriptis contra aliquem ex officio judicis vel ejus curie, scriptor debet habere nichil, nisi pro qualibet assignatione diei duos denarios ab accusato tantum et si ille contra quem fuerit actum, vult habere copiam actor., post publicationem testium, scriptor tenetur trahere et debet habere, ut est dictum, et de qualibet denunciatione sive petitione, scriptor tenetur facere copiam parti petenti, nisi sit causa criminalis, et debet recipere de scriptura, at superius est dictum, de patitione et aliis. Item si aliquiq conqueratur alicui servienti de aliquo, de debito vel de pactis, vel de contractibus, vel de similibus, et partes conveniant inter se antequam compareant coram bajulo, et dicant inter se convenisse sine compromisso, bajulus non debet habere gatgium, sed idem bajulus potest facere jurare partes quod collusionem non fuerint in fraudem Domini, et si fraudem fecerint, potest eos punire in gatgio quo punirentur si mota fuisset lis inter eos, secundum ei placuerit. Item si aliquis habitans dicte bastide seu ville vel honoris ejusdem citatus fuerit coram dicto bajulo seu ejus curia ad instanciam alicujus, et adhuc inter eos ordinatum processum non fuerit, aliqua partium defficere non potes tilla die qua die bajulus vel ejus locum tenens erit in consistorio. Tamen si lis mota fuerit, et hora certa fuerit assignata de voluntate partium, ipsa hora transacta, pars comparens contra non comparentem poterit impetr. [….] si vero pars contra quam fuerit impetratus deffectus, invenerit partem adversam in curia illa die, coram dicto bajulus vel ejus locumtenente in consistorio non soluto, bajulus vel ejus locumtenens debet ad instanciam dicti defficientis revocare deffectum, et pars ad cujus instanciam revocatus fuerit deffectus, debet satisfacere parti adverse de expensis factis pro scriptura tantum. Item in examinandis testibus, et inferendis sententiis interloqutoriis et diffinitivis, bajulus vel ejus locumtenens debet vocare consules dicte bastide seu ville, si comode eos possit habere in criminalibus vero causis bajulus vel ejus locum tenens non debet procedere sine ipsis, si interesse voluerint in capiendo et quando criminaliter accusatur. Item quando aliquis condempnatur de crimine, bajulus vel ejus locumtenens debet facere per se ipsum justiciam de ipso condempnato ; et consules vel universitas non tenentur in aliquo nisi de eundo visuri justiciam, si eis precipiatur par bajulum. Item si bajulus faciat per servientem suum aliquem pignorare vel arrestare pro gatgiis suis, vel ipsemet pignoret vel arrestet ; nec ipse bajulus nec serviens debet habere aliquid pro predictis. Item bajulus et consules dicte bastide seu ville debent constituere itinera publica, et mutare de voluntate partium quas tangit, vel alias quando eis certum est quod comode sit predicta facere, et etiam reparare possunt consules dicta itinere, non vocato dicto bajulo, nisi voluerint. Tamen si denunciatio per aliquem facta fuerit de impedimento itineris publici. Coram bajulo vel ejus locumtenente, quod bajulus vel ejus locumtenens debet cognoscere predicto impedimento, secundum jus et rationem, si vero privatum sit. Item bajulus non solet introomittere nisi mediante clamore, et gatgium non est nisi quinque solidi. Item dicti consules levant et percipiunt cotos in terris, vineis et ortis, et consimilibus, prout in consuetudinibus continetur. Et si aliquis citatus vel citans per servientem dictorum consulum coram eisdem consulibus deffecerit, defficiens statim compellitur per bajulum vel ejus servientes comparer coram dictis consulibus. Item si aliquis transeat per terras, vineas, ortos et consimilia aliorum, plures contra voluntatem eorum quorum sunt, si dampnum dando transiens tenetur solvere, cujuscumque conditionis sit, IJ solidos et sex denorios pro gatgio, consulibus antedictis et emendare maleficium passo, nisi jus vel sufficientem causam transeundi habeat, tamen serviens dictorum consulum potest transire per predicta et comedere de fructibus, non enim vendere nec portare, nisi de voluntate eorum quorum sunt, processerit. Item quilibet dicte bastide seu ville et honoris ejusdem potest venare, burdire, piscare cum canibus et retibus in dicto honore ubicumque, exceptis deffensis claperiis, paxeriis, vetis et stagnis, et terris et vineis postquam per preconem fuerit deffensatum. Item nemo tenetur solvere leudam in dicta bastida seu villa, nisi in die mercati vel nundinis, et tunc debet, prout in consuetudine continetur. Item consules dicte bastide seu ville possunt tradere et talhare mensuras bladi et vini, non vocato dicto bajulo, vel ejus curia, et aliquis non debete ponere tabulam nec tenere sub pergeriis, vel domibus alterius, nec ponere aliquid super tabulam alicujus pro vendendo, nisi de voluntate illius cujus sunt, nisi in foro vol loco publico. Item habitantes dicte bastide seu ville utuntur conducere vel locare pleyduras suas et domos cuicumque voluerint ad XXVIII° annos continuos, non vocato dicto bajulo vel ejus curia. Item illi qui se faciunt constitui burgenses dicte bastide seu ville, debent tenere domicilium vel focum unam in dicta bastida vel villa per quinque annos continuos ; vel facere tenere per aliquem de suis, et hoc incipere infra primum annum, vel solvere decem libras consulibus et universitati presictis, et de hoc se obligere cum instrumento publico ; et quilibet potest …….. deffensum in terra sua, de mandato senescalli vel judicis, ita tamen quod sarretur cum vel claudat de fossatis quinque pedum de boca et duorum de sola ; et q …….. preconizare dictum deffensum in dicta bastida seu villa, per tres dies mercati, et bajulus non debet facere prisionem in domo alterius nisi de voluntate illius cujus est. Item quilibet venditor vel venditrix bone fame, vini, panis olei vel consimilium debet credi per juramentum suum usque ad summam duodecim denariorum sine testibus. Item si aliquis dominus feodalis petat ublias a suis feudatoriis, dicens quod non solvit feudatarius, si sit persona ydonea et fide digna, debet credi per juramentum suum, quantacumque sit summa. Item si aliquis frangat bannum juste appositum per dominum feudalem, frangens debet solvere dicto domino quinque solidos ; et si feodatarius petat dictum bannum a dicto domino feodi, ad recredenciam seu manleucam, et dominus facere noluerit, bajulus potest facere, vel ejus curia ob deffectum dicti domini feodalis. Item dominus feodalis debet recipere oblias a feodatariis in bastida seu villa, et curiam constituere in eadem bastida seu villa, si coram eo oporteat litigare, et nisi ipse dominus, vel alter ejus nomine inveniatur in bastida seu villa, non tenetur feodatarius, dum ublias presentet bajulo vel consulibus bastide seu ville. Item si aliquis locaverit alicui domum suam ad certum terminum, et ille cui locaverit non solverit, ille cujus est domus, potest pignorare clavem domus predicte, et includere que in ea sunt, donec sibi satisfactum fuerit de celario conduxionis dicte domus, et hoc propria auctoritate. Item si aliquis cessaverit de solvendo ublias domini feodali per …… vel amplius ; propter hoc feodus non est incursus domino, sed debet recuperare reyragia et alia prout est rationis et unum gatgium tantum. Item pro acensa vel in pignoratione aliqua facta de feodo, dominus nichil debet habere. Item bajulus, vel ille qui tenet prisionem, debet habere ab illo qui captus est, ratione prisionis XII denarios tantum et expensas si quas ei fecerit ; sed si capiatur pro debito vel gatgio regis vel bajuli, nichil solvet. Item pro banniendo, serviens debet habere ut pro citando et pignorando unum denarium et non plus. Item si bajulus ad instanciam alicujus, in bonis alicujus, posuerit bannum, si debitor satisfecerit creditori et bajulo predicto, de suo gatgio, et postea capiat bona predicta, sine licentia, non habet gatgium. Item si aliquis conquestus fuerit de pluribus simul et semel pro uno debito, licet quilibet se obligaverit in solidum, condempnati non tenentur nisi uno gatgio solum, videlicet duorum solidorum et VI denariorum, nisi solverint infra novem dies. Item pro gatgio bajuli, nec pro aliquo debito, non debet pignorare alicui vestis quibus cotidie utitur, nec pannum lectorum, nec lectum, nec instrumenta cum quibus adquirit victum suum, nec bladum paratum ad portandum ad molendinum ratione comestionis domus. Item si aliquis emat die fori vel [nundin.] ……. vel aliquid aliud cum quo acquirat victum suum, non tenetur solvere pedagium nec leodam. Venditor vero tenetur, prout in consuetudine continetur …….. solvere pedagium nec leodam de rebus sibi necessariis. Item si aliquis rem furatam emerit, et penes eundem inveniatur, tenetur emptor retituere illi cujus est sine quolibet precio, nisi eam emerit in foro et die fori publici, et hoc probare possit ; et licet defficiat emptor rei furate, pro habendo garentitore, non tenetur bajulo in aliquo nec ipsum vel ejus bona debet tenere sazita, dum tamen ydonee ...... illam rem emisse. Item servientes debent citare, pignorare, bannire in bastida seu villa et suburbiis pro I denario solum et .................. habebit pro salario pro leuca XII denarios, et secundum magis et minus, et si citet simul pro uno debito, vel compellat plures, de primo habebit integrum salarium, et de aliis, de quolibet unum denarium, nisi different alter ab altero per quartem partam leuce vel ulterius. Item si aliquis, aut sit habitans, aut non habitans in bastida seu villa, juratus vel non juratus, non tenetur solvere aliquid bajulo vel ejus curie, nisi prout superius est expressum, pro clamore aliquo. Item servientes non debent arrestare aliquem pro salariis suis, sed pignorent eum si velint, aut faciant pignorare sine multa aliqua. Item si aliquis fodendo, vel arando, vel simul faciendo in itinere publico, impedimentum prestiterit, in quinque solidis pro gatgio debet puniri tantum per curiam bajuli; si vero impedimentum prestiterit, ita quod non possit transire per illud, in sexaginta solidis debet puniri par curiam supradictam. Item usus est in bastida seu villa de Vergnio ….. ejusdem quod in pluribus que in predictis articulis non continentur, nec in consuetudinibus dicte bastide, seu ville, ad juris beneficium recurritur. Hos autem ….. usus, statuta et consuetudines, ac omnia supradicta, in quantum de jure possamus, approbantes et volentes ac precipientes illibata ….  observari et in nullo infringi, edicto perpetuo districtius inhibentes in perpetuum eorum testimonium, sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Actum die sabbati post festum beati Martini yemalis, anno Domini M° CC° nonagesimo nono.

(Original en parchemin, scellé d’un sceau en cire verte, à demi rongé, où l’on peut cependant distinguer encore …[175]

F° 111 r°

1304

I.              Pétition de la ville de Castilhonès en Périgord, qui demande, qu’ayant été précédemment partagée entre le roi de France et celui d’Angleterre, et gouvernée par deux baillis, réunie depuis toute entière sous la domination du roi d’Angleterre, soit gouvernée par un seul bailli.

II.           Requête de cette ville, pour être réunie à la sénéchaussée de Périgord.

III.         Réponse du roi d’Angleterre, qui accorde un seul bailli, mais réunit cette ville à la sénéchaussée d’Agenois.

A nostre seigneur le roi, prient les consuls de la ville de Castilloneis que come avant la pees novelment faite entre li et le roi de France, il tenoit tansulement la moitié de ladite ville, aveqe cinc ou sis paroches qui feurent governez par un baillif en vostre non suz vostre seneschal d’Agenois ; et le roi de France tenoit l’autre moitié de ladite oveques XVIII paroches, qui sont en la sénéchaucie de Peregorz ; et les fist governer par un autre baillif, et par achaison de ladite pees, ladite moitié, oveques les XVIII. Paroches seit assignée à notre seigneur le roi, pour certaine summe de rente par le roi de France, et il soit plus al profit et al honeur dudit nostre seigneur le roi, que tote ladite ville soit governée par un baillif, que par deus, prient lesditz consuls que nostre seigneur le roi voille joyndre tote ladite ville à la séneschaucie de Pérégorz, et ordiner et commander qu’elle soit governée tote par un baillif sous son seneschal de Peregorz.

Magnifico principi, ejusque excelse regie majestati, dominoque nostro illustri regi Anglie, domino Ybernie, duci Aquitanie, [Gasbi-cus][176] de Quersi, Robbertus Pauperhamo, Guill. De Favare, Mathias Salser, Stephanus de Rosis, consules dicte ville de Castilhonesio, Petragor.  Dyocesis, et universitatis ejusdem loci, cum omni promptitudine servicii et honoris, se ipsos ad pedes ejus, (f° 111 r°) sublimitatis vestre culmini, excellentissime princeps et domine, innoteat per presentes, villam predictam de Castilhonesio, seu partem ipsius in partem assignationis quorumdam reddituum vobis assignandor. per serenissimum principem dominum nostrum Francie regem, fuisse de novo traditam pro vobis et vestro nomine, gentibus vestris ; et quia medietas ville predicte pro indiviso cum quinque vel sex parochiis honoris ejusdem, que sunt in diocesi agenn. tantum prius ad vos spectabant, et alia medietas dicte ville cum decem et octo parochiis existentibus in diocesi Petragor., spectabant ad dictum dominum nostrum regem Franc., in honore et districtu ejusdem ville, nobis requirentibus et volentibus, senescallie vestre Petragor. dictam villam cum pertinenciis suis uniri, sicut prius per gentes dicti domini regis Franc. unita fuerat, et sub uno tantum bajulo gubernari, pro eo quia utilitati et honori vestro, et eciam utilitati nostre et ville predicte cedebat ; super hoc orta inter gentes vestras disceptacione, aliis dicentibus senesc. agennens. unionem hujusmodi faciendam, aliis senescallie Petragor. longe commodius faciendam. Vir nobilis dominus Johannes de Hastingus, senescallus et locum vestrum tenens in dicto ducatu, de mandato viri magnifici comitis Sabaudie, et domini Othonis de Grandissono militis vestri, ad locum predictum veniens, vocatis senescal. Agenn. et senescal. Petragor., et concilio suo, et consulibus, qui tunc erant, et usque ad quadraginta de melioribus hominibus dicte ville, medio juramento, invenit in formationem suam faciendo, que melius et comodius ad honorem et utilitatem vestram et dicte ville, eadem villa cum suis pertinenciis, per unum tantum bajulum gubernari poterat et debebat, et senescallie vestre Petragor. uniri. Ejus informacionis transcriptum parati sumus curie vestre per procuratorem nostrum hostendere nichil aliud super unione hujusmodi ordinando, quamvis cepe et cepius requisitus, dicento tamen quod prefatam informacionem sublimitati vestre transmiserat super hiis, prout vobis videbitur ordinandum. Quare dominacioni vestre affectuosius supplicamus quatinus amore Dei, et pro magna utilitate vestra et nostra, dictam villam cum suis pertinenciis dicte senescallie Petragor. unire dignemini, ne sub vestro dominio et (f° 112 r°) gubernacione in remotis partibus, et quodam modo nobis innotis et dissuetis dubius, judicium subire logamur. Dominus statum vestrum et perssonam et regnum in statu prospero dirigat, in perpetuum conservet. In signum vero et testimonium supplicationis presentis, sigillum communitatis nostre eidem supplicacioni duximus apponendum.

Datum apud Castilhonés, die lune post octavas omnium sanctorum, anno Domini millesimo trecentesimo quarto.

N.B. Transcrit sur l’original en parchemin. Le sceau dont il étoit revêtu n’existe plus. Au dos de la requête en françois, est écrit ce qui suit : Le seneschal de Ageneis aura la garde, et sera mandé à li qeille meinteigne leurs ancienes custumes les uns et les autres, meas qeil serront governé par un baillif.

(Bibl. nationale, mss. de Mr de Bréquigny, carton P. cotté Guyenne, Génér. et Elect. de Bordeaux, sur la copie faite à Londres.)

F° 113 r°

1304

Testament de Raimonde Ebrard, femme de Dragon Massole, damoiseau, demeurant dans le château de Grignols, par lequel elle choisit sa sépulture dans le cimetierre de l’église de Bruc ; fait un grand nombre de legs pieux aux eglises et aux monasteres ; rapelle Aymeric Ebrard, son Ier mari ; institue Gerald Ebrard, son fils, son héritier universel, et fait des legs aux deux autres, nommé Aymeric et Guillaume.

In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spriritus Sancti amen. Ego Raymunda Ebrarde, uxor Dragonis Massola commorans in castro de Granholio, sana mente, et in bona ac sana memoria, per Dei graciam constituta, ac bene compos mentis mee, actendens et considerans quod nichil est certius morte, nichilque incertius hora mortis, et quod ultimus recursus est ad mortem, et ad ipsam nulla distinctione juventutis vel eciam senectutis habita, finaliter pervenitur. Volens et ob hoc affectans testari, et de bonis et rebus meis disponere ac eciam ordinare, et saluti anime mee, prout melius potero, providere, ne cum de me humanitus contingerit, decedere videar intestatus. Testamentum meum ultimum, seu ultimam voluntatem et disposicionem extremam condo, statuo, facio, declaro, et de bonis et rebus meis dispono et ordino in hunc modum : in primis animam meam Deo, et beate Virgini Marie matri ejus et omnibus Sancti Dei commendo, eamque, cum exierit sive exempta fuerit a meo corpore, reddo ipsi Deo altissimo creatori, in cimiterio ecclesie de Bruc meam eligens sepulturam. Item lego pro salute anime mee, cuilibet capellano ecclesarium Sancte Fidis et de Bruc, decem solidos semel solvendos. Item lego cuilibet ecclesiarum Sancte Fidis, de Bruc, Sancti Johannis d’Estissac, de Lomanha, et Sancti Hylarii sex denarios renduales, solvendos et reddendos in die obitus mei, ad heredibus meis infrascriptis. Item lego cuilibet ecclesiarum castellanie et honorii de Granholio, unum cereum dimidie libre cere, semel solvendum. Item lego cuilibet ecclesiarum Sancti (f° 113 v°) Frontonis et Sancti Hylarii Petrag., et cuilibet Templi et Hospitalis Jherusalem, sex denarios semel solvendos. Item lego cuilibet conventui Monialium de Prompchieyras, et de Tribus Sororibus, quinque solidos semel solvendos. Item lego Hospitali seu capelle beate Marie de Granholio, sex denarios renduales, solvendos et reddendos per heredes meos infrascriptos. Item lego Fabrice ipsius capelle, et ad opus reparacionis ipsius, quinque solidos semel solvendos. Item lego domino Johanni Teolet presbytero, quindecim solidos semel solvendos. Item lego cuilibet presbyterorum, qui mee interfuerint sepulture, duodecim denarios semel solvendos. Item lego capellani Sancti Hylarii duos solidos semel solvendos. Item lego cuilibet conventui Fratrum Minorum de Petrag., et Predicatorum Bragerac., decem solidos semel solvendos. Item lego Hospitali Beate Marie Roncidevalli duodecim denarios semel solvendos. Item lego cuilibet ecclesiarum castellanie et honorii d’Estissac unum cereum dimidie libre cere. Item volo, dispono et ordino quod omnibus creditoribus et de me juste querelantibus fiat intagra satisfactio et emenda de bonis meis non legatis, per heredes meos infrascriptos. In omnibus vero bonis mobilibus et immobilibus, rebus et hereditatibus que olim fuerunt Aymerici Ebrardi quondam mariti mei jam defuncti, ex voluntate, potestate et expresso consensu et precepto mihi traditis et concessis ab eodem Aymerico quondam marito meo, in suo ultimo testamento, seu ultima voluntate et dispositione extrema, cum consilio nobilis ac potentis viri Helie Talayrandi domini de Granholio, eidem a dicto quondam marito mea datis et concessis. Cujus testamenti ultimi, seu ultime voluntatis et dispositionis extreme dicti quondam Aymerici mariti mei tenor inferius est insertus, facio et instituo eidem Aymerico quondam marito meo heredem universalem dictis bonis Geraldum Ebrardi filium meum, et quondam dicti Aymerici, hoc in primis excepto, quod volo, ordino ac dispono quod Aymericus Ebrardi filius meus et quondam dicti Aymerici mariti mei deffuncti, et frater ipsius Geraldi habeat, teneat et possideat de bonis predictis, quandiu vixerit, sexaginta solidos renduales et Guillermus Ebrardi, frater eorumdem Geraldi et Aymerici, et filius meus, et quondam dicti Aymerici, habeat, teneat ac obtineat de bonis predictis quondam dicti Aymerici, quinquaginta solidos renduales. Et si contingat ipsum Geraldum decedere sine herede ex ipso legitime descendente et superstite, facio et instituo eidem Geraldo heredem universalem in dictis bonis quondam dicti Aymerici mobilibus et immobilibus, dictum Aymericum fratrem suum, ac filium meum, et dicti quondam Aymerici. Et si de ipsis (f° 144 r°) Geraldo et Aymerico contigerit decedere sine heredibus ex ipsis legitime procreatis superstitibus, eisdem Geraldo et Aymerico, heredem in bonis predictis mobilibus et immobilibus, rebus et hereditatibus que quondam fuerunt dicti Aymerici, patris ipsorum, universalem instituo[177]. Item lego dicto Geraldo, vel superstitibus heredibus ipsius in premissis, centum libras currentis monete, quas mihi legaverat dictus Aymericus quondam maritus meus. Item ego dicta Raymunda facio, ordino et instituo in omnibus bonis meis mobilibus et immobilibus, solutis prius legatis meis predcitis, et satasfacto creditoribus meis, et de me juste querelantibus, heredem meum dictum Geraldum Ebrardi filium meum et quondam dicti Aymerici. Et si contingat ipsum Geraldum decedere sine herede ex ipso legitime descendente superstite, facio et instituo eidem Geraldo heredem in predictis bonis meis, dictum Aymericum fratrem suum, filiumque meum, et dicti quondam Aymerici. Et si contingat ipsos Geraldum et Aymericum decedere sine herede ex ipsis legitime decendente superstite, eisdem Geraldo et Aymerico heredem in bonis meis predictis facio et instituo dictum Guillermum Ebrardi fratrem ipsorum Giraldi et Aymerici, ac filium meum. Et hujusmodi testamenti mei ultimi, seu ultime voluntatis et dispositionis extreme executores meos facio et instituo Guillermum Massinh, et Guillelmum Massinh, et Guillermum Vigerii, domicellos, fratres meos, et magistrum Heliam Ebrardi cognatum meum, et quemlibet eorum, quibus et cuilibet eorum in solidum do et concedo plenam et liberam potestatem et mandatum speciale premissa omnia et singula exequendi et complendi, et pro execucione et ad opus execucionis predicte, vendendi, distrahendi, alienandi omnia et singula bona predicta, si necesse fuerit, ad perpetuum vel ad tempus, necnon et faciendi omnia alia et singula que possunt et debent facere boni, veri, certi et legitimi executores cujuslibet testamenti ultimi seu ultime voluntatis et dispositionis extreme, et que in et circa premissa erunt necessaria et eciam opportuna. Et hoc est testamentum meum ultimum, et mea ultima voluntas, et dispositio mea extrema, quod et quam valere volo et in nullo infringi, jure testamenti perfecti vel imperfecti, sollempnis vel nuncupativi, in scriptis, vel sine scriptis facti, volo saltem quod valeat jure codicillorum, vel saltem secundum canones xantonenses, vel eo modo meliori et utiliori quo valere poterit et debebit, de jure, usus eu consuetudine, vel quacumque alia ratione. Et juro ad sancta Dei evangelia corporaliter prestito tacto libro, ego dicta testatrix, me non facturam ex nunc et in futurum aliquod aliud testamentum, seu ultimam voluntatem et dispositionem extremam hactenus feci seu condidi, revoco penitus et annullo. Illudque vel eas nolo ex nunc et in futurum habere alicujus roboris firmitatis. Et supplico venerabili (f° 144 v°) et discreto viro domino officiali curie Petrag., et nobili ac potenti viro domino de Granholio, et quibuscumque aliis personis, in quacumque dignitate constitutis, ut de premissis et quolibet premissorum sint, et eorum quilibet defensores, et omnia et singula presenti meo ultimo testamento faciant et fieri faciant tenere, servare et complere, prout eis et cuilibet ipsorum visum fuerit faciendum. Et invoco mihi testes dominos Bertrandum, rectorem ecclesie de Bruc, Celebrinum, rectorem ecclesie Sancti Johannis d’Estissac, Bernardum priorem de Lomanha, dominum Amaluinum de Charbonieyras, Johannem Teolel, Arnaldum de Monteclaro, Petrum de Granholio, Arnaldum de Monsac, domicellos, et dominum Guillermum de Valaruey, rectorem ecclesie Sancte Fidis, et hujusmodi testamenti mei ultimi, seu ultime voluntatis mee et dispositionis extreme sint memores, si opus fuerit, atque testes, et quod tam habentes sigillum, quam non habentes, sigillo Petrag. curie, quod rogo et supplico presenti testamento meo ultimo, seu ultime voluntati mee et dispositioni extreme apponi, sint in hac parte contenti. Nos vero prenominati testes, qui premissis omnibus et singulis, per dictam testatricem factis et ordinatis uno et eodem contextu, presentes interfuimus, a dicta testatrice vocati specialiter et rogati, sigillum dicte Petrag. curie, quod rogamus et supplicamus presenti testamento ultimo seu ultime voluntati mee et dispositioni extreme dicte testatricis apponi, sumus et esse volumus in hac parte contenti. Nos vero officialis dicte curie Petrag., ad preces et instanciam testatricis et testium predictorum, sigillum ejusdem curie presenti testamento, seu ultime voluntati, et dispositioni extreme, duximus apponendum, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum. Datum die martis ante festum ascensionis Domini, anno ejusdem millesimo CCCmo quarto.

(Exped. sur parchemin sans signature de notaire. Il y avoit seulement un sceau, qui est perdu. A la suite est le testament d’Aymeric Ebrard mari de Raimonde, de l’an 1286, écrit de la même main. Il est rapporté en son rang, fol. … On lit au dos, d’une écriture du XVIe siècle : Testament de Raymonde Ebrarde, femme de Drogon Massola demeurant au chasteau de Granholz, non signé. – Autre testament d’Aymeric Ebrard, inséré audit premier testament.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 115 r°

Vers 1305

I. Pétition de Pierre de Galard, sire de Limeuil, au roi d’Angleterre, pour obtenir la confirmation du commun de Limeuil et de Paunac, qui avoit été accordé à Bertrand de Bauville, son oncle par Henri III roi d’Angleterre, en lui donnant la châtellenie de Limeil.

II. Réponse du roi d’Angleterre.

A nostre seigneur le Roi.

Suplie Pierre de Gallard sires de Limeuil que coument le rois Henris d’Engleterre monsr, antans qu’il rendi, et donna le castel et le chastelenie de Limeuil et ces apartenances, à monsr Barterant de Bouville mon oncle, il li rendi et donna le commun de Limeuil et de Paunac, et des apartenances et apendanches de Limeuil audit monsr Barteran, à li et à ses successours à tenir en hommaie dudit nostre sr le roy.

Suplie audit Roy nostre seigneur ledit Pieres de Gallard que le doun du commun dessus dit seit donné et confermé du roi nostre seigneur, qui ore est, de grace especiau, et il est aplies d’enterer ense foy, et en son hommaie dudit commun, jasoi che que le roi monsr ne tiegne le commun, ne ledit Pieres aussit, mais à l’aide du Roi nostre seigneur, ledit Pieres en fera son poiar du recouvrer.

(N.B. Transcrit sur l’original en parchemin. On lit au dos la réponse suivante.)

Dominus noster rex, visis quibusdam litteris antiquis, certificatus est quod castrum et castellania de Limol, cum universis pertinenciis tenentur et debent teneri ab eo, sub uno homagio, de quo dominus noster rex Franc., salva sua gratia, injuriatur eidem, et ob hoc respondetur quod dictus dominus P. de Galardo, sicut bonus et fidelis amicus det auxilium suum gentibus suis, quas intendit super hoc mittere domino regi Franciae, ad finem quod homagium et resortum dicti castri cum pertinenciis sibi dimittat. Quo facto dominus rex dictum dominum P. ad homagium admitteret integraliter sicut debebit, de illo communi, faciat dictus dominus P. quod dominus rex (f° 115 v°) seisinam habeat communis predicti suo facto, rex faciet sibi gratiam de qua debebit merito contemplari.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, carton cotté Guyenne 7, élect. de Périgueux. Sur la copie faite à la Tour de Londres, ex Bundel. in Turri Lond., n° 9, sans date.)

F° 116 r°

1305

Lettre du pape Clément V à Archambaud, son chapelain ; abbé de l’église séculière de Saint Astier, fils du feu comte de Périgord ; par laquelle il lui permet de posséder plusieurs bénéfices, l’absout de l’excommunication, s’il l’a encouru, et de la simonie, s’il s’en est rendu coupable.

Clemens &c. Dilecto filio Archambaldo, filio quondam comitis Petragoricensis, capellano nostro, abbati secularis ecclesie Sancti Austerii Petragoricensis diocesis salutem, &c. Sacra sancta Romana Ecclesia devotos et humiles filios propensius diligere consuevit, et quos in sua reperit devotione ferventes, favoribus honorare condignis et specialibus gratiis confovere. Ad personam itaque tuam, tue ac tuorum devotionis exigentibus meritis nobis gratam, paterne benignitatis oculum extendentes, libenter ea tibi gratiose concedimus, ex quibus tibi statutis et status provenire valeat incrementum. Petitio siquidem tua nobis exhibita continebat quod licet tu conscientiam habeas scrupulosam, ex eo quod licet aliquibus excommunicationum, suspensionum et interdicti sententiis ab homine vel a jure prolatis, occasione abusionis litterarum apostolicarum, gravis inspectionis manuum in cleriocos et etiam violente, et transgressionis constitutionum provincialium et synodalium, et ex aliis causis pluribus esses astrictus, tam in seculari Sancti Asterii Petragoricensis diocesis abbatia, ac in majori et S. Frontonis Petragoricensis ecclesiis, caninicatus et prebendas, et prioratum Sancti Stephani de Licia sine cura, qui nec dignitas nec personatus existit, per capicerium monasterii Sancti Martialis Lemovicensis, ad quem de antiqua et diutius observata in ipso monasterio consuetudine, collatio prioratuum ejusdem, ut dicitur, pertinet, abbate ipsius monasterii in remotis agente, vel monasterio ipso vacante, tibi alias rite collatum contradictione Roberti La Garda monachi, se super hoc opponentis, nequaquam obstante, necnon quasdam decimas in lectorensi et Petragoricensi diocesibus, tibi beneficiorum loco assignatas, et quosdam etiam reditus, tibi per capitula dictarum majoris, Sancti Frontonis, ac Sancti Austerii ecclesiarum sub annuo censu concessos, prout hactenus canonicis earumdem consuevere concedi, nulla super eisdem sententiis absolutione habita, es adeptus. Quare cupiens tue conscientie et saluti consuli salubriter in hac parte, nobis humiliter suplicasti, ut tam super eisdem sententiis de beneficio absolutionis, quam super irregularitate et inhabilitate, si quam, horum occasione (f° 116 v°) contraxeris, necnon labe simoniace pravitatis, si forsan circa acquisitionem hujusmodi beneficiorum, vel alios fores quoquomodo respersus ; et ut praedicta taliter acquisita retinere licite possis, providere tibi misericorditer de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, qui ad personam tuam gerimus benevolentie specialis affectum, tuamque salutem ferventibus desideriis affectamus, volentes providere tibi de salubri remedio, premissis tuis supplicationibus inclinati, te ab hujusmodi excommunicationum, suspensionum et interdicti sententiis quibuscumque, ac aliis, si forsan aliquibus ligatus existas, apostolica auctoritate absolvimus, teque restituimus ecclesiasticiis sacramentis ; super irregularite quoque, ac labe pravitatis simoniace in dictis beneficiis obtinendis, val alias commisse, si sis illis aliqualiter maculatus, et ut eis et premissis omnibus nequaquam obstantibus, abbatiam, canonicatus, prebendas, prioratus, decimas et redditus supradictos, quos omnes eadem tibi auctoritate, de novo donamus, et ex certa scientia confirmamus, retinere licite valeas, de specialis dono gratie, dispensamus, ac abolemus in te, ut tuam conscientiam serenemus, omnem infamie maculam et inhabilitatis notam horum occasione contractas, de apostolice plenitudine potestatis ; ita quod nichil propterea contra te possit detractationis impingi, vel aliquod ostaculum in his, vel quibusvis aliis interponi, fructus preterea si quos ex eis, vel eorum aliquibus minus licite percepisti, tibi gratiose remittimus et donamus, ut ad restitutionem eorum nullatenus tenearis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre abolitionis, restitutionis, donationis, confirmationis, absolutionis et dispensationis infringere &c. Si quis autem &c. Datum Lugduni decimo sexto kalendas decembris pontificatus nostri anno primo.

(Bibl. Nat., mss. de Colbert, vol. cotté Recueil de pièces pour l’Histoire des papes, n° 4038, capitulo LXIX, fol. 53. On en trouve une copie dans le mss. de Baluze, portef. cotté Varia, et regesta Pontificum, f° 72, ex veteri codice Bibl. reg. n° 9919 – qui est le même que 4038B.)

F° 117 r°

1305

Lettre du pape Clément V à Gaston de Gontaut, chanoine de l’église de Cahors, fils de noble homme Gaston de Gontaut ; par laquelle il lui promet la premiere prébende ou dignité, qui viendront à vaquer dans la même église.

Clemens &c. Dilecto filio Gastoni de Gontaldo canonico Caturcensi salutem &c. Nobilitas generis, aliaque laudabilia tue merita probitatis, super quibus nobis fidedignorum testimonio comendaris, necnon dilecti filii nobilis viri Gastonis de Gontaldo patris tui, pro te nobis in hac parte humiliter supplicatis consideratio nos inducant, ut ad personam tuam apostolice liberalitatis dexteram extendamus. Hinc est quod nos volentes facere tibi gratiam specialem, canonicatum ecclesie Caturcens. cum pletudine juris canonici, ac prebendam et dignitatem nulli alii jure debitas, si in eadem ecclesia, sive simul, sive separatim vacant ad presens, cum omnibus juribus et pertinentiis suis, apostolica tibi auctoritate conferimus et providemus de illis. Si vero nulla talis prebenda et dignitas vacant ad presens in ipsa ecclesia, nos prebendam et dignitatem proximo inibi vacaturas, que similiter de jure nulli alii debeantur, conferendas tibi cum vacaverint, sive conjuctim, sive separatim eas vacare contigerit, donationi apostolice reservamus, decernentes exnunc irritum et inane, si secus super hoc a quocumque, quavis auctoritate contigerit acceptari ; nobostantibus de certo canonicorum numero, et aliis quibuscumque statutis et consuetudinibus contrariis ipsius ecclesie, juramento, confirmatione sedis apostolice, vel quacumque firmitate alia roboratis, seu si aliqui super provisionibus sibi faciendis de dignitatibus, canonicatibus et prebendis in eadem ecclesia speciales, vel de beneficiis ecclesiasticis in illis partibus generales dicte sedis litteras impetrarunt, aut si aliqui apostolicis quibus per hoc nullum volumus prejudicium generari, vel alia quavis auctoritate in eadem ecclesia in canonicos sint recepti, vel ut recipiantur, insistant, seu si venerabili fratri nostro episcopo, et dilectis filiis capitulo caturcen., vel quibuscumque aliis ab eadem sit sede indultum, quod ad receptionem vel provisionem alicujus minime teneantur, et ad id compelli non possint, quodque de canonicatibus et prebendis dicte ecclesie, seu dignitatibus vel beneficiis ecclesiasticis, ad eorum collationem, electionem, vel aliam dispositionem communiter vel divisim spectantibus, nulli valeat provideri per litteras apostolicas, non facientes plenam &c. usque fit mentio specialis, seu si presens non facis, et [õ][178] usque corporaliter illud prestes. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre (f° 117 v°) collationis, provisionis, reservationis, et constitutionis infringere &c. Si quis autem &c. Datum Lugduni, IJ kal. decembris pontificatus nostri anno primo.

Clemens &c. Dilectis filiis abbati monasterii Sarlatensis, et decano de Sigiaco, ac preposito de Temolato ecclesiarum, Petragoricen. diocesis, salutem &c. Nobilitas generis aliaque laudabilia dilecti filii Gastonis de Gontaldo, canonici caturcen., &c. Quocirca &c. Datum Lugduni &c.

(Bibl. Nat., mss. in fol., cotté Recueil de pièces pour l’histoire des papes, n° 4038 et anciennement 9919, capitulo LXX du reg. de Clement V, fol. B.54. La 2e pièce, eodem capitulo, fol. 54.)

F° 118 r°

1309

Traité entre Hélie de Talleyrand VIII du nom, comte de Périgord, et les commissaires du roi ; pour la levée du droit de francfief dans cette province ; par lequel il fut convenu que le comte avoit un tiers de ce droit, et que les deux autres tiers appartiendroient au Roi. Cette convention ne fut faite que pour le tems lors présent, sans préjudice des droits du comte pour l’avenir.

[179]In nomine Domini amen. Anno ejusdem M° CCC° n…………

………………………………………....cum, in domo Gualhardi

de Liardo burg…………………………………dominos Ivonem

de Landunaco legum doctorem ………………………………….

Feodorum nobilium in non nobiles translatorum in ……………..

……………………….…..na parte, et nobilem et magnificum vi-

-rum Heliam Talayrandi ………………….………super eo quod

dicti domini Yvo et Johannes dicebant ad dominum regem perti-

-nere …………………………… nobilibus hereditates seu feoda

nobilium possidentibus in terra et distric………………………..

Caturcinio quam in Petragoricinio, inter ceteras ea ………………

quod tales hereditates et fe…………………… dudum sub manu

regia resaysir., eodem comite in contrarium asserente, et ad ipsum

et non ad alium ……………… debere, cum in tota terra sua om-

-nimodam juridictionem habere noscatur. Sique in possessione

amortizandi tal……………………feoda, suique predecessores

fuerunt, ut dicit, et quod plures secum super predictis firmaverunt, et feoda alienata ……. ad suam manum posuerat, prout dicebat apparere per quodam publicum instrumentum. Tandem inter predictos …………. et Johannem, nomine regio, ex una parte, et dictum comitem pro se, ex alia, extitit unanimiter concordatum quod ……………es tertiam partem dictarum financiarum habeat, duabus partibus earumdem financiarum, cum prefato domino rege in sua ………… remansuris, voluntate tamen ejusdem domini regis super hoc retenta. Acto etiam per dictum comitem expresse, quod propter hoc non (f° 118 v°) intendit in futurum, quantum ad alienationes feodorum seu hereditatum nobilium in non nobiles transferendorum, sibi et suis successoribus aliquod prejudicium generare; immo quod hac compositione non obstante, jus suum, quantum ad futures alienationes salvum remaneat et illesum. Et ut predicta majori firmitate nitantur, voluerunt predicte partes quod presens instrumentum eorum sigillis propriis sigilletur. Testes sunt Arnaldus de Proboleno, thesaurius senesc. predicte, magister Petrus de Tre, jurisperitus, magister Petrus de Napros, et magister Bertrandus de Posolis, notarius. Et ego Raymundus Costancii notarius, qui ad requisitionem dictarum parcium hoc fideliter scripsi, et in formam publicam redegi, et meo signo signavi.

Nos vero Ivo de Landunaco, legum doctor, clericus, et Johannes Roberti miles domini nostri Francie regis. Et nos Helias Talayrandi comes Petrag. predicti, in testimonium premissorum sigilla nostra duximus presenti instrumento apponenda.

(Original en parchemin, dont la partie supérieure, surtout dans le milieu, est en partie détruite par vetusté, et en partie coupée avec des ciseaux. Il était scellé de trois sceaux, dont il ne subsiste plus que les lemnisques du 1er et 3e en parchemin. On lit au dos, en écriture d’environ le milieu du XIVe siècle : Composition facta inter collectores regios financiarum feodorum gentilium, et dominum comitem, videlicet quod dominus comes habet tertaim partem financiarum in comitatu suo.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 119 r° occitan/gascon

1310

Note préliminaire : Transcription et notes J. Roux

Contrat de mariage de Pons, seigneur de Castillon, damoiseau : avec Marguerite de Gironde, fille d’Arnaud seigneur de Gironde et de Tales de Caumont ; et petite fille d’autre Arnaud, et de Geraude de Pons de Bergerac.

 

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen. Coneguda causa sia que la noble[180] molher Na Margarida, filha sa en arreyra[181] deu noble baron[182] lo senhor N’Arnaud sa en arreire senhor de Gironda cavoir[183] qui fo[184], estantz Na Dona medissa[185] e de son propri dreit, si cum fo dit … … … en la preséncia de mi notari et deus testimonis dejus escriutz, s’es dada e autreiada en molher et en esposa per palauras[186] de present, an[187] noble baron a’N Pontz senhor de Castelhon en Medouc[188] daudet[189] ; e lo medis En Pontz de son bon grat es se dat et autrayat en marit, espos, per palauras de present, a la deita Na Margarida ; e la medissa Na Margarida au[190] dat et autreyat en cest present maridatge, segont los fors et costumas e’us usatges[191] de Bordalés, sin vestida[192] et arnesada de raubas et d’autras causas, ayssi cum a tau don atanh[193], et plus dos milia liuras de la moneda corsable[194] en Bordalés, en deners[195] comptantz, aissi cum deners et causas moblas[196] per molher datz a marit en maridatge, segont los dreitz, fors, costumas et usatges de Bordalés. De lasquaus avant deitas raubas et arnés et dos milia liuras en deners, lodeit En Pontz reconogo[197] que era et es estat pagat et satisfeit[198] deu tot, en maneyra que s’en tengo per ben pagat deu tot, en[199] renunciet de sa certa sciéncia a tota exception de non agudas, presas, comptadas et recebudas totas las avant deitas dos milia liuras en deners comptantz, e de no agudas et de no arrecebudas[200] raubas et arnés, aissi cum deit es, et de menor pretz, de baudia[201] et d’engan. Et d’autra part, la medissa Dona Na Margarida, ab volontat et ab autreg et ab esprès consentiment de la nobla Dona Na Talès de Caumont, molher sa en en arreyre deu noble baron Arnaud, sa en arreyre senhor de Gironda qui fo, et deu senhor En Thomas de Puchs cavoir, et de Arnaud de Pins de Curton, et deu senhor Pausa[202] de la Reula, ordeners[203] si cum es deit deu darder[204] testament deudeit senhor de Gironda qui fo, a plus dat, autreyat deudeit son marit, en cest avandeit maridatge, segont los deitz fors  et costumes180 de Bordalés, totas aqueras[205] cent et cinquanta liuras de la moneda desus deita de renda per an, lasquaus disso que lodeit senhor N’Arnaud senhor de Gironda , ses[206] paire et N’Arnaud ses filhs qui foren, et fraire sa en arreyre de ladeita Na Margarida, en lurs dardeyras voluntatz vogoren et autreyeren que la medissa Na Margarida agos[207] degos et pogos aver de la terra et deus heretatges deus deitz payre et frayre qui foren de la deita Na Margarida, sentz justi[d]ia[208] per son apanament deusdeitz heretatges et terra deus deitz payre et filh qui foren ; laquau avant deita arrenda la deita Na Margarida et la deita dona Na Thales et lodeit exequtor dissoren et reconogoren que lodeit N’Arnaud senhor de Gironda qui fo lo soens[209] en son darder testament assignet et propauset a la medissa Na Margarida las cinquanta liuras de renda, sobre lo peatge ab sas apertenensas que lo medis N’Arnaud qui fo avé[210], tené et prené, et devé aver, tener et prendre eu[211] loc aperat205 sobre Dordonha en la honor de Gensac, et las cent liuras sobre la part que lo medis N’Arnaud qui fo avé et devé aver eus molins de Labency[212] et en las autras rendas que avé et devé aver près los deits molins ;  e l’a dat et autreyat la medissa Na Margarida au deit son marit, segon los deits fors et las costumas de Bordalés, ab voluntat er ab autrey et ab exprès consentiment de la deita Dona Na Thales et de las autras personas dessus nompnadas, totz dreitz, devers, dreiturias et senhorias que la medissa Na Margarida agos, degos o pogos aver en totas las deitas cent cinquanta liuras d’arrenda, et encontre les hereters eus bens qui foren deudeit son fraire et contra totas autras personas per radon[213] de la medissa arrenda200 et de las laissas desus deitas aissi cum de terra o renda o causas no moblas dadas per molher a marit sobre contreit198 de maridatge, segont les deitz fors et costumas de Bordalés. E per las medissas cinquanta liuras de renda per an, l’avant deita Dona Na Thales et li deit exequtor en nom e en loc deus enfantz et hereters deudeit N’Arnaud de Gironda lo jorn qui fo, en tant cum a lor atanh o apertener deu o pot, an autreyat, leyssat[214] et quitat a ladeita Na Margarida et audeit son marit, per nom de ley[215] et de lurs hereters, tot l’avant deit peatge ab totas sas apertenensas, audeit  N’Arnaud paire et filh et a la dona Na Guirauda de Pont mayre deudit N’Arnaud qui foren atanhent et apercevent[216] en aucuna[217] maneyra. E d’autra part l’avant deita Na Margarida a, ab voluntat et ab autrey de la deita dona Na Thales et deus autres  ordeners desus mentagutz, a plus dat et autreyat en cest maridatge au deit son marit segont los medis fors et costumas de Bordalés, totas donacions et laissas, et tota succession que a ley fossan o sian avingut et escadut[218] sa en arreyre et a venir, et escader lo deyan o puscan en aucuna maneyra devert[219] la Dona Na Margarida de Torena  sa ancta[220] o mamena[221], et devert En Canhard[222] de Piton son oncon[223] qui foren, o devert aucun dreit o devert quausques autras personas, exceptat les avant deitz son paire et son frayre, et la dona Na Guirauda sa mayre qui foren, ayssi cum causas moblas et no moblas dadas et autreyadas a marit en maridatge, segont los deit fors et costumas de Bordalés. E d’autra part es assaber que lo deit En Pontz senhor de Castillon, en favor d’aquesta[224] present contreit et maridatge a feit e autreyat oscle[225] a ladeita Na Margarida sa molher, segont les deits fors et costumas de Bordalés, cent et cinquanta liuras de la moneda de sus mentaguda de renda per an a tota la vita de la medissa Na Margarida, tant solamen si s’endeven que Deus fassa son comandament deudeit En Pontz avant que de ladeita Na Margarida sa molher, las quaus avant deitas cent et cinquanta liuras de renda deudeit oscle lo medis senhor de Castelhon a mes, assignat et propausat, ab aquesta carta, a ladeita sa molher sompnadamentz[226] et especiaumentz, sobre tot quant que lodeit senhor de Castelhon a et deu aver en aucuna maneyra en castel, en loc, en la senhoria ou[227] destreit et en la honor de la Marqua en Medouc, quausques causas que sian et estre puscan o deyan per aver et tener per ladeita Na Margarida et per tot son mandament, après la fin deudeit En Pontz a tota sa vita tant solament, ayssi cum oscle dat fos et autreyat per marit a molher sobre contreis[228] de maridatge, si le cas desus deit s’endeven deudeit En Pontz avant que de ladeita sa molher ayssi cum deit es ; essi[229] las deitas rendas et causas deudit loc o honor atanhent audeit En Pontz valen menhs de las deitas cent cinquanta liuras d’arrenda per an deudit oscle, tot aquel menhs lo medis En Pontz vougo qu’en sia fornit, bailhat et assignat de sas autras rendas en bons locs autres au plus près de ladeita honor de la Marcha[230] ; e per lo medis menhs assignar et fornir, si necessari es, lo medis En Pontz a obligat et obliga a ladeita sa molher sas autras rendas et causas no moblas ; et las rendas et causas deudeit loc et honor de la Marcha, lo cas dessus deit endebinent[231] valent plus[232] per an de las deitas cent cinquanta liuras per an del deit oscle, tot aquet[233] plus sera et deura estre deus hereters deudeit En Pontz ; et las raubas et arnés et las dos milia liuras en deners desus mentagudas deu maridatge desus deit lo deit En Pontz senhor de Castelhon a mes, assignat et propausat ab aquesta present carta a ladeita sa molher et a son ordenh, sobre dos cens cinquanta liuras de renda per an, lasquaus dos cens cinquanta liuras de renda per an lo medis En Pontz a mes, assignat et propausat a ladeita sa molher et a son ordenh sobre totas las rendas et sobre tot quant entegrament que lo medis En Pontz a et deu et a acostumat a aver, prendre, tener, culhir et recebre en aucuna maneyra en tot lo castet, la honor, lo destreit et a la senhoria deu loc aperat de Castetnau de Medouc, quausque causas que sian et estre puscan o deyan, si lo cas s’endeven deudeit En Pontz avant que de ladeita sa molher, aissi cum deit es, ayssi et en tau maneyra que en cas desus deit, après la fin deu medis En Pontz, ladeita Na Margarida o sos[234] ordenhs, per lur propria auctoritat, ayan, tengan, possedican[235], usen et espleyten totas et sengles[236] las rendas et causas ab lurs apertenensas audeit En Pontz atanhentz et aperceventz deudeit castet et loc et honor de Castetnau et de sas apertenensas, et tots les fruitz et issidas de las medisas rendas et causas per las deitas dos centz cinquanta liuras, et tots les medis fruitz, yssidas et gaudensas  fassan et puscan far lurs propris, cum aquet[237] que lo deit[238]  En Pontz les[239] a dat et quitat purament et simplament, et feit lurs propris per lur vita et en creyssament[240] de quest avant deit maridatge tant en jusqua acit[241] qui  las deitas rendas et causas deudeit loc et et honor de Castetnau vorrén o deurén[242] aver et cobrar per succession d’eretatge o en autra maneyra les an pagat et rendut et feit entegre[243] paga et satisfaction de totas las deitas raubas et arnés et de totas las avant deitas dos milia liuras en deners deu maridatge desus deit, sentz que li deit fruit no fossan comptat en solucion ni en paga de las avant deitas raubas et arnés et dos milia liuras deudeit maridatge de tot o de partida en deguna maneyra qui[244] los cas desus deit s’endeven deudeit En Pontz avant que de ladeita sa molher, ayssi cum deit es ; essi229 en cas desus deit las deitas rendas et causas deudeit loc et honor de Castetnau, audeit En Pontz atanhent et apercevent216, valen menhs de las deitas dos centz liuras de renda per an, tot aquel menhs lo medis En Pontz dongo[245] et comandet qu’en sia fornit et assignat de sas autras rendas et causas et bens no mobles en bons locs et sufficentz[246] au plus près deudeit loc de Castetnau, a la requesta de la medissa Na Margarida o de son ordenh ; et per lo medis menhs fornir et assignar, si necessari es, ayssi cum deit es, lo medis En Pontz a obligat e obliga a ladeita sa molher et a son ordenh sas autras rendas et causas no moblas on que sian. E si las medissas rendas et causas deudeit loc et honor de Castetnau, audeit En Pontz atanhentz et aperceventz216, valen plus de las deitas dos centz liuras de renda per an, tot aquet plus sera et deura estre deus hereters deudit senhor de Castelhon, lo cas desus deit endevinent231 deudeit En Pontz avant que de ladeita Na Margarida sa molher, ayssi cum deit es. Essi229 s’endeviné210 que, durant aquest avant deit matremoni, lodeit En Pontz cobrava o recebé210 aucunas causas moblas de quauques personas per radon213 de ladeita sa molher, lo medis En Pontz vougo et autreyec[247] que ladeita sa molher et suy her ayan, deyan et puscan aver tot so qu’en cobreren sobre las avant deitas dos cens cinquanta liuras de renda per an, tant en jusqua pagat ne sian perfeytament en la medissa forma et maneyra que desus es contengut de las deitas raubas et arnés et de las deitas dos milia liuras deu maridatge desus deit, si lo cas desus deit s’endeviné deudeit En Pontz avant que de ladeita sa molher, aissi cum deit es. E es plus assaber que si lodeit cas de mort s’endeviné deudeit En Pontz avant que de ladeita sa molher, aissi cum deit es, ab her o sens her, en aquet cas totas las avant deitas cent et cinquanta liuras d’arrenda, per ladeita Na Margarida  desus dadas et autreyadas et aportadas audeit son marit en cest present maridatge, deven et deuran estre et remanen a ladeita Na Margarida cum sos propris heretatges, sentz degun contrast o embargament de la part deus hereters et successors deudeit En Pontz, per ayssi cum fors et costuma es en Bordalés. E per medissa maneyra, si Deus fadé[248] son comandament de ladeita Na Margarida avant que de son marit, sencs[249] her de lor descendent et vinent, en aquest cas totas las medissas cent et cinquanta liuras de renda, per ladeita Na Margarida dadas et portadas, seran et deuran estre , torner[250] et remaner a l’ereter de la mayson de Gironda et aus hers deudeit her descendentz cum lurs propris heretatges, segont los deitz fors et costumas de Bordalés. Et per medissa maneyra tota autra renda o terra que lo medis En Pontz agos cobrat o obtengut de quausque personas per radon213 o occasion de ladeita sa molher durant aquest present matremoni, saup[251] que eran pusca[252] prendre et ordener et laissar sobre las deitas rendas, si a ley[253] platz en jusqua a la soma de cinq cens liuras de la moneda desus deita a totas sas proprias voluntatz. E es plus assaber que ladeita dona Na Na Margarida, ab voluntat et ascentiment de ladeita dona Na Thales et deus avantdeitz exequtors deudeit son frayre qui fo, vougo et autreyec que jassi  asso que[254] era avant aquest present contreit, fos de l’evescat de Basadés, et las rendas et causas per ley et per les autras[255] deffens mentagutz desus dadas et assignadas audeit son marit, ayssi cum dessus est deit et contengut et los locs  en aquest present contreit fo feit et autreyat fossen et sian en l’evescat de Basadés, no contrastant deguna causa desus contenguda, tot aquest avant deit contreit et maridatges, et totas las obligacions, promissions et causas en cesta present carta contengudas sian feitas, autreyadas, ordenadas et jutiadas[256]  en totz cas segont los deitz fors, usatges et costumas de Bordalés, et no de Basadés ni de degun autre evescat. E es assaber que ladeita dona Na Thales a feit et autreyat las causas desus deitas, saup[257] tot son dreit, eus autras[258] bens deudit son marit. Es plus assaver que l’avant deita dona Na Thales et l’avant deit ordener et exequtor, acordadament per edz[259] et en nom et en loc deus deitz enfantz et hereters deudeit N’Arnaud de Gironda lo joen qui fo,  vougoren et autreyeren, en tant quant a lor tanh et aperten et pot apertener, que ladeita Na Margarida et lodeit son marit per nom de ley et tot lur comandament, per lur propria autoritat prengan et sadiscan[260] et puscan prendre et sadir et metre a lor man tot l’avant deit peatge ab totas sas apertenensas et ladeita part deus deitz molins, e de las rendas et causas dadas et leyssadas per las avant deitas cent et cinquanta liuras d’arrenda, cum de lur propri heretatge, mandantz et prometentz leyaument en bona fe que per deguna radon213 o causa en dreit o sobren[261]  deit peatge et molins ab llurs apertenensas, o sobre las rendas et causas sobre que las deitas cent et cinquanta liuras d’arrenda son assignadas, ayssi cum deit es, ausdeitz molher et marit o corbament a lur comandament, degun contrast, embargament o corbament[262] no faran o metran ni consintran[263] far o metre, aut[264] a lor poder las lor desencombreran[265] et deliureran de tots contratz[266], corbamentz et embagamentz[267] de lor et deus deitz enfantz et hereters  deudeit N’Arnaud lo Joen qui fo, ens ac[268] faran estar tot franc et quiti et absout de totas servitutz en franc alo ; e faran, procureran et acaberan a lor leyau poder que los hereters deudeit N’Arnaud lo Joen qui fo, la on seran de[h ?]etat[269] autreyeran et confermaran la donation, obligation et leyssa deudeit son payre feyta de las deitas cent et cinquanta liuras de renda, et s’obligueran de degarir[270] las deitas causas assignadas per las deitas cent et cinquanta liuras d’arrenda de totas servitutz et de totas cargues de totas personas, et far estar franquas en alo ; e tot so tenir et complir, ayssi cum deit es la deita dona Na Thaled et li deit exequtor an combent[271], promés et jurat cadauns sobreus[272] santz evangelis Deu corporaument touquatz[273], que tot aissi cum dessus es deit ac268 tendran sentz contrevenir. E desso[274] vougoren que fossen feitas tantas cartas d’una tenor cum las deitas partidas ne vorren242. Actum fuit et concessum vigesimo octavo die novembris, anno Domini millesimo trecentesimo decimo, regnant Philipe rey de Fransa, Euddart regnant en Anglaterra duc de Guiayna, N’Arnaud archevesque de Bordeu. Testes sunt En Pierre de Gabarret daudet, N’Ayquems Guillem senhor de Lesparre daudet, En Gausbert de Mayrac, En Siquart de Mayrac frayre daudet, En Guiraud de Sent Genès daudet, Pierre deu Cayron clercs et plusors autres. E P ; Gombaut, notaris publics deu dugat de Guiayna qui esta carta enqueri, laquau Johans Faucon notari deu medis dugat escrivo et son senhau acostumat y pausec.       

 

(Bibl. Nat. Mss de Doat, fol 1 des contr. de mariages, cotté n° 36 fol. 155 vso. Copie sur l’orig. aux archiv. du château de Pau, le 5 mars 1668 inventorié au vieux inventaire d’Albret, au chap. commun des mariages, cotté de lettre J. signé au bas de Doat, et plus bas Capot. Trad. Franc. F. 165-174)[275]

F° 122 r°

1316

Nomination de Brunissende de Foix en qualité de curatrice d’Archambaud IV de Talleyrand, comte de Périgord, son fils âgé de 14 ans.

Noverint universi quod regnante domino Philippi Dei gratia Franciae et Navarrae rege, die mercurii post festum sanctae Luciae virginis anno Domini millesimo trecentesimo decimo sexto, in domo Fratrum Minorum de Petragorico, in praesentia mei notariis et testium subscriptorum, coram venerabili et discreto viro magistro Raumundo Richardi, clerico jurisperito, tenente lcum nobilis et prudentis viri domini senescalii Petragoricensis et Caturcensis pro dicto domino rege, nobilis vir Archambaldus comes Petragoricensis, major quatuordecim annis, et minor viginti quinque annis, et nobilis domina Brunissendis de Fuxo mater sua, dixerunt et assuerunt quod dictus Archambaldus carebat omni curatore, cum cujus authoritate causas et negatia gerere posset, et uno vel duobus indigebat, cum quorum authoritate praemissa facere posset et etiam exercere ; supplicaveruntque dicto locum tenenti, ut de dicta domina Brunissendi, tanquam de idonea et fideli curatrice, ad negotia et ad lites providere dignaretur. Qui locumtenens, audita supplicatione et requesta matris et filii praedictorum, inquisitione summaria et solempni praecedente, et servata et adhibita juris solempnitate, quae in talibus adhiberi et servari consuevit, eidem Archambaldo comiti Petragoricensi praesenti et requirenti de curatrice de dicta domina Brunissendi matre sua, tanquam de idonea et fideli ad negotia et ad lites, providere curavit, et ipsam dominam Brunissendem matrem suam dicto Archambaldo filio suo petenti dedit curatricem ad negotia et ad lites. Quae quidem curatrix curam dicti comitis filii sui in se suscipiens, promisit et juravit ad sancta Dei evangelia quod in cura hujusmodi bene et fideliter se habebit, utilia dicti comitis filii sui promovendo, et inutilia evitando pro posse, et caetera faciendo quae spectant ad officium curatricis, et se et sua super hoc obligavit, dato super hoc fidejussore magistro Arnaldo de Versinis, qui se et sua super hoc obligavit ; et nihilominus dictus locumtenens in praemissis authoritatem suam interposuit pariter et decretum. Acta fuerunt haec die, loco, et anno praedictis, et regnante ut supra ; praesentibus testibus domino Philippo de Grialone, (f° 122 v°) legum doctore, domino Bernardo de Chalhavello milite et domino Helia de Petragoris, archidiacono in ecclesia Petragoricensi, vocatis ad praemissa specialiter et rogatis. Et me Helia de Vallehonor, clerico authoritate regia publico notario, qui huic praesenti instrumento propria manu me subscripsi, et in formam publicam redigendo, signum meum solitum apposui, requisitus, in testimonium praemissorum. Et ego Arnaldus de Solio, clericus, authoritate regia publicus notarius, praedictis tractatui, compositioni, et ordinationi, cum testibus praedictis interfui, et his praesentibus, manu propria me subscripsi, et praemissa in publicam formam redigendo, signo meo solito signavi, et dicto sigillo sigillari feci, requisitus, quibus omnibus interfuit mecum notarius infrascriptus. Ego vero Petrus de Capella, clericus, authoritate regia, et dicti sigilli publicus notarius, qui una cum dicto magistro Arnaldo de Solio, clerico, notario regio, et testibus supradictis, praedictis tractatui, compositioni et ordinationi interfui, hiis praesentibus manu mea subscripsi, et praemissa in formam publicam redigendo signo meo solito signavi, et dicto sigillo sigillari feci, una cum dicto notario vocatus et rogatus in testimonium veritatis.

Nos vero Arnaldus de Versinis, custos dicti sigilli, ad fidelem relationem dictorum notariorum, sigillum praedictum litteris praesentibus duximus apponendum, domini regis et ecclesiae praedictae, et cujuslibet alterius in praemissis jure salvo.

(Copie inf. tirée du Trésor des chartes, t. XVII, p. 137.) Cet acte se trouvé placé immédiatement après le pariage du chapitre St Front avec le comte, de l’an 1317.

F° 123 r°

1317

Arrêt du parlement du roi Philippe le Long, concernant le pariage d’un lieu nommé Les Places du Chambon et de la Croix, près de la rivière de l’Isle, dans la paroisse de Sourzac ; ci-devant fait entre le roi Philippe le Bel, et l’abbaye de Charroux.

Cum abbas et conventus monasterii Karrofensis, pictavensis dyocesis, in curia nostra conquerentur, quod, cum ipsi carissimo domino genitori nostro pro se et ejus heredibus et successoribus Francie regibus, communicassent et eos associassent ac in communione et paragio cum ipso domino genitore nostro posuissent totum locum cum suis pertinentiis omnibus, qui dicitur Platee de Chambonio et de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in parochia de Sorzaco, Petragoricensis dyocesis, cujusquidem loci et platearum predictarum, cum suis pertinentiis omnibus, proprietatem, possessionem, domanium, jurisdictionem altam et bassam, merumque et mixtum imperium, dicti religiosi ad se pertinere dicebant, et in ipsum dominum genitorem et successores suos transtulissent in communione, paragio et associatione predictis, medietatem pro indiviso loci et platearum predictarum, et omnium pertinentiarum et meliorationum, aliorumque amolumentorum quorumcumque que ex inde ex causa vel ratione quacumque pervenirent et pervenire possent in futurum, ad opsus et ob causam cujusdam bastide in loco et plateis predictis fundande, sub hiis conditionibus et forma, videlicet quod ipsa bastida per officiales, ministros, seu rectores communes, de communi assensu dictarum partium eligendos et instituendos perpetuo regeretur, jurisdictioque, carcer et locus in quo placita tenerentur, essent communes, et emolumenta proventus, exitus et explecta quecumque, que de dicta bastida et ejus pertinentiis ex quacumque causa pervenirent, per medium dividerentur, pro ut hec in litteris dicti domini genitoris nostri inde confectis, inter cetera, plenius continentur. Et preterea prefatus dominus genitor noster dictis religiosis, pro omni jure quo ipsi in bastida Sancti Ludovici fundata in dicto loco habere poterant et debebant, centum libras turonenses annui et perpetui redditus concessisset, de voluntate ipsorum et per suas litteras mandavisset apud Karrosium assignari, quinquennio et amplius jam elapso, predictus tamen (f° 123 v°) redditus eisdem religiosis non fuit hactenus assignatus ; nec a dicto quinquennio citra, nec a tempore quo sibi debuit assignari, aliquit de emolumentis et redditibus dicte bastide receperunt, de quibus medietatem habere debebant, juxta formam pariagii antedicti, et propter hoc peterent religiosi predicti[276], et medietatem emolumentorum dicte bastide, et ejus pertinentiarum, juxta formam dicti pariagii, una cum arreragiiis earumdem a tempore a quo medietatem emolumentorum dicte bastide recipere cessaverunt. Auditis super hiis senescallo et procuratore nostro senescallo Petragoricensis, et procuratore nostro parisiensi, et nichil proponentibus ex adverso, nisi solum quod ipsi dicebant quod plura ressorta plurium villarum et locorum, que ad nos in solidum pertinebant, et que bastide predicte non suberant, eidem bastide et jurisdictioni et cohertioni dicti loci adjuncta fuerant propter que emolumenta ipsius bastide plus valebant quam valere solebant, in quorum ressortorum emolumentis, dicti religiosi aliquid percibere non debebant, et visis litteris dicti pariagii, et aliis supradictis, per arrestumm nostre curie dictum fuit, quod dicti religiosi[277], secundum formam dicti pariagii, medietatem omnium emolumentorum dicte bastide percipient et habebunt, cum arreragiis que exinde debentur eisdem, exceptis emolumentis dictorum ressortorum, adjunctorum eidem, de quibus senescallus Petragoricensis inquiret, vocatis procuratore nostro, et aliis evocandis celeriter et de plano, utrum nobis melius expediat, quod ibidem remaneant, aut quod ad loca de quibus ante fuerant, reponantur. Adque reponet eadem si hoc nobis inveniat melius expedire, et si reperiat quod nobis potius expediat quod remaneant bastide predicte ipse inquiret, vocatis dicto procuratore nostro dicte senescallie, et dictis religiosis, devalore emolumentorum, ressortorum ipsorum plenius veritatem, et valor hujusmodi ultra medietatem quam habemus et habere debemus, ratione dicti pariagii in emolumentis dicte bastide, nobis tanquam nostrum proprium in solidum remanebit, dictique religiosi nichil percipient ex inde, sed ipsi religiosi percipient, ut premittitur, et habebunt medietatem aliorum emolumentorum ipsius bastide, juxta formam dicti pariagii, sicut ante habere debebant, virtute ipsius pariagii, quousque dictas centum libras annui redditus, sibi apud Karrofium duxerimus assignandas. Quibus centum libris eisdem, ut premissum est, assignatis, tota bastida predicta, et omnia jus emolumenta ex integro erunt nostra. IXa die augusti.

Inter arresta per curiam data in parlamento quod incipit in crastino festi beati Andree apostoli, anno Domini 1317. Voy. pag. 7xx 19 v°, regnante Philippo V.

(Extr. du Reg. du Parlement cotté olim 3, p. 8xx, b r°.)

F° 124 r°

1317 (v.s.)

Transaction passée entre Brunissende de Foix, comtesse de Périgord, et Archambaud son fils, d’une part : et le chapitre de St Front de Périgueux ; d’autre part ; sur les justices du pariage.[278]

Philippus Dei gratia Francie et Navarre Rex, notum facimus universis tam presentibus quam futuris, nos infrascriptas vidisse litteras, formam que sequitur continentes :

Universis presentes litteras inspecturis, Brunicendis de Fuxo comitissa Petragoricensis, et Archambaldus comes Petragor. ejus filius ; et capitulum ecclesie S. Frontonis Petragoricensis, salutem, et presentibus dare fidem noveritis quod cum esset orta et diu agitata gravis materia questionis inter nos dictum comitem, et dictum Brunissendim matrem et tutricem nostram ex una parte, et nos dictum capitulum ex altera, super eo quod nos dictum capitulum dicebamus et asserebamus altam et bassam justitiam et jurisdictionem terre et hominum nostrorum quos habemus in castris et castellaniis de Petragoris, de Sanilhaco et de Vernhio, et specialiter in burgis et parochiis ecclesiarum Sancti Laurentii, de Brolio, de Asturio, de Marsaneys, Beate Marie de Chanhaco, de Silano, de Senilhaco, de Chalampnhaco, de Gruncq, de Ecclesia Nova, de Pissot, de Mortuo Mari, de Castang Messier, de Ladoza, de Sancto Maximo, de Corsaco et Sancti Pauli, et infra metas castellaniarum et parochiarum predictarum extra decos ville Petragor., in terra et hominibus nostris, excepto quodam casu, in quadam compositione olim inter nos et comitem Petrag. facta, declarato, videlicet in homicidio ad nos solos et in solidum pertinere et spectare debere, et nos et predecessores nostros ab antiquo fuisse in possessione vel quasi exercendi et justiciandi homines predictos et quoscumque deliquentes vel contrahentes ibidem. Dicentibus etiam nobis dicto capitulo quod sic alias fuerat declaratum, arbitratum, compositum et ordinatum et recognitum per plures comites Petragoricenses, predecessores dicti comitis, qui juraverunt sic esse, et contra non venire. De quo extabant plures littere sigillis autnenticis sigillate. Nobis dicto comite et dicta comitissa, nomibus quibus supra, contrarium asserentibus, et dicentibus justitiam predictam et jurisdictionem hominum et terre predictorum ad nos dictum comitem in solidum spectare debere, et esse, et predecessores nostros fuisse in quasi possessione exercendi premissa ab antiquo, et per tantum temporis, quod de hoc memoria minime existebat. Nobis dicto capitulo hoc prorsus inficiante. Tandem, post multas altercationes et (f° 124 v°) litigia inter nos dictas partes habitas, retenta primitus in omnibus voluntate domini nostri regis, transactio et amicabilis compositio inter nos facte sunt in hunc modum : Et imprimis quia terre nostre sunt contigue et permixte, et quotidie inter gentes nostras dictorum comitis et capituli, contentionesque, turbationes, litigia et jurgia propter predicta, et vicinitatem et intermixtionem terrarum insurgunt, ut melius et commodius ad utilitatem utriusque nostrum dictarum partium, et pacem et quietem nostram et subditorum nostrorum, infrascripta jurisdictio gubernari inter nos dictos comitem et capitulum et comitissam, nomine quo supra, de communi consensu utriusque partium, fiat pariagium et societas de terris nostris, et jurisdictionibus supra scriptis, per modum infrascriptum ; videlicet quod nos dictum capitulum ponamus et ponimus in dicto pariagio et communione, pro nobis et successoribus nostris ad perpetuum, jurisdictionem quam habemus in terra et hominibus nostris, sub sigillo capituli traditis, et in burgis et parrochiis supradictis, et qui nunc morantur in dictis parrochiis, vel in posterum morabantur, et in quoscumque contrahentes vel quasi, et deliquentes vel quasi, in terra nostra predicta, necnon heredes et successores hominum predictorum, necnon et etiam et omnium hominum nostrorum quos habemus in burgo et parrochia Capelle d’Agonagueto. Et similiter nos dictus comes et comitissa, nomine quo supra, ponamus et ponimus pro nobis et nostris successoribus, omnem jurisdictionem quam habemus in dictis burgis et parrochiis, in homines nostros, et quoscumque alios justiciabiles nostros, et similiter omnem jurisdictionem quam habemus in burgis et parrochiis predictis, et habere possumus in futurum in quibuscumque personis ibidem contrahentibus, vel deliquentibus, vel quasi, morantibus et moraturis in futurum in burgis et parrochiis predictis, exceptis tamen vicis et parrochiis Sancti Amandi, de Silano, de Castanch Messier, de Vernhio, in quibus nos dictus comes nihil in isto paragio tradimus, nec ab ipso capitulo recipimus, nisi solum homines dicti capituli, quos ponunt in dicto pariagio, plena justitia in aliis predictis hominibus capituli in dictis burgis et parrochiis nobis dicto comiti remanentibus, in quibus jurisdictio terre et hominum predictorum nostrorum dicti capituli ibidem commorantium, erit communis inter nos comitem et capitulum, ubicumque in dictis vicis et parrochiis dicti homines contrahant vel delinquant. Cetera vero jurisdictio quorumcumque aliorum hominum vel habitantium, contrahentium vel deliquentium in dictis vicis et parrochiis, erit dicti comitis in solidum et sibi remanebit. Qui foci seu homines in universo per nos dictum capitulum in hujusmodi pariagio positi, sunt numero (f° 125 r°) quingenti quatuor viginti decem et octo. Et per nos dictos comitem et comitissam centum et viginti septem. Acto inter nos dictum comitem et comitissam et capitulum, quod emolumentum proveniens ex jurisdictione dictorum hominum, tam nostram dicti comitis quam capituli justiciariorum (al. justiciabilium), et heredum et successorum nostrorum sit commune inter nos dictum comitem et capitulum, et quod pro equis portionibus dividatur, et communi nomine exerceatur modis infrascriptis. Item agitur quod ad regendam jurisdictionem predictam, annis singulis, in festo nativitatis beati Johannis Baptistae, in villa Podii Sancti Frontonis Petragoricensis creentur communiter per nos comitem et capitulum, vel per gentes nostras, baylivus, scriptor, judex, servientes et alii officiales qui erunt necessarii ad regendum et exercendum jurisdictionem predictam, modo et forma inferius declarandis. Item quod per nos dictum comitem et capitulum eligantur et statuantur in dicto territorio loca ubi sint carceres et furche, in quibus teneantur assise, et audiantur cause, et deliquentes puniantur. Item agitur et tractatur quod occasione alicujus delicti vel quasi, seu forefacti, bona mobilia dictorum hominum nostrorum dicti capituli, vel immobilia non possunt cadere in commissum versus nos dictum comitem, nec verus curiam pariagii ; nec nos dictus comes possimus vendicare, vel aliquod jus in bonis predictis, quantumcumque delinqueret (al. deliquerit), nisi tantummodo sexaginta solidos, qui communiter dividentur inter nos dictum comitem et capitulum. Nec etiam e converso nos dictum capitulum possimus vendicare, nec aliquod jus in bonis hominum, per nos dictum comitem in pariagio hujusmodi deductorum, quantumcumque aliquis dictorum hominum deliquerit, preter alios sexaginta solidos, qui communiter dividentur inter nos capitulum et comitem supradictos. Si vero crimen aut delictum requirerit majorem penam, quod judex pariagii possit condemnare in majori pena, prout sibi videbetur faciendum, et hoc judicantis arbitrio relinquatur. Que quidem condemnatio communis erit. Et si contingat confiscationem bonorum fieri in aliquo casu tunc bona mobilia confiscata cujuscumque essent, sive hominis nostri dicti capituli, sive hominis nostri dicti comitis, dividantur communiter inter nos comitem et capitulum predictos. Bona vero immobilia ad illum nostrum cujus homo fuerit, revertantur. Item quod occasione dicti pariagii nullus servitus realis, vel personalis, vel mixta, angarium, perangarium, seu aliquod servitium acquiratur nobis dicto comiti in prefatos homines et terram dicti capituli, nec etiam occasione guerre regis, vel nostri dicti comitis, vel successorum nostrorum, nove militie, vel transmarini passagii, vel filie dotande, vel etiam in alio quocumque casu, seu in aliquo (f° 125 v°) properato eventu contingere posset, nos comes predictus, seu successores nostri, vel aliquid exigere possimus ab hominibus capituli memorati, imo quod dicti homines dicti capituli a premissis omnibus sint liberi et immunes quo ad nos comitem predictum, nisi procederet de voluntate nostra capituli memorati, nisi solum census vel redditus, seu quecumque jura et deveria, in quibus nobis dicto comiti, de consuetudine, vel de jure, dicti homines dicti capituli pro terris quas dicti homines capituli tenent a nobis, seu contingeret in posterum teneri ; nec etiam e converso nos dictum capitulum ab hominibus comitis memorati, nisi solum census, redditus, seu quecumque jura et deveria in quibus nobis dicto capitulo homines dicti comitis, de consuetudine, vel de jure, pro terris quas dicti homines dicti comitis tenent a nobis, seu contigerit in posterum teneri, nisi procederet de voluntate nostra dicti comitis, seu successorum nostrorum. Item si contingeret aliquo casu dictum pariagium, transactionem vel compositionem infringi, forte quia non teneret de jure, vel forte quia aliquis nostrorum dictarum partium dictum pariagium infringat, quod communi consensu dissolveretur (al. dissolvetur) pariagium antedictum, vel alias quoquomodo quod omne jus et omnis jurisdictio, et omnis servitus realis vel personalis, vel mixta nobis dicto comiti competentia vel competere valentia in premissis, et omne jus competens nobis dicto capitulo, in terra, hominibus et justiciabilibus nostris, in dicto pariagio deductis, remaneant in statu in quo erant et sunt, ante tempus dicti pariagii, et sint utrique partium nostrum salva et illibata, prout erant ante pariagium predictum. Item quod nonobstante pariagio predicto, nos dictum capitulum possimus per nos et gentes nostras, auctoritate propria, exigere, levare (al. creare) et imponere absque consensu nostro dicti comitis, census redditus, jura, deveria nostra, necnon tallias, exactiones, angarias, perangarias, et alias quascumque servitutes nobis debitas a dictis hominibus nostris dicti capituli ; et etiam e converso, nos dictus comes a dictis hominibus nostris possimus facere illud idem. Item quod nos dictum capitulum solum et in solidum possimus ubique in terra nostra cognoscere omnibus actionibus mere realibus, de rebus existentibus de feodo, seu directo dominio nostro dicti capituli, inter homines nostros vel alios absque prejudicio pariagii predicti. Et e converso nos dictus comes in terra nostra, inter nostros justiciabiles quos ponimus in pariagio predicto, et alios, absque prejudicio dicti capituli, nisi super premissis partes vellent coram judice dicti pariagii, communi consensu litigare, vel alias per modum prorogationis, in ipsum judicem, tacite vel expresse consentire (f° 126 r°) modus autem regendi jurisdictionem predictam, et ordinandi de prisione, carcere et furchis erit talis ut sequitur ; videlicet quod furche erunt pro parte dimidia in terra et jurisdictione nostra dicti comitis, et pro alia parte dimidia in terra et jurisdictione nostra dicti comitis, et pro alia parte dimidia, in terra et jurisdictione nostra dicti capituli, si commode fieri possit. Alias (al. aliter) ponantur vel in terra nostra dicti comitis, vel in terra nostra dicti capituli, prout nobis videbitur faciendum, et ubicumque ponantur, communes erunt. De carcere autem communi ordinabitur per nos dictum comitem et capitulum, verumtamen hoc acto, quod ubicumque sit dictus carcer, quod semper sit communis, et communi nomine teneatur, regatur et servetur, nulla possessione vel quasi, prescriptione vel quasi ; vel diuturno temporis cursu, unam partem nostrum contra alteram juvante, vel aliquod jus tribuente, si contra ordinationem istam, ab utralibet nostrarum dictarum partium aliquid contigerit fieri, vel etiam attemptari. Regetur autem dicta jurisdictio per modum qui sequitur : videlicet quod nos dictus comes et capitulum ponemus, quilibet nostrum, unum hominem idoneum ad regendum primo anno jurisdictionem, vel communiter unum, qui jurabunt, vel jurabit illo anno, pro posse, jurisdictionem hujusmodi bene et fideliter regere ; et tenebunt vel tenebit assisias in locis, ubi eis vel ei videbitur ; et ordinabunt vel ordinabit de furchis et carcere tantum (al. tamen) cum consilio nostro dictorum comitis et capituli, et tenebunt seu tenebit assisias in locis ubi eis vel ei videbitur, aliquotiens in terra nostra dicti comitis, et aliquotiens in terra nostra dicti capituli. Et cognoscent vel cognoscet communiter de omnibus causis ; ita tamen quod quilibet ex ipsis possit, si et quando sibi placuerit, alium idoneum constituere loco sui ; et recipient illi duo eligendi per nos dictos partes, vel ille solus qui communiter eligetur, totum emolumentum illius anni ; et in fine illius anni, computabunt nobiscum comite et capitulo, et jurabunt nobis reddere bonum computum et legale, et emolumentum quod supererit, equis portionibus dividetur inter nos comitem et capitulum predictos. Finito autem primo anno, congregabimus nos dicti comes et capitulum, vel mandatum nostrum, et etiam quolibet anno, semel in festo beati Johannis Baptistae, in ecclesia Sancti Frontonis, vel in domo Fratrum Minorum vel Predicatorum de Petragoris, vel ubi magis voluerimus, et trademus jurisdictionem predictam ad firmam, ad unum annum vel plures, si nobis videatur, plus offerenti per licitationem absque fraude, sicut venduntur baillivie regie ; et ille bajulus qui ascensabit, vel accipiet ad firmam dictam jurisdictionem, nullam penitus habebit cause cognitionem, sed solummodo (f° 126 v°) judex communis per nos dictos comitem et capitulum eligendus et ponendus, qui bajulus jurabit antequam aliquid administret, non plus gravare homines dicti capituli, quam comitis, nec e converso. Et similiter judex, scriptor et servientes. Modus autem ponendi judicem, scriptorem et servientes, modus creandi officiarios pariagii erit talis : quod si nos comes et capitulum possimus concordare super hoc, quod ipsos eligamus communi assensu ; sin autem, nos capitulum ponamus communi nomine, eos uno anno, et similiter nos comes predictus, altero. Et nos capitulum nominabimus unam partem serventium, et nos comes, aliam. Hoc tamen acto quod pro quocumque nostrum, dicti judex, scriptor et servientes semper erunt communes, et jurabunt antequam aliquid administrent, videlicet judex, juste judicare, et omnes et quilibet eorum, non plus gravare homines unius partis quam alterius, et dictam ordinationem servare illabatam, et contra non venire aliquo tempore, sine causa sive casu, seu aliqua ratione. Item si contingeret aliquem de dictis servientibus, judicibus seu scriptoribus mori, seu amoveri vel deponi, vel alias suum officium dimittere, pars que ipsum nominasset, substitueret alium in loco sui, vel si ambe communiter nominassent, substituerent alium. Item quod bajulus qui ascensabit, numquam accipiet aliquam emendam sexaginta solidorum, vel etiam quacumque aliam, nec etiam aliquem defectum, nisi prius, positam vel taxatam per judicem dicti pariagii. Item nonobstante pariagio predicto, nos dictum capitulum poterimus habere bajulos et servientes nostros ad levandum nostros redditus et deveria, ponere saysinas et amparamenta pro redditibus et deveriis non solutis in terra et in hominibus nostris, et levare gagia ab hominibus nostris et tenentiariis qui non solvent jura nostra vel redditus pro banno tamen seu saisina fracta, conveniantur coram judice pariagii predicti, et gagium seu emenda curie pro causa erit communis inter nos comitem et capitulum predictos, et pro hiis que realitatem tangent. Similiter e converso nos dictus comes nostros homines justiciabiles in paragio positos, pro redditibus et deveriis nobis retentis. Sed si litigetur de gagio, vel dampno dato, litigabitur coram judice pariagii, et gagium erit commune. Item si contingeret forte aliquo casu quod dicta jurisdictio ad firmam non traderetur, forte quia non inveniretur qui accensaret, vel nollemus tradere ad firmam, tunc illo anno nos dictum capitulum ponemus unum, et nos dictus comes alium, vel ambo communiter unum, qui, ut premissum est, regent dictam jurisdictionem, et jurabunt et computabunt coram nobis comite et capitulo, ut premissum est. Item taxabuntur per nos comitem et capitulum salaria judicis, (f° 127 r°) scriptoris et serventium. Item agitur quod homines dicti capituli, seu etiam quilibet homo alius in predicto pariagio positus, non trahentur nec citabuntur apud Vernhium, nec ad alium locum nostrum dicti comitis, preterquam coram judice dicti pariagii, querelis procuratoris nostri dicti comitis, vel ex officio, vel alias ad justitiam (al. ad instantiam) alicujus alterius, nisi tantum ratione contractus vel quasi, delicti vel quasi, initi in loco de Vernhio, vel in alia terra nostra dicti comitis, extra dictum pariagium ; et tunc per litteram fiet citatio que continebit factum vel causam quare citatur ratione contractus vel delicti, et requiretur judex pariagii quod ipsum citet ex dicta causa, vel alias impune non parebitur, nisi dictus contrahens vel delinquens inveniretur in terra dicti comitis, et quia tunc fieret per gentes nostras dicti comitis, nec etiam in terra et in jurisdictione communi poterunt aliquod aliud exercitium jurisdictionis vel explecti exercere gentes vel officiales seu servientes nostri proprii dicti comitis, sed requirent in juris subsidium, judicem vel officialem (al. seu officiales) dicti pariagii, prout jura suadent, et vice versa, de contrahentibus vel delinquentibus in alia terra nostra dicti capituli similiter observabitur. In aliis vero pretera que in hujusmodi pariagio sunt deducta in castro et castellania de Vernhio, et in alia propria terra nostra, plena proprietate et dominio et jurisdictione omnimoda nobis dicto comiti remanentibus. Item est actum in hujusmodi compositione, quod quilibet comes in novitate sua, si sit pubes, jurabit dictam compositionem servare, ad requestam dicti capituli, vel mandati sui, in ecclesia Sancti Frontonis, vel alibi in loco competenti, et contra non venire. Et sis sit impubes, jurabit hoc tutor dicti comitis, et postea comes, cum erit pubes, et etiam cum illo tunc dictum capitulum jurabit hanc compositionem tenere et contra non venire, et ambe partes jurabunt in simul in dicta ecclesia vel alio loco idoneo, et dabunt de et super hoc litteras sigillis suis sigillatas. Item obligamus nos dicte partes sub pena mille marcharum argenti, dictam compositionem servare, que pena impurgabiliter committitur per partem compositionem hujusmodi non servantem, erga partem eam servantem. Et quod ob hoc compositio hujusmodi non rumpatur, etiam si pluries contingat dictam penam committi. Nec unquam nos dicte partes procurabimus per nos, vel per alium, quominus dicta compositio obtineat perpetuam roboris firmitatem, imo pro viribus eam servabimus, sub virtute predicti prestiti juramenti, et incursione dicte pene ; quam penam una pars vicissim alteri promittimus et convenimus solempni stipulatione interposita, nos (f° 127 v°) soluturos et reddituros totiens quotiens eamdem contigerit (al. contingeret) committi. Item agitur quod nos dictum capitulum efficiamus et curemus pro posse nostro et bona fide quod dominus episcopus Petragoricensis auctoritatem suam et decretum suum in premissis placuerit interponat ; [mots rayés] si dicto domino episcopo authoritatem et decretum suum in premissis placuerit interponere. Et si sit abbas in dicta ecclesia, assensum exhibere. Et utraque pars nostrum ; etiam quod confirmetur per dominum Francorum regem. Item agitur expresse quos nos dicti comes et capitulum seu alter nostrum in pariagio, seu compositione hujusmodi ponimus jurisdictionem omnimodam quam habemus in quibuscumque forestis nostris, vel alterius nostrum, exceptis forestis nostris dicti comitis, quatenus protenditur honor et castellania de Vernhio, et foresta de Podio-Aurioli, et ejus pertinentiis cultis vel incultis. Item est actum quod nos dictus comes non ponimus in isto pariagio aliquem hominem nobilem, nec aliquem alium hominem de opponentibus. Nec e converso nos dictum capitulum aliquem hominem nobilem nostrum. Item nos dictus comes non ponimus in isto pariagio jus, jurisdictionem nec justitiam, quod seu quas habemus in villa Podii Sancti Frontonis Petragoricensis, et suburbiis ejusdem villae et ultra, usque decos seu terminos dicte ville, quin imo jus ibidem nobis competens, et jurisdictionem nostram ibidem exercere soli et in solidum possimus, etiam in homines capituli memorati, prout est antiquitus usitatum per prepositum nostrum de Petragoris. Nec e converso nos dictum capitulum illud quod habemus in villa, et infra decos ville. Item agitur quod de premissis fiant littere cum renunciationibus, juramento, et aliis cautelis, et in ea meliori forma, que de premissis fieri poterunt et dictari. Obligantes nos dicte partes altera vicissim alteri, nos et heredes et successores nostros, et omnia et singula bona nostra mobilia et immobilia, presentia pariter et futura, et supponimus quod hoc, hujusmodi compositionem foro et compulsioni sigilli curie communis domini regis Francie et ecclesie S. Frontonis Petragoricensis in villa de Petragorico positi et statuti. Et volumus ad tenendum predicta, per mandatum dicti domini regis compelli, juxta usum et consuetudinem dicti sigilli, sine alterius fori vel judicis reclamatione, et sine omni cause cognitione summarie vel solempniter. Et renunciamus super premissis, ex certa scientia, omni foro, usui, consuetudini locali et generali, exceptionibus doli, mali actioni in factum, conditioni ob turpem causam, cum causa et sine causa, de uno acto et alio scripto, et juri per quod deceptis modo quolibet subvenitur, et omni lesioni et deceptioni levi et enormi, et omni juri rei vel persone, et omni juri et privilegio scripto et non scripto, statuto et statuendo, edito et edendo in favorem nobilium et personarum ecclesiasticarum, et aliarum quarumlibet introducto et introducendo, et beneficio erroris calculi et minoris aetatis, et restitutionis in integrum, et juri dicenti generalem renunciationem non valere nisi quatenus est expressa, et omnibus aliis auxiliis et beneficiis juris canonici et civilis quibus juvari possemus ad veniendum contra predicta vel aliquod predictorum. Et promittimus nos dicti comes et comitissa, solempni stipulatione interposita, videlicet ego dictus comes cum auctoritate dicte domine matris et curatricis mee, data per dominum senescallum Petragoricensem, seu ejus curiam, cum litteris in supradicta curia confectis, quarum tenor inferius est insertus. Et ego dicta comitissa, nomine curatricis ejusdem, et nos capitulum nomine proprio, pro nobis et successoribus nostris, juramus ad sancta Dei evangelia libro tacto, nos tenere, servare, facere et complere omnia et singula supradicta, et in contrarium non venire per nos, aut per alium seu alios, tacite vel expresse, nec aliquam causam, rationem, deffensionem, seu aliquid juris vel facti contra premissa vel alterum premissorum dicere, proponere vel allegare propter quod ea in toto vel in parte possent cassari, irritari, annulari aliquatenus vel infringi. Quod si faceremus, quod absit, volumus nobis, et nostris, et a nobis cusam habentibus, omnem audientiam cujuslibet judicis ecclesiastici vel mundani, denegari, et omnem viam judicii precludi, juris solempnitate qualibet nonobstante. In cujus rei testimonium, presentes litteras fieri, et sigillo dicte curie communis fecimus sigillari. Acta fuerunt hec in capitulo ecclesie Sancti Frontonis Petragoricensis, presentibus ibidem dictis comite et comitissa, et Guilhelmo de Turre, Guidone de Chambrelhaco, Ytherio de Vallesecura, Guidone de Chalard, Petro Bruneti, Guidone Bechada, Guilhelmo de Monteardito, Guilhelmo de Martempnhaco, Raymundo de Castellione, Bruno de Alhano, et Helia de Capella, canonicis, facientibus ibidem capitulum, pulsatione campane in talibus consueta, precedenti die mercurii ante Ramos Palmarum, videlicet secundo idus aprilis, anno Domini millesimo trecentesimo decimo septimo, regnante illustrissimo principe domino Philipo Dei gratia Francie et Navarre rege, presentibus testibus dominis Ramnulpho Boneti, Petro Petit presbyteris, Bernardo de Chalhavello, Arnaldo Aymerici militibus, Petro Roca, Petro Vigerii, filio quondam Placensie (al. Placentis) Vigerii, et Aymerico Raby, ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

(Suit l’acte de curatelle du comte Archambaud, datté du mercredi après la fête de Ste Lucie Vierge, l’an 1316 qui est rapporté à sa place, en suivant l’ordre chronologique.

(Trésor des chartes, vol. 17, p. 137. La copie dont je me suis servi, est remplie de fautes, que j’ai tâché de corriger autant qu’il m’a été possible.) A la suite de l’acte de curatelle, on lit ce qui suit :

Nos autem (rex) pariagium, compositionem, ordinationem et tractatum predictum, ac omnia alia et singula in praedictis litteris contenta rata habentes et grata, ea volumus, laudamus, approbamus, et tenore praesentium, auctoritate regia nostra confirmamus, quod ut firmum et stabile perpetuo perseveret, praesentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum : salvo in aliis jure nostro, et quolibet in omnibus alieno.

Actum Parisiis anno Domini millesimo trecentesimo decimo octavo, mense julii. (per dominum de Lauro. M. de Essartis, et Guyardum Gaile justic.

N. B. Cette pièce est cottée dans la copie dont je me suis servi :

Confirmatio pariagii, compositionis et transactionis jurisdictionum, castrorum, castellaniarum et locorum hic descriptorum, factarum inter comitem Petragoricensem, et comittissam ejus matrem ex una parte, et decanum et capitulum ecclesiae Sancti Frontonis Petragoricensis.

Ce pariage dut aussi être confirmé par l’évêque de Périgueux, comme abbé de St Front, mais je n’ai aucune connaissance de l’acte qui fut dressé à cet effet.

F° 129 r°

1318

Lettres d’Edouard II au sénéchal de Gascogne, pour confirmer au nom de Sa M. certaines libertés et franchises accordées par Guillaume de Toulouse, sénéchal de Périgord, d’une nouvelle bastide que ce dernier avoit fondée dans la sénéchaussée de Périgord, par ordre du sénéchal d’Aquitaine ; et qu’il avoit nommée St Barthelemi de Goyrans.

Rex senescallo suo Vascon. qui nunc est, vel qui pro tempore fuerit, salutem. Cum dilectus et fidelis noster Guillelmus de Tholosa, senescallus noster Petragor., nuper ad mandatum dilecti et fidelis nostri Almarici de Credonio, tunc senescallus noster ducatus predicti, attento nostro commodo et honore, quamdam novam bastidam in senesc. Petragor. predicta plantaverat, et sibi nove [nomen] videlicet bastida Sancti Bartholomei de Goyrans, dedisset, habitatoribusque ejusdem bastide libertates, consuetudines et franchesias, tales videlicet quales habitatores bastide Sancte Fidis habent, de mandato prefati Almarici, nostro nomine, concessisset, jamque sit nobis ex parte habitatorum dicte bastide Sancti Bartholomei supplicatum ut nos dictas libertates, consuetudines et franchesias eis sic concessas, confirmare curaremus. Nos volontes hujusmodi supplicationi, quatenus bono modo poterimus, annuere, vobis mandamus quod vocatis illis de consilio nostro, quos duxeritis evocand. visisque et diligenter examinatis libertatibus, consuetudinibus et franchesiis quas petunt a nobis sic confirmari, easdem libertates, consuetudines et franchesias, quatenus absque dampno et prejudicio nostri et eliorum, et absque juris nostri lesione fieri poterit, nostro nomine confirmatis. Nos enim quod per vos super premissis in forma predicta nostro nomine factum fuerit, et confirmatum, ratum et gratum habere volumus perpetuo et illaesum, a nostris subditis praecipimus observari. In cujus etc. Datum apud Westm. iiijto die januarii, (anno xj)

(Bibl. nat. Mss de M. de Bréquigny, carton, cotté Aquitaine, Guyenne et Gascogne, n° 1 pièces historiques, fol. 3627. – pris sur l’orig. à la Tour de Londres, rot. Vascon., ann. 11 et 12. Ed. 2 memb. 10. Hist. polit. et municipale.)

 

F° 130 r°

1318

Lettres d’Edouard II au sénéchal et juge du Périgord, pour donner à Me Pierre Larna, clerc de S. M. une commission de procureur du roi dans ladit sénéchaussée, avec mandement au thrésorier dudit lieu, de lui payer tous les ans, les gages de ladite commission (20 février l’an 1318.)

Rex senescallo et judici nostris Petragor., qui nunc sunt, vel qui pro tempore erunt, salutem. Vobis et vestrum cuilibet mandamus quatinus si dilectum et fidelem clericum nostrum magistrum Petrum Larna, sufficientem et idoneum inveneritis per legitimam informationem per vos super hoc faciend., ad officium procuratoris in dicta senescallia Petrag. exercend., tunc predictum officium predicto magistro Petro, nostro nomine committatis habend., cum vadiis consuetis, quamdiu nostrae placuerit voluntati. Mandamus enim thesaurio nostro Petragor. qui nunc est, vel qui pro tempore fuerit, harum tenore presentium, ut commisso sibi officio per vos vel vestrum alterum in forma predicta, eidem procuratori, annis singulis, solvat vadia et expensas alias ibidem ceteris nostris procuratoribus persolvi consuetas, quamdiu in officio steterit antedicto. Et nos inde vadia et expensas sic per ipsum thesaurarium dicto procuratori solutas, mandamus pro constabular. Burdegal. cum testimonio nostrarum litterarum in compotis ipsius thesaur. allocari. Datum ut supra. (apud Wyndes. XX. die februari anno XJ.)

(Bibl. nat., mss. de Mr Bréquigny, carton, cotté Aquitaine, Guyenne et Gascogne, n° 1, p. 631, copié sur l’original aux archives de la Tour de Londres, rot. Vasc., anno 11 et 12, Edw. II, mem 11, sub data 20 febr. 1318.)

F° 131 r°

1320

Mandement d’Edouard II roi d’Angleterre, au connétable de Bordeaux, pour faire payer dorénavant aux mains du trésorier de Périgord, par les baillis et autres fermiers des revenus de la sénéchaussée de Périgord, ces revenus, avec les finances et confiscations.

Rex constabular. suo burdeg., qui nunc est, vel qui pro tempore fuerit, vel ejus locum tenenti salutem. Quia datum est nobis intelligi quod ballivi et sensatores ballivarum et aliorum exituum senescaliae Petragoricen., quas debent senescallo nostro Petragoricen. , occasione stipendiorum suorum, per manus suas proprias solvunt, quos quidem exitus una cum condempnacionibus, financiis et incursis ibidem contingentibus, thesaurarius noster ibidem recipere deberet, et hactenus recipere consuevit, et nobis inde ulterius respondere, et quod hujusmodi solucione aliis quam dicto thesaur. Nostro facte, in dampnum nostrum redundant manifeste ; nos hujusmodi dampnis nostris precavere volentes, vobis mandamus quod habita informacione pleniori, cum illis de consilio nostro parcium illarum, si ineneritis quod exiteus, condempnaciones, financie et incursa predicta per prefatum thesaur. nostrum et non per alium levari et colligi consueverunt, et quod ad majus commodum nostrum est quod ea per ipsum thesaur. nostrum leventur quam per alium, tunc exitus, condempnaciones, financias, incursa et alia hujusmodi ibidem ad nos pertinencia, per thesaur. nostrum ibidem et non per alium colligi et levare fac. Datum ut supra. (Apud Northflet primo die marcii.)

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite sur l’original aux archives de la Tour de Londres ; Rot. Vasc. ann. 1314, ed. II mem II, sub titul. : Pro thesaur. Petragoricen. de condempnacionibus, financiis etc., I mars 1320.)

F° 132 r°

1321

Contrat de mariage entre Robert de Maignac, fils de noble Itier de Maignac, chevalier seigneur du lieu de ce nom : et Marie de Saint Astier, fille d’Arnaud, seigneur de Crognac.[279]

In nomine Domini amen. Noverint universi et singuli, visuri et audituri hoc presens publicum instrumentum, quod cum proloqueretur matrimonium inter Robertum, filium nobis viri domini Yterii de Manhaco, militis, domini de Manhaco, ex parte una, et inter Mariam, filiam nobilis viri Arnaldi de Sancto Asterio, domicelli domini de Craunhaco, ex alia parte. Dicti miles et domicellus, et eorum quilibet recognoverunt et confessi fuerunt, unus alii, stipulatione interveniente solemni, quod in proloqutione dicti matrimonii, fuit actum et ordinatum inter ipsos militem et domicellum, quod idem miles, infra quindenam instantis festi Pasche, emancipet dictum Robertum filium suum, et quod dicto filio emancipato idem miles det eidem filio suo, donatione inter vivos, pro portione que posset ipsum filium contingere de bonis paternis, reperium suum de Manhac cum suis pertinentiis, et cum redditibus suis, propinquioribus dicto reperio, usque ad summam ducentarum librarum monete Lemovicensis rendualium, computato in hoc dicto reperio et estimato, exceptis edificiis, estimatione et assignatione faciendis de premissis, ad ordinationem domini Arnaldi de Crayschaco, militis, et Petri Dalmatii, domini de burguo de Hu, et discreti viri magistri Petri Francisci, mediatoris, si esset discordia, retento in premissis, dicto militi, usufructu, et ducentis libris semel solvendis pro clamoribus, et legatis per ipsum militum faciendis. Que assignatio debet fieri infra quindenam predictam. Et si dictus filius vellet transferre quocumque titulo premissa, donata, totum vel partem, in dictum patrem vel suos, juravit idem miles se non recipere aliquid ab eodem directe vel indirecte ; et si reciperet, voluit idem miles quod non valeret, nisi contingeret quod dictus filius decedet, filio masculo legitime procreato ex dicto futuro matrimonio nobostante, in quo casu idem miles posset recipere ; et premissa debet dictus miles garentire eidem filio, exceptis oneribus perpetuis et realibus. Et dictus Arnaldus de Sancto Asterio promisit dicto militi stipulanti pro se, et nomine dicti filii sui, sub spe dicti futuri matrimonii, mille libras turonenses pro omnibus, (f° 132 v°) solvendas videlicet ducentas libras turonenses, infra mensem instant. Festi Pasche, et ducentas libras infra festum Pasche subsequens, post dictum mensem, anno revoluto ; et centum libras infra mensem post aliud festum Pasche, anno iterum revoluto, et sic anno quolibet, centum libras, quousque de dictis mille libris fuerit satisfactum. Item fuit actum inter dictas partes, ut ipse partes dicebant, quod in casu quo dictus filius premoriretur dicte filie, idem filius det, et dictus miles pro se et nomini dicti filii, dare promisit, donatione propter nuptias, dicto patri, nomine dicte filie sue, ducentas libras semel solvendas : et vice versa, dictus Arnaldus, in casu quo dicta filia dicto filio premoreretur dat et dare promisit dicto militi, nomine dicti filii sui, centum libras de dictis mille libris ; et dictus miles pro se, et nomine dicti filii sui, promisit dicto Arnaldo stipulanti, pro se et nomine dicte filie sue et suorum, se et dictum filium suum reddituros, in casu restitutionis, dicto Arnaldo et ejus filie, dictam dotem et summam donatam propter nuptias, videlicet ducentas libras infra annum, a tempore mortis dicti filii computandam, et centum et quinquaginta libras anno quolibet sequenti, donec de premissis fuerit satisfactum. Hoc acto quod idem pater non possit premissa retinere sibi, extantibus heredibus dicte filie, ex ipsa per legitimum matrimonium descendentibus, quin ad ipsos recta via devenerint. Acto etiam inter dictas partes quod in casu in quo, non extantibus masculo vel masculis, sola, seu sole filie ex dicto futuro matrimonio superessent, quod ipse non succedant heredes universales in premissis, dicto filio donatis per patrem suum, sed quod una filiarum maritetur honorifice et competenter, et de bonis parentum dos competens, secundum decentiam dictorum parentum, et de eorum facultatibus, assignetur et detur, et alie filie monacentur, vel alias de ipsis ordinetur, prout dicto militi melius videbitur faciendum. Et residium premissorum ad heredem universalem dicti militis devolvatur. Item fuit actum quod si contingeret, quod absit, quod dicti miles et conjuges futuri non possent aut nollent morari insimul, quod idem miles teneatur assignare medietatem dictarum ducentarum librarum rendualium, et unam de domibus suis, in qua ipsi futuri conjugues inhabitent, de quibus valeant sustentari. Item fuit actum quod dictus miles vendat dicto Arnaldo viginti libras monete Lemovic. renduales, pretio trecentarum librarum turonensium, de quibus debet assignare in castellania de Axia, quindecim libras dicte monete renduales, si ibi eas habeat, et residuum in alia terra sua, in castellania de Nontronio, in locis competentibus, acto quod ab hinc usque ad festum nativitatis Domini, et a dicto festo usque ad biennium, (f° 133 r°) fructus dictarum viginti librarum sint dicti militis, nec computentur in sortem. Fuit etiam actum quod solemnisato dicto fututo matrimonio, dictus Arnaldus reddat, et quitet dicto militi, dictas viginti libras renduales, et quod dictus miles teneatur deducere et recipere in solutum, et quittare et remittere dicto Arnaldo trecentas libras de summa dotis promisse eidem militi, pro se et nomine dicti filii cum dicta filia, in recompensationem quittationis et restitutionis dictarum viginti librarum rendualium. Fuit etiam actum quod in casu quod absit, quo non posset perfici et compleri dictum futurum matrimonium, dictus Arnaldus, ex gratia speciali teneatur dimittere et restituere dicto militi et suis, dictos redditus, satisfacto sibi prius de dictis trecentis libris turonensibus, usque ad quinquennium, a tempore quo constaret evidenter de impedimento, propter quod dictum matrimonium non posset perfici, computando quo quinquennio durante, dictus Arnaldus percipiat fructus dictarum viginti librarum rendualium, sicut de re sua propria, nisi interim dictus miles eas se retraxerit. Item fuit actum quod durante dicto futuro matrimonio, non poterit dicta dos repeti a dicto milite ; sed si dictus miles decedet, aliis heredibus cum dicto filio suo universali relictis, illi heredes tenebuntur super bonis que dicto militi remanent, restituere medietatem dotis predicte. Et super premissis renuntiaverunt dicti miles et domicellus et eorum quilibet, omni auxilio et beneficio utriusque juris scripti et non scripti, editi et edendi, promulgati et promulgandi, et omni foro, terre, usui, consuetudini, constitutioni et statuto, et omni privilegio generali et speciali sibi et ipsorum cuilibet concesso et etiam concedendo, undecumque et ex quacumque causa, et omni deceptioni et lesioni levi et enormi, et specialiter juri dicenti generalem renuntiationem non valere nisi quatenus est expressa ; et omnibus aliis, que de jure vel de facto contra premissis possent objici, sive dici. Promittentes dictus miles et dominus Guido de Axia miles, et dictus Arnaldus, et Raymundus de Blanaco, domicellus, se curaturos et effecturos quod dictum matrimonium perficiatur inter dictos futuros conjugues. Et dictus dominus Yterius et Arnaldus, unus alii, stipulatione interveniente solemni, se premissa, prout eos tangit, servare, attendere, et contra, per se vel per alium, non venire, prestitis ab ipsis militibus et domicellis, pro premissis observandis, prout eos tangit, suis ad sancta Dei evangelia tacta, corporaliter juramentis, volentes et petentes dictus miles et dictus Arnaldus, et eorum quilibet, ad premissa observanda, prout eos tangit, (f° 133 v°) si necesse sit, se et suos compelli simpliciter et de plano, tamquam re judicata, per exequtores et servientes sigilli regii Montis Dome, per captionem corporum et bonorum, supponentes et submittentes dicti dominus Yterius et Arnaldus, pro premissis observandis, quilibet prout eos tangit, se et bona sua, foro, usui et statuto dicti sigilli. Acta fuerunt hec apud Tutellam, die martis post cathedram beati Petri anno Domini millesimo tricentesimo vicesimo primo, regnante illustrissimo principe domino Carolo, Dei gratia Franc. et Navarre rege, presentibus discretis viris magistris Stephano Ferlerii, Petro Fran. clericis jurisperitis, domino …..  canonico Sancti Asterii, fratre Guillelmo de Honiliaco, de ordine Minorum, et pluribus aliis testibus ad hoc vocatis et rogatis. Et me Guillelmo Clari, clerico authoritate regia notario publico, qui premissis omnibus interfui, et presens instrumentum recepi, et illud grossari feci per Petrum de Manso clericum, coadjutorem meum, et in formam publicam redegi, signoque meo solito signavi, me suscribendo requisitus. Factis rasuris, miles inter dictos, idem infra quindenam, in hoc dicto de Blanaco, et interlinearum magistri. Duplicatum est de voluntate partium, et quelibet pars habet unum. Ego Guillelmus Clari recepi.

Nos vero Bernardus La Landa clericus, custos dicti sigilli, illud ad fidelem relationem dicti notarii, huic publico instrumento duximus apponendum, salvo jure dicti domini nostri regis.

(Bibl. Nat., mss. de Doat, vol. 39, cotté Contrats de mariages, fol. 13, collat. sur l’original à Pau, le 22 mars 1666, inventorié en l’Inventaire de Périgord et Limousin, Ch. X. au lieu commun des pactes de mariage, douaires et quittances, cotté .m., signé Dupont.)

F° 134 r°

1322

Inféodation du lieu et paroisse de Tayac-sur-Vézère en Périgord, faite par Renaud de Pons, autrement appelé Hélie Rudel, seigneur de Bergerac, Pons et Montignac, agé de 22 ans, à Adémar de Beynac, chevalier.

Nos Johannes Pivonis in decretis licenciatus, et in legibus baccalarius, locum tenens nobilis et potentis viri domini senescalli Petragor. Notum facimus universis presentibus et futuris, et hoc presens scriptum, seu infrascriptum visuris et audituris, nos die hodierna inferius descripta, vidisse, legisse publicum instrumentum, et illus palpasse, et de verbo ad verbum transcribi fecisse, illudque instrumentum scriptum et receptum par magistrum Geraldum de Bosqueto notarium, auctoritate regia publicum in tota senescallia Petrag., et nobis pro parte discreti viri magistri Anthonii Blancherii notarii regii, procuratoris nobilis et potentis viri domini Johannis de Beynaco, militis domini castri et castellamie Rupis Pedagiorum et de Tayaco, dioces. Sarlat., exhibitum et presentatum sanum integrum non rasum, non concellatum, non abolitum, nec in aliqua sui parte suspectum, sed omni prorsus vitio et suspicione carens, tenor cujus sequitur :

In Dei nomine, amen. Noverint universi presens publicum instrumentum inspecturi, quod anno incarnationis Domini M. CCC. XXII. Die lune proxima post festum S Michaelis archangeli, et regnante domino Charolo Dei gratia Francie et Navarre rege illustrissimo, in presentia mei notarii infrascripti, et testium subscriptorum, personaliter constitutus nobilis vir Reginaldus de Pontibus, alias dictus Helias Rudelli dominus Brageriaci, Pontis et Montignaci, major viginti duobus annis, prout per aspectum sui corporis evidenter apparebat, attendens et considerans grata servitia, amores, honores (f° 134 v°) et curialitates sibi dudum facta et impensa predicto et suis, ut dixit, per Ademarum de Beynaco militem et predecessores suos, et que idem dominus Ademarus eidem domino Brageraci impendit, impendere et prestare de die in diem non -----, ut dixit, propter quod multos sumptus utiles et necessarios et non modica dispendia predictus dominus Ademarus de Beynaco fecit, defendendo ipsum et amicos suos et terram suam et predecessorum suorum, et alias in persequentia negotiorum suorum, quantum excedunt certificatus de ipsis, per se ipsum et alios habentes certitudinem eorumdem, contenta et expressata, in satisfactionem et remunerationem infrascripta, nolens, penes ipsum ingratus existere, sed potius vitium ingratitudinis evitare, renuncians ex sua certa scientia consultus et certioratus de omnibus plenius et consultius, omni exceptioni dictorum multorum servitiorum, et exceptioni non habitorum, factorum, receptorum et impensorum, et exceptioni doli etiam in factum ; volens etiam satisfacere pro impensis suis predecessoribus, per dictum dominum Ademarum, ut premittitus, et eorum animas, et maculam estim…….. pena alia que …………….. tenetur, ex jure et debito hereditario releva……………….. pro se et suis et aliis suis successoribus quibuscumque ……………………

nec metu ad hec inductus, sed sua mera .............................................

ad plenum instructus, plenius et consultus .........................................

mera et simplici, sine contradictione quali…………………………..

-canda, et pro alio dono et donatione qu…………………….………

poterit ad opus dicti domini Ademari de …………………..……….

-tium, tractatuque diligenti cum quibusd……………………………

sapientibus et discretis, super omnibus et singulis …………………

pro parte ; licet non in totum, satisfaciendo eidem…………………

servitiis, expensi, impensis, et aliis superius ……………………….

-gitur, remunerando de eisdem, et etiam ceteris ……………………

et suis animosius obsequia impendendendo, et causam ……………

feudum, prout infra scribitur, conditionatum ……………………….

Ademaro de Beynaco, militi, presenti, dictamque donationem (f° 135 r°) pro se et suis heredibus, et aliis suis successoribus quibuscumque, recipienti, ac etiam solemniter stipulanti, totam parochiam de Tayaco, vicum et locum vocatum Tayac, situm in eadem parochia, que parochia situata est partim in diocesi Sarlatensi, et partim in diocesi Petragoricensi ; que confrontatur ex parte una, cum parochia de Manauria, et cum parochia de Campania ex alia, et cum parochia de Tursaco ex alia, et cum parochia de Meyrallo ex parte altera, cum omni alta et bassa jurisdictione, mero ac etiam mixto imperio, pedagio, cum decimis, redditibus bladi ac denariorum, et quarumcumque aliarum rerum, servitutibus, servitiis, expletis, herbagiis, bladagiis, questis, talliis, superquestis, hominibus, homagiis et juribus, seu jus patronatus, inde et super premissis sibi debitis, molendinis, molendinariis, teris cultis et incultis, nemoribus, pratis, pascuis et eificiis quibuscumque, ortaliciis, vineis, aquis, paxeriis et aquarum de cursibus, grodagiis[280], leodis, seu vectigalibus, cottis si que sint, cum jure messagandi et gardiandi, et cum omnibus aliis et singulis juribus et deveriis quibuscumque, et quocumque nomine censeantur, et ad dictum dominum Brageraci spectantibus et spectare debentibus in tota parochia, vico et loco supradictis, jure hereditario, seu legitime seu paterne, successionis, institutionis legati ex testamento, vel ab intestato, &c. nec alieni &c. Retinens in parochia, loco et vico predictis, vel in jure premissis, nec aliquo eorumdem, nisi duntaxat quod idem dominus Ademarus de Beynaco et successores sui, dictum vicum, locum et parochiam, et quidquid juris et deverii idem dominus Brageriaci habebat, seu habere poterat tempore hujusmodi donationis, ibidem teneant in futurum a dicto domino Brageraci et ejus successoribus, in feudum francum et honorabile, absque homogio et fidelitatis juramento, et ulterius cujuscumque deverii, seu servitutis vel expletamenti, et absque incursione aliqua, sine commissione feodi predicti, quam expresse dictus donator remisit pro se et suis, dicto donatorio et successoribus suis, et omnes casus, culpas, et felonias per que seu per quas dictum feodum posset dicto donatorio committi, seu successoribus suis ; salvo quod in mutatione domini et heredum, dictus dominus Ademarus de Beynaco et ejus successores (f 135 v°) recognitionem simplicem dicto domino Brageraci et ejus successoribus, prestare et facere teneantur, dum per ipsum fuerint requisiti, competenter et sufficienter, et [no……s] asserendo et recognoscendo quod dictum locum, vicum et parochiam supradictos, cum omnibus juribus, e&c., teneat a dicto domino Brageraci, &c.  […..odam], sicut superius est [exp……] et expresse in pactum validum solemniter factum per dictum dominum Brageraci, pro se &c., dicto domino Ademaro de Beynaco, stipulanti pro se &c., quod si contingeret dictum dominum Brageraci decedere sine herede, vel heredibus, ex legitime et carnali copula matrimoniali procreato, vel procreatis, et descentibus, quod illo casu adveniente, quod absit, dictus dominus Ademarus de Beynaco et …….. sui, predictum locum, vicum et parochiam, nec aliqua de donatis supradictis, ut est dictum, minime teneantur ab aliquo, nec predictam recognitionem facere alieni sui successori, seu dicti domini Brageraci, seu patris ejusdem, nisi duntaxat dicto domino Brageraci, qui ex recta linea et legitime decenderet et procrearetur …. a dicto domino Brageraci, et ejus heredibus legitime descendentibus. Et eo casu adveniente, quod absit, dictus dominus Brageriaci exemit a suis successoribus dictum locum, vicum et parochiam, et dictum dominum Ademarum de Beynaco et suos solvit omnino penitus perpetuo et quittavit de faciendo recognitionem predictam, ex sua certa scientia, prout dixit, imo eo casu voluit feodum predictum esse allodium, et exemptum funditus quo ad se, &c., ab omni genere servitutis, &c., devestiens se, &c., &c., &c.

Acta fuerunt hec apud Montem Regalem, Petragor. diocesis, anno, die, mense et regnante quibus supra, testibus presentibus Arnaldo de Sancto Asterio, domicello, domino Arnaldo de Creyschaco, milite, Geraldo de Marciliacho, domicello, Galhardo Prepositi, Helia de Sancto Asterio, domicello, Helia de Beynaco alias dicto Ardando.   Et me Geraldo de Bosqueto clerico, auctoritate regia in tota senescallia Petragor., et caturcen., et ejusdem ressorto, notario publico, &c. Nos vero Bertrandus Lalanda, clericus, tenens sigillum curie, &c., presenti publico instrumento apposuimus in fidem, &c.

(Collat. à Sarlat le 22 février 1476, signé Rochon, notaire.)

F° 136 r°

1330

Lettres du roi Edouard III, adressées à tous les officiers de Guyenne ; par lesquelles il met sous sa protection et sauvegarde Bernard de Ségur de Lopiac, damoiseau et ses frères, contre les entreprises du vicomte de Benauges ; au sujet d’un hommage rendu par eux au roi, et contesté par ce vicomte. Ordonne auxdits officiers de maintenir et de défendre contre tous, […] de Ségur dans leurs personnes et dans leurs biens, et fait défense au vicomte de les inquiéter en rien.

Rex senescallo suo Vasconie qui nunc est, vel qui pro tempore fuerit, ace jus locum tenenti, necnon omnibus senescall. Ballivis et ministris in dicto ducatu constitutis, salutem. Exposuit nobis Bernardus de Securo de Lopiaco, domicellus, pro se et Arnaldo-Bernardi, et Guillelmo-Raymundi de Securo, fratribus suis, quod cum dominus E. nuper rex Angl. pater noster cepit homagium ipsius Bernardi, pro se et dictis fratribus suis participibus in terris et possessionibus, pro quibus fecit homagium, facientis (sic) dicto patri nostro dictum homagium, tanquam pro fil. et hered. quondam Bernardi de Securo, patris eorum, de terris quas de dicto patre nostro tenuit in Lopiak, in Benauges, in ducatu predicto, et quas dominus Edwardus avus noster, tunc Aquit. dux, vivente tunc domino H. quondam rege Angl.[281] proavo nostro, occasione guerre in dicto ducatu tunc mote, ad manum suam posuerat, et eas eidem Bernardo de Securo, patri predictorum Bernardi, Arnaldi et Guillelmi restituerat, vicecomes tamen Benaug. asserens dictum homagium sic dicto patri nostro factum, sibi deberi per sui potenciam, eisdem Bernardo, Arnaldo et Guillelmo, et (f° 136 v°) eorum familiis, in personis et rebus suis dampnum inferre, et alias ei injuriari comminatur, propter quod ad nostre defensionis clipeum recurrens dictus Bernardus, pro se et dictis fratribus suis, nobis cum instancia supplicavit, ut eis contra hujusmodi potenciam providere de remedio curaremus. Nos itaque attendentes quod nostro incumbit officio nostros subditos ab oppressionibus indebitis et injuriis defendere et tueri, ac volentes prefatum Berenardum et fratres suos predictos eo favore prosequi ampliori, quo negocium predictum specialiter nos tangit, suscepimus ipsum Bernardum et fratres suos, familias suas, res, redditus et omnes justas possessiones suas predictas in proteccionem et defensionem, necnon et salvam gardiam nostram ; et ideo vobis et cuilibet vestrum committimus, ac districte precipiendo, mandamus quatinus dictum Bernardum, fratres suos, et familias suas, res, redditus et justas possessiones suas predictas sub proteccione et defensione ac salvagardia nostra manuteneatis, et ab omnibus injuriis, violenciis et oppressionibus indebitis defendatis, non permittentes eisdem in personis vel familiis aut rebus eorum aliqualiter injuriari, intimantes publice et specialiter dicto vicecomiti et aliis personis, vobis nominandis, hujusmodi salvamgardiam nostram, et in bonis dictorum Bernardi, Arnaldi et Guillelmi, in signum salve gardie, penuncella nostra apponi fac., quociens super hoc ex parte ipsius Bernardi fueritis requisiti. Concedentes nichilominus dictis fratribus aliquem servientem nostrum, qui eosdem, nomine nostro manuteneat, et defendat ab omnibus injuriis violenciis, et oppressionibus manifestis, inhibentes eciam ex parte nostra, sub incurramento corporum et bonorum publice omnibus et specialiter dicto vicecomiti, et aliis personis vobis nominandis, ne ipse, nec aliquis alius dictum Bernardum et fratres suos predictos, contra hujusmodi salvam gardiam nostram opprimere indebite, vel eisdem dampnum inferre clam vel palam quoquo modo presumat. Et si post intimacionem et inhibicionem predictas, aliquos hujusmodi salvegardie inveneritis transgressores, tunc ad ipsorum punicionem, per capcionem et detencionem corporum et bonorum eorumdem, prout justum fuerit, viriliter procedatis. In cujus &c. Quamdiu regi placuerit duratur.. Teste rege apud Wodestoke, quinto die aprilis.

N.B. Suivent immédiatement deux autres lettres, la 1ère (f° 137 r°) adressée au sénéchal de Gascogne, portant mandement d’enjoindre defensoribus et procuratoribus (regis in ducatu Aquit.) quod in causa litis predicte … defensionem apponant … ne per defectum prosecutionis et defensionis hujusmodi, prejudicium nobis (regi) aliquod generetur. La date est la même que ci-dessus.

La 2nde aussi en faveur de Bernard, Arnaud et Guillaume de Segur, est une permission de porter les armes, in singulis locis infra ducatum predictum, ubi viderint expedire, pro salvacione corporum et bonorum suorum, et familiarum suarum. Cette lettre dont l’adresse est, universis et singulis senescall., constabulariis, castellanis, et omnibus aliis balliviis et fidelibus suis in ducatu (Aquit.) constitutis &c., porte la même date que les deux précédentes.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, cart. P, cotté Guyenne, Génér. et El. de Bordeaux, sur la copie faite à Londres, Vascon. Rot., an. 4, Edw. III, mem II, 5 avril 1330.

F° 138 r°

1331

Acte de signification faite à Archambaud IV comte de Périgord, d’une appellation et sauvegarde ; par Bernard Faure, bailli, ou baile royal de Périgueux, parlant à Hugues du Cluzel, damoiseau, sénéchal du comte, en l’absence de ce dernier.

In Dei nomine amen. Noverint universi et singuli presens instrumentum publicum inspecturi, quod anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo primo, die mercurii ante festum beate Marie Magdalene, regnante domino Philippo Dei gratia Francie rege. Bernardus Fabri bajulus regius de Petrag., una mecum notario et testibus infrascriptis, et cum Helia Boni, procuratore communitatis de Petragor., accessit personaliter apud Vernhium, ubi erat in platea, seu prope plateam ejusdem loci spectabilis vir dominus Archambaldus comes Petrag.. Et cum dictus bajulus veniret ad ipsam plateam, seu prope locum ubi dictus dominus comes erat, pro intimando salvamgardiam et appellationem, de quibus infra fit mentio, et alia infrascripta intimando et exequendo, idem dominus comes fecit dictum bajulum coram se venire, et nonulli de servientibus et gentibus dicti domini comitis dixerunt illis qui ibidem venerant cum dicto bajulo, tam ut notario, quam ut testibus, quod non transirent ultra, sed quod permitterent dictum bajulum solum loqui cum dicto domino comite, et non permiserunt quod ad ipsum dominum comitem accederent. Cumque dictus bajulus per aliquam pausam habuisset colloquim cum dicto domino comite, idem dominus comes exinde recessit versus domum suam seu caminatam ecclesie beate Marie de Vernhio ; et paulo post venit ad dictum locum Hugo de Cluzello, domicellus, senescallus dicti domini comitis, ubi invenit dictum bajulum. Et cum idem bajulus et senescallus essent insimul, in loco predicto, dictus senescallus dixit dicto senescallo, se ibidem venisse, pro intimando eidem domino comiti quasdam salvasgardias regias et appellationem, et alias pro citando dictum dominum comitem. Et etiam Helias Boni procurator et nomine procuratorio majoris et consulum ville et civitatis Petrag., fidem faciens de procuratione hujusmodi per (f° 138 v°) quasdam litteras patentes sigillo communitatis dicte ville sigillatas, ut prima facie apparebat, confectas sub data diei lune post dominicam qua cantatur Judica me, anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo, ibidem exhibitas, et per dictum senescall. perlectas, dixit et exposuit dominus procurator, nomine quo supra, eidem senescallo, vice et nomine dicti domini comitis, quod ipse venerat ad locum predictum, pro intimando dictas salvasgardias eidem domino comiti, et quandam appellationem factam per dictos majorem et consules, pro se et dicto Raymundo Laboria conburgense suo, et pro omnibus aliis conburgensibus et habitantibus dictarum ville et civitatis, contra comitem memoratum, et ejus gentes. Et ibidem idem procurator, nomine quo supra, dictum bajulum requisivit ut sicto domino comiti et gentibus suis intimaret appellationem et salvasgardias predictas. Dictus vero bajulus et procurator, nomine quo supra, dicto senescallo dixerunt, quod si possent modo habere presenciam dicti domini comitis, et eum requisiverunt ut eis daret aditum ad eundem dominum comitem, ut premissa in persona sua propria possent intimare. Quiquidem senescallus dixit et respondit quod verumtamen ipse erat ibi pro dicto domino comite, et gerebat vices suas, et erat paratus audire et admittere premissa nomine dicti domini comitis, prout et in quantum teneretur et deberet, et non alias. Quibus actis, dictus bajulus dixit eidem senescallo, quod cum dictus Raymundus Laboria burgensis dicte ville, existens in speciali gardia dicti domini regis, prout in quibusdam litteris regiis patentibus inelite recordationis domini Philippi quondam regis Francie et Navarre, confectis sub data vicesima die marcii, anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo primo ; que quidem littere regie fuerant publicate in quadam assisia regia de Petrag. domini senescalli, que fuit die veneris ante festum beati Petri ad vincula anno Domini millesimo tricentesimo vicesimo primo ; prout habetur expresse mentio in quodam acto in dicta assisia habito, cui due alie littera exequtorie sunt annexe, ibidem publice exhibite, plenius continetur. Detineretur captus et arrestatus per dictum dominum comitem, seu ejus gentes, prout communiter dicebatur, idemque Raymundus, vel alii, seu alius pro ipso appellasset a dicto comite, ut eundem Raymundum, tanquam appellantem et existentem in salvagardia domini nostri regis ; quam salvamgardiam dictus bajulus eidem senescallo, nomine dicti comitis, ibidem, ut predicitur, intimavit, a dicto arresto liberaret, seu fueret (f° 139 r°) liberari. Nam idem bajulus sufficientem caucionem receperat a dicto Raymundo, seu aliis de ejus genere pro eodem, pro stando juri, ubi idem Raymundus deberet. Et insuper predictus Helias Boni, nomine procuratorio quo supra, intimavit ibidem publice, dicto senescallo, nomine dicti domini comitis, quondam appellationem factam, ut predicitur, per dictos majorem et consules, nominibus quibus supra, contra dictum comitem et ejus gentes, prout continetur in quodam instrumento publico, signis trium notariorum publicorum, videlicet Petri de Villa, Petri Mercerii, et Petri de Rupe signato, ut prima facie apparebat, confecto sub data diei dominice post festum translationis beati Benedicti, anno Domini millesimo tricentesimo tricesimo primo. Quibus actis, asserens etiam dictus bajulus et intimans verbo tamen, dicto senescallo, nomine dicti domini comitis, et pro ipso, quod dicti major et consules et tota communitas dicte ville errant et sunt, quo ad dictum dominum comitem et ejus gentes, in speciali et salvagardia dicti domini regis; et de hoc constabat eidem bajulo, sicut dixit; preterea dictus bajulus, ad requestam dicti procuratoris, citavit, seu adjornavit dictum dominum comitem, in personam dicti senescalli, et procuratoris, cum, ut predictum est, presenciam ejusdem dicti domini comitis tunc habere non posset, ad instantem assisiam regiam de Petrag. domini senescalli, super securitate prestanda majori et consulibus et communitati predictis, et super aliis que tam ipsi major et consules, nomine quo supra, quam dictus Raymundus Laboria, conjunctim vel divisim vellent proponere contra ipsum. Et insuper inhibuit dictus bajulus, ex parte regis, predicto senescallo dicti domini comitis, vice et nomine dicti domini comitis, ut contra dictum Raymundum Laboria gravius procederet, vel aliquid contra ipsum aut salvasgardias et appellationem predictam, seu in earum prejudicium attemptaret, seu faceret attemptari. Quibus actis, dictus senescallus interrogavit dictum bajulum, si ipse habebat aliquod speciale mandatum premissa faciendi. Qui bajulus dixit et respondit quod non, sed quod istud faciebat, et erat sibi licitum facere, ex officio suo, ut bajulus de Petrag., et etiam virtute litterarum dicto acto continent. dictas salvasgardias. Et tunc dictus senescallus dixit eidem bajulo quod ipse premissa facere non poterat sine aliquo mandato speciali, et quod dictus locus de Vernhio non erat in seu de baylivia Petrag., nec eidem baylivie in aliquo subjectus ; quodque dictus Raymundus faciat captus bene, juste et licite ; et pro excessibus, criminibus et delictis per ipsum Raymindum commissis et perpetratis in teritorio jurisdictione et districtu predicti domini comitis, ut idem (f° 139 v°) senescallus asserebat. Quare dictus senescallus, quamvis diceret se fore paratum mandato regis hobedire, appellabat, ut dixit, a dicto bajulo, ad dominum senescallum Petrag., pro dicto domino rege, et ad ipsum dominum regem, et quemlibet eorumdem. Dictumque bajulum predictus senescallus dicti domini comitis, tanquam sibi et dicto domino comiti suspectum, ut dixit, recusabat, licet dictus bajulus diceret appellationem et recusationem hujusmodi non valere. De quibus premissis omnibus et singulis dicti bajulus et procurator, nominibus quibus supra, pecierunt per me notarium infrascriptum ut sibi conficerem et concederem publicum instrumentum. Acta fuerunt hec anno, die, loco et regnante quibus supra, presentibus testibus, Petro de Montelesuno, Bertrando de Securio, et Petro Bruni, servientibus regiis, ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et me Stephano de Sudor, auctoritate regia, notario publico, qui premissis, una cum dictis testibus, interfui, et presenti instrumento publico manu propria me subscripsi, imsum in formam publicam redigendo, signoque meo solito signavi, vocatus et rogatus.

(Original en parchemin, avec paraphe, cotté au dos n° 203.)

A la suite on lit ce qui suit, au dos, en vieille écriture : Aiso es l’estrumen de la requesta que fet lo bailes à Vernch, al comte del fach de R. Laboria.

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 140 r°

1333

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, qui concedent à Bérard d’Albret, sa vie durant, les château et châtellenie de Puy-Normand en Bordelois, avec leurs revenus et appartenances.

Rex omnibus ad quos, etc., salutem. Sciatis quod cum nuper pro bono servicio quod dilectus et fidelis noster Berardus de La Brette nobis impenderat et impenderet in futurum, concesserimus ei pro nobis et heredibus nostris, custodiam castri et castellanie de Podio Normanni, et bastide de Villa Frank, cum pertinenciis, habend. Cum omnibus ad custadiam illam pertinentibus, ad totam vitam ipsius Berardi percipiendo, singulis annis, centum libr. Sterlingor. Super exitibus castri et castellanie predictorum, et reddendo nobis per annum ultra easdem centum libr., ducentas libras monete currentis ibidem, prout prius reddidit, dum custodiam predictam ad nostram tenuit voluntatem, prout in litteris nostris patentibus eidem Berardo inde confectis, plenius continetur. Nos pretextu grati obsequii ipsius Berardi nobis sic impensi et in posterum impendendi, volentes ei gratiam uberiorem facere in hac parte, de assensu consilii nostri, concessimus pro nobis et heredibus nostris, eidem Berardo, castrum et castellaniam et bastidam locorum predictorum, habend. Cum juribus, deveriis, et omnibus aliis infra predicte castrum et castellaniam et bastidam nobis pertinentibus, ad totam vitam ipsius Berardi, absque aliquo nobis inde reddendo. In cujus etc… Teste rege apus Westm. XXIIIJ die septembris. Per ipsum regem et consilium.

(Bibl. Nat., mss. de M. de Bréquigny, cart. P, Gener. et El. de Bordeaux, sur la copie faite à Londres, Rot. Vasc. An 8, Edw. III, mem. B.)

On trouve d’autres lettres d’Edouard III, de même date, aux sénéchaux de Gascogne et connétable de Bordeaux, pour permettre à Ber. d’Albret, la jouissance desdits château et bastide, en vertu de la concession qu’il lui avoit faite.

F° 141 r°

1334

Citation de Roger Bernard comte de Périgord, au Parlement de France, comme héritier et représentant d’Archambaud IV son frère, défunt.

Noverint universi et singuli hoc presens publicum instrumentum inspecturi, quod anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo die veneris ante festum beati Valentini, regnante excellentissimo principe domino Philippo Dei gratia Francie rege, in presencia mei notarii et testium infrascritorum personnaliter constitutis magnifico viro domino Rotgerio Bernardi comite Petrag. Ex parte una, et Petro Salsayro serviente regio ex alia parte. Dictus serviens exhibuit dicto domino comiti quasdam patentes litteras sigillo regie senescallie Petrag. et Caturcens. sigillatas, quasdam litteras regias continentes : Quibus litteris exhibitis, preffatus serviens, virtute litterarum predictarum, quarum tenor inferius est insertus, citavit, seu adjornavit dictum ominum comitem in curia dicti domini regis, ad diem senescallie Petrag. in predictis litteris comprehensum, juxta earumdem litterarum continentiam et tenorem. De quo adjornamento preffatus serviens requisivit per me infrascriptum notarium, sibi fieri publicum instrumentum, seu publica instrumenta, que sibi concessi. Acta fuerunt hec in bastida Sancti Ludovici, in hospitio magistri Arnaldi Jelhart notarii regii, die anno et regnante quibus supra, presentibus testibus discreto viro domino Helia Vigerii, canonico ecclesie Sancti Frontonis Petrag., et Bertrando de Nantolio, donzello, ad hec vocatis specialiter et rogatis. Sequitur tenor dictarum litterarum. Petrus de Marmanda, miles, senescallus Petrag. et Caturc. pro domino nostro rege Francie, bajulo et exsequtori regiis Petrag., vel eorum locatenentibus ; Petro Salsayro, servienti, ceterisque bayliviis, servientibus et officialibus regiis, salutem. Litteras patentes regias nos recepisse noveritis, formam que sequitur continentes : Philippus Dei gratia Francie rex, senescallo Petrag. et Caturcen. vel ejus locum tenenti, calutem. Cum licet in Parlamento nostro proxime preterito dictum fuerit per arrestum, quod dilectus et fidelis noster comes Petrag. absque alio adjornamento respondere tenetur Stephano de Podio, Bernardo de Rambert, Johanni Fabri, Petro Juliani, Iterio de Pascaut dicto Charrada, Helie Chiront, dicto Bertran, Hugoni de Chatuello, Petro de Furno, alias dicto Martel, Guillelmo et Helie de Barraut, fratribus, Stephano de Fonte, (f° 141 v°) Raymundo de Bernardo, Geraldo Ucel, Helie de Bernabe, Aymerico Charrada, Petro de Bernardo, Petro Guerrel, juniori, Jauberto Fabri, et Raymundo Costa. Super peticione quorumdam dampnorum et expensarum per ipsos contra dictum comitem Petrag. certis de causis in dicto arresto contentis. Dictusque comes viam universe carnis sit ingressus. Mandamus et committimus vobis quatinus dilectum et fidelem nostrum comitem Petrag., qui nunc est, fratrem dicti comitis deffuncti, coram dilectis et fidelibus nobis tenentibus nostrum parlamentum, adjornetis, seu adjornari faciatis ad diem senescallie Petrag. nostri futuri proximo parlamenti, resumptur. arramenta cause predicte, responsur. que in premissis, juxta dicti arresti continenciam et tenorem, et ulterius processur., ut fuerit rationis, de adjornamento hujusmodi, et de hiis que feceritis in premissis, curiam nostram ad dictam diem certifficare curetis. Datum Parisius, in parlamento nostro, duodecima die decembris anno Domini millesimo CCC. XXX. Quarto. Quarum igitur auctoritate litterarum, vobis et cuilibet vestrum in solidum precipimus, committimus et mandamus quatenus adjornamentum predictum, in dictis litteris regiis comprehensum, faciatis loco nostri, et exsequamini diligenter, et debite, juxta earumdem litterarum continenciam et tenorem. De quo adjornamento et aliis que in premissis feceritis, faciatis fieri publicum seu publica instrumenta, per que curia dicti domini nostri regis certifficari valeat de eisdem. Datum Petragor. sub sigillo regio dicte senescallie, sexta die febroarii, anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo quarto.

Ego vero Petrus de Villa auctoritate regia publicus notarius, premissis exhibicioni dictarum litterarum et adjornamento, una cum dictis testibus, interfui, et presens publicum instrumentum fideliter scribi feci, et hec manu propria me subscripsi, ac signo meo publico, in formam publicam redigendo, consignavi, requisitus.

(original en parchemin, avec paraphe.) (Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 142 r°

1334

Vente par décret et adjudication, de certains héritages[282] appartenans à Pierre de Fonbulhdoyre comme tuteur des enfans d’Haelias Abadona, faite à Itier Milon, damoiseau de Grignols ; par ordre et autorité de Pierre Vigier, bailli de Grignols.

Universis oresentes litteras inspecturis. Petrus Vigerii regens bayliviam de Granholio, pro domino dicti loci, salutem, et fidem presentibus adhibere noveritis, quod veniens ad nos in presenti assisia et die infrascripta, Iterius Milonis domicellus de Granholio, qui dixit se fecisse citari ad presentem assisiam Petrum de Fonbulhdoyra, tutorem liberorum quondam Ahelie Abadona, tutorio nomine dictorum liberorum, commorantem apud Granholium, per Heliam Belonis, serventiem curie presentis, ut idem serviens in judicia retulit, visurum et auditurum, nomine quo supra, vendicionem, seu insolucionem, dacionem cum decreti interpositione per curiam presentem faciendam de quadam vinea dictorum liberorum in dicta subastatione primo confrontata, et per competentia intervalla subastata, pro debito in quo dicti liberi dicto domicello tenebantur. Que predicta vinea fuerat per presentem curiam vendita et lhiorata, tanquam magis offerenti, prout in ultima subastatione plenius continetur. Quod debitum continetur in quodam judicato, alias a curia domini de Granholio manatos prout continetur in lhioratione dicte vinee. Comparuit in judicio dictus domicellus pro se ex una parte, et dictus tutor comparuit eciam pro se ex alia. Et ibidem dictus domicellus cum instancia peciit ad vend. bonorum seu vinee, in prima subastacione super hoc habita confrontata, seu ad decreti interposicionem procedi, ut esset racionis, et dictum tutorem, nomine quo supra, in expensis legitimis ad hoc condempnari. Dictus domicellus exhibuit dictum judicatum a curia presenti emanatum, in dicta quarta subastacione contentum, virtute cujus idem domicellus dictam vineam fecerat subastari, prout in dictis subastacionibus, nobis in judicio exhibitis, continetur, et venalia exponi ad incantum seu incarzimentum apud Granholium legitime per competencia (f° 142 v°) intervalla, pro exsolvendo debitum contentum in dicto judicato, videlicet septem libras et decem solidos monete currentis, per preconem publicum dicti loci, et de precepto bajuli, vel regentis bayliviam dicti loci, videlicet quandam vineam sitam in parrochia de Bruco, dictorum heredum, videlicet inter vineam Helie de Castaneto ex una parte, et terram que quondam fuit Gerardi Cropt, ex alia, et vineam heredum quondam Armandi de Valaroy ex altera, et vineam Ebrardi Fabri ex reliqua. Que quidem vinea fuit ad pretium quatuor librarum monete currentis subastat., oblat. Per dictum domicellum in dicta vinea ad solvendum debitum supradictum ; cum non esset aliquis alius qui majus precium daret in eadem, licet pluries preconizatum extitisset, prout nobis constitit per quatuor acta, signo notarii infrascripti, et sigillo dicti bajuli, vel tunc regentis bayliviam consignata et sigillata. Unde nos regens predictus, visis et diligenter inspectis omnibus premissis et singulis, et deliberato consilio cum peritis, cum ordo rei geste, et mor. solucionis retardate que diutius intercessit costancius remedium apponi desideret in premissis, et post tantas subastaciones si emptor appareat, vel si solus creditor offerat plus offerent. vendicio, seu in solutum dacio cum interposicione decreti debant celebrari. Et nobis et presenti curie constet predictas subastaciones rite et legitime fuisse factas, juxta formam et usus curie predicte, et non apparuit aliquis alius emptor qui majus precium dare vellet seu offeret in vinea predicta, nec eciam appareant aliqua alia bona mobilia nec inmobilia in quibus comodius et cum minori incremento posset fieri exsequcio, dictum debitum, dictam vineam dicto domicello vendimus, tradimus ac eciam liberamus, tanquam plus et ultimo offerenti in solutum debiti supradicti, pro precio supradicto. Auctoritate nostra judiciar. interveniente pariter cum decreto, salvo jure dicti domini, et domini feod. et quolibet alieno. Ipsumque tutorem presentem, nomine quo supra, in expensis ob hoc factis sentencialiter condempnavimus, quarum taxacionem penes nos reservamus, taxandas loco et tempore oportunis. Comittentes eciam bajulo hujus loci, Petro de Rasserilha clerico, et Arnaldo de Caminada et Guillermo Amanio servient. curie presentis, ut dictum domicellum in possessione dicte vinee manuteant et deffendant ab injuriis violenciis et perturbacionibus quibuscumque. Salvo tamen in premissis et ex speciali gratia concesso, per nos dicto tutori, quo (f° 143 r°) supra nomine, justa et legali majore valore dicte vinee, si qua esse appareat, ad esgardum duorum proborum virorum super hoc faciend. Et quod dictam vineam recuperare possit infra instantem mod.( ?) kadragesimam cum precio supradicto, et expensis ob hoc factis. In cujus rei testimonium, nos dictus regens sigillum dicte curie presentibus litteris duximus apponendum, in testimonium premissorum. Datum in assis. domini de Granholio, que fuit die mercurii post festum beati Hylarii anno Domini M° CCC° tricesimo quarto. P. de Lãssilha. Sic est in libro curie.

(Exped. en forme, en parchemin. On lit au bas, sur une queue de parchemin : Regens bayliviam de Granhol. pro domino dicti loci.)

(Archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 144 r°

1340

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, par lesquelles voulant favoriser Bernard-Ezi, seigneur d’Albret, il charge le sénéchal de Gascogne et le connétable de Bordeaux, de s’informer à quoi se montent les revenus de Mussidan et de Gensac, etc., et de l’en instruire promptement.

Rex eisdem (senescallo Vasconie, et constabular. Burdegal.) salutem. Ex parte nobilis viri Bernardi Ezii domini Lebreto nobis est supplicatum, et cum ipse in recompensacionem loci de Muchydan, et aliorum locorum et reddituum que fuerunt domini de Muychydan, et que, occasione adhesionis ipsius domini parti nostre, perdita sunt, et per inimicos nostros occupata, castrum et locum de Gensak cum pertinenciis, qui ad valorem mille florenor. realx nuncupator. et amplius per annum se extendunt, prefato domino de Muchydan tradiderit sub certa forma tenend., idemque Bernardus herbagium baronie de Sore, valoris mille florenor. hujusmodi, necnon loca, castra, terras et redditus de Myx in regno Navarr. existencia, valoris aliorum mille florenor., dictorum realx, ratione servicii nostri amiserit, velimus ei emendas inde fieri jubere competentes. Nos, ut premissa consulcius et commodius fieri possint, volentes per vos plenius cerciorari, quantum videlicet tam dicta loca, terre et redditus de Muchydan ac insula, castrum et locus de Gensak cum pertinenciis quam herbagium in baronia de Sore, ac loca, castra, terre et redditus de Myx supradicta, valeant per annum in omnibus existentibus, juxta verum valorem eorumdem, et ulterius inde fieri quod justum fuerit fuerit et consonum rationi : vobis mandamus quod habita cum hhis, de consilio nostro partium illarum, et aliis cum quibus de premissis poteritis certificari super premissis et ea contingentibus in formacione pleniori, de eo quod per informacionem (f° 144 v°) hujusmodi inveniri contingerit, nos sub sigillo vestro, quod utimur in ducatu predicto, reddatis distincte et aperte sine dilacione, cerciores hoc brave nobis remittentes. Teste rege apud Westm. XX die januar. Per ipsum regem et consilium.

(Bibl. Nat. Mss. De Bréquigny, carton B. cotté Génér. de Bordeaux, et d’Agen, Périgueux, etc., sur la copie faite à Londres, Rot. Vascon. An 14, Edw 3, mem 4, 20 janvier 1340.)

F° 145 r°

1347

Lettres d’Edouard III portant donation à Henri, comte de Lancastre, de la terre de Bergerac en Périgord, avec titre de châtellenie, et droit de battre monnaie, aux charge de reversion à la couronne d’Angleterre, faute de descendans mâles, et reserve de la souveraineté et ressort.[283]

Edwardus Dei gratia rex Anglie et Francie et dominus Hibernie, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, prioribus, comitibus, baronibus, justiciariis, senescallis, constabulariis, vicecomitibus, prepositis, ministris et omnibus ballivis et fidelibus suis, salutem. Sciatis quod nos, placido rumore prelato de factis victoriosis, que consanguineus et fidelis noster carissimus Henricus comes Lancastr. Agens super expedicione guerre nostre, quam pro nobis in ducatu nostro Aquitanie et partibus adjacentibus gratanter assumpsit, divina sibi favente clemencia, ibi fecit, inimicos nostros in bellis campestribus expugnando, civitates, castra, villas et loca forcia in manum nostram in multitudine copiosa capiendo, et agenda nostra sapienter et magnanimiter dirigendo. Nos, tanta consanguinei nostri magnalia merito contemplantes, et ad ea, et de aliis nobis impensis per eum multicipliter fructuosis obsequiis taceamus, gratam consideracionem habentes, videntes per eum, nedum profectum nostrum sit honorem nostri nominis inestimabiliter adaugeri, mero motu nostro, ac gracia nostra speciali, auctoritate nostra regia, et ex certa sciencia, dedimus et concessimus eidem comiti castrum, villam et locum de Brageriaco, diocesis Petragoricensis, que dictus comes nuper nostrum locum tenens in ducatu nostro Aquitanie, et Lingua Occitana, vi armorum, et per insultum fortissimum nuper cepit, habend. et tenend. eidem comiti, et heredibus masculis de suo corpore procreatis, cum castellania et omni justiciatu alto et basso, mero ac mixto imperio, parochiis, homagiis, resortis castrorum et locorum tam baronum quam aliorum quorumcumque, ac quibuscumque officiis, pedagiis, piscariis, molendinis et aliis quibuscumque juribus, juridiccionibus, redditibus, deveriis, libertatibus, privilegiis, consuetudinibus et suis pertinenciis universis, ita plene sicut domini quondam dicte (f° 145v°) ville Brageriaci, dum extra manum regiam exstitit, habeant et tenebant antiquitus, temporibus retroactis, absque diminucione alicujus juris, jurisdictionis aut deverii, ad dictum castrum, villam et locum dadum quomodolibet pertinencium, de nobis et heredibus nostris, ducibus Aquitanie in perpetuum. Et si aliqua jurisdicciones, jura, ressorta, redditus ac deveria antiquitus et ab antiquo ad dictum castrum, villam et locum pertinencia, subtracta fuerint, vel occultata, seu per aliquos tacite appropriata, seul aliquibus aliis per dictum comitem, aut alium quemcumque data, seu concessa imperpetuum, seu ad tempus, ea redintegrari volumus, et ad jus et proprietatem dicti castri, loci et ville Brageriaci, omnino reduci et reverti, et per detentores eorum quoscumque indicate, dimitti. Quas quidem donaciones, si que fuerint, ex causa predicta, tenore presencium, duximus revocandas, et penitus adnullandas. Concessimus insuper de gratia nostra speciali, auctoritate nostra regia, et ex certa sciencia, dicto comiti et heredibus masculis de corpore suo, ut predicitur, procreatis, cussionem monete in dicto loco Brageriaci, sic quod ipsi in eodem loco monetam cudere possint, seu cudi facere, prout sibi visum fuerit faciendum, emolumentumque cussionis ipsius monete, suum remaneat, et ad ipsorum utilitatem omnimode convertatur. Ita tamen quod moneta illa ibidem cudenda sit ita fortis, aut forcior moneta nostra parcium predictarum. Salva et retenta in premissis, omnibus nobis et heredibus nostris fidelitate et homagio, cavalcata et resorto nobis pertinentibus in hac parte volumus eciam quod si prefatum comitem obire contingerit absque herede masculo de corpore suo, ut premittitur, procreato, tunc castrum, villa et locus predicta, una cum castellania et omnibus juribus et pertinenciis suis predictis, necnon cussio monete et emolumentum inde proveniens, statim post mortem ejusdem comitis, ad nos et heredes nostros integre revertantur. Hiis testibus Willelmo de Bohim, comite Northampton., Ricardo comite d’Arundell., consanguineis nostris, Thoma de Bello Campo, comite Warr., Johanne de Veer, comite Oxon., Roberto de Ufford., comite Suff., Bartholomeo de Burgherssh, Ricardo Talbot, senescallo hospicii nostri, et aliis. Datum per manum nostram, juxta Calesium, primo die junii, anno regni nostri Anglie vicesimo primo, regni vero nostri Ffrancie octavo.

 

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, copié sur le registre de Jean Maynard, tiré du coffre de l’Office des Remembranes de l’Echiquier, et imrimé dans Rymer, t. III, p. 12., d’après le rôle, Cartae pu. apud Cales., an. 21, Edw. III, mem. 13, 1er juin 1347.)

F° 146 r°

1348

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, à Elie de Pomiers, par lesquelles il lui donne à vie, les lieux appelés Mareuil, Bourzac, Razac, Crognac et Montancès en Périgord.

Rex dilecto et fideli suo Elie de Pomeriis salutem. Advertentes qualiter loca de Maroil, de Barsac, de Rasak, de Croynak, et de Montanses, per industriam et strenuitatem vestram ad pacem et obedienciam nostras reddita sunt, ac eo pretextu, volentes honori et utilitati vestris, in hac parte, prout convenit, praepicere gratiose, volumus et vobis concedimus quod vos loca predicta una cum emolumentis et proficuis inde provenientibus, ac etiam cum bonis rebellium infra loca predicta existentibus ad totam vitam vestram habeatis, et ea per vos et alios, sumptibus vestris custodiri faciatis. Et si forte loca predicta illis a quibus capta vel adquisita fuerint, restitui, vel alias extra manus vestras poni, seu vos inde aliquibus de causis amoveri contigerit, quod ante restitucionem, seu amocionem hujusmodi, de sumptibus et expensis rationabilibus per vos in hac parte oppositis, satisfiat competenter. In cujus etc…

Per ipsum regem et per petiticionem de consilio.

N.B. Mandement en consequence aux sénéchal de Gascogne et connétable de Bordeaux. Texte rege apud Westm. XII. Die augusti, per ipsum Regem, et per peticionem de consilio.

(Bibl. Nat. mss. de Mr de Brequigny, sur la copie faite aux archiv. de la Tour de Londr. Rot. vascon. ann. 22. Ed. III. mem. II. pro Elia de Pomeriis. f° 4031. – 4 aout 1348.)

F° 147 r°

1350

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, par lesquelles il confirme la donation faite, le 5 mars 1349, à Guillaume d’Arenthon, du haut domaine de Clermont de Beauregard, diocèse de Périgueux.

Rex omnibus ad quos etc., salutem. Inspeximus litteras patentes dilecti consanguinei et fidelis nostri Henrici ducis Lancastr., comitis Leycestr. et Lincoln., senescalli Angl. ac capitanei nostri in ducatu nostro Aquit. in hec verba :

[1349]

Henricus Lancastr., Leycestr. et Lincoln. comes, senescallus Angl. et dominus Brager., locumque tenens et capiteaneus generalis domini nostri Angl. et Franc. regis, in ducatu Aquit., et toto lingua occitan. Universis et singulis ad quos presentes littere pervenerint, salutem. Sciatis quod cum nuper dominus noster rex Angl. et Franc. dedisset et concessisset Willelmo d’Arintoun, pro bono servicio, eidem domino nostro regi multipliciter impenso, altum dominium castri de Claremond, cum omnibus suis pertinentiis, in episcopatu Petragoricen., in ducatu suo Aquit., habend. et tenend., eidem Willelmo et heredibus suis, de ipso domino nostro rege, per servicia inde debita et consueta in perpetuum, prout in litteris dicti domini nostri regis patentibus inde confectis, plenius continetur ; jamque intelleximus quod dominium predictum quod intendebat Willelmo d’Arinton, dare dominus noster rex, loco de Biauregard dicte dioces. Petragoricen., et non castro de Claremond est annexum et dependens ab eodem. Propter. nos considerantes voluntatem dicti domini nostri regis, de qua nobis plene constat, tempore donationis prefate dicto Willelmo, ut predicetur, facte, fuisse et esse idem dominium predictum, de quo fit mentio in litteris regiis supradictis, fuisset dicti Willelmi habend. et tenend. sibi et heredibus suis in perpetuum, in forma predicta, sive fuisset dependens ab uno eorumdem, seu ab alio, eidem Willelmo d’Arintoun, altum dominium loci de Beauregard, cum pertinenciis in (F° 147 v°) episcopatu Petragoricen., in ducatu Aquit., regio nomine conferimus, per presentes, habend. et tenend. dicto Willelmo et heredibus suis, per servicia inde debita et consueta, domino nostro regi prestanda in perpetuum. In cujus rei testimonium, hiis presentis litteris sigillum nostrum duximus apponend. Datum Burdeg., quinta die introitus marcii, anno Domini M° CCC° XL° nono.

Nos autem collationem predictam ratam habentes et gratam, eam pro nobis et heredibus (sic), prefato Willelmo et heredibus suis concedimus et confirmamus, sicut littere ipsius capitanei rationaliter testantur. In cujus, etc. Teste rege apud turrim London., sexto die septembris.

Per breve de privato sigillo.

(Bibl. nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite aux archives de la Tour de Londres, rot. Vascon., an. 25, Edw. 3, mem. 5, pro Willelmo d’Arintoun, 6 septembre 1350.)

 

F° 148 r°

1353

Délibération des bourgeois de Périgueux, pour adhérer au contrat d’assence à eux fait de la justice, du commun et du celerier, et aux transactions sur ce passées avec le comte de Périgord.

Noverint universi et singuli presens instrumentum publicum inspecturi, quod anno Domini millesimo CCC quinquagesimo tertio, die veneris ante festum Nativitatis beati Johannis Baptiste, in domo vocata de Peroni, ville Petragor., regnante serenissimo principe domino Johanne Dei gracia Francorum rege, hora prime, in mei notarii et testium subscriptorum ad hec vocatorum specialiter et rogatorum, personaliter constitutis discretis viris magistro Raymundo Porte, jurisperito, majore, domino Arnaldo Jandonis licenciato in legibus, magistro Johanne Maximi, jurisperito, magistro Petro de Viridi Villa, Helia de Bernabe, Guillelmo de Valle, Petro de la Boria, Johanne de Solo, Guillelmo de Viga, consulibus dicte ville et communitatis ejusdem, pro se et pro Helia Porte, et Guillelmo Benedicti, conconsulibus suis absentibus, Helia Seguini, Helia la Rocha, Arnaldo Rosselli, Helia Fabri dicto de Castro, Raymundo de Martino, Stephano de Playschaco, Petro Juliani, magistro Helia de Papassol, Iterio Chatuelli, Raymundo Juliani, Helia de Garlandier, Petro de Grosset, Arnaldo d’Alvera, Hugone de Podio, Guillelmo de Picharro, Fortanerio de Landrico, Petro del Chastanet, Helia de Garello, Stephano de Podio, Iterio de Manhano, Helia de Grosseto, Iterio de Jarzendi, Johanne Maleti, Aymerico de la Crossa, Bernardo Bruni, Guillelmo de Rege, Geraldo Bartholomei, Stephano de Ferrando, Helia Roqueta, Geraldo de Gordo, Geraldo de la Costura, Petro de Mercerio, Stephano de Capella, Johanne Bruni, Petro de Medico, Petro de Balho, magistro Petro Flamingi, Helia de Bos Rozet, Johanne nepotis, magistro Helia Belcerii, Petro Bruneti, Guillelmo Seguini, Petro de Madur, Helia de Ponte, Helia de Blanqueto burgensibus et habitatoribus dicte ville. Cum diceretur et explicaretur ibidem per dictos dominos majorem et consules seu per dictos dominum majorem et magistrum Johannem Maximini, pro se et eliis conconsulibus suis predictis, quod per aliquot amicos dicte ville et singularum personarum ejusdem, notabile et fidedignas personas, honorem et comodum dicte communitatis procurare, et dampna et pericula evidencia ejusdem ville revelare et evitare cupientes, et volentes, eis fuerat relatum, recitatum et revelatum quod spectabilis vir dominus comes Petrag., cum totis viribus et potestatibus ac amicis suis de hobediencia amborum dominorum regum Francie et Anglie, (f° 148 v°) contra dictam villam volebat et proponere intendebat jure vel injuria guerram ad ignem et sanguinem facere, et quod intencionis sue erat blada et vina habitatorum ejusdem ville omnia igne et aliis omnibus modis quibus posset, delete, perdere et extirpare, et ecclesias et loca sua circum vicinas dicte ville gentibus armorum et raptoribus munire, et alias dictam villam et ejus habitatores gravare, et quod de hiis poterat jam satis apparere de presenti, cumjam ecclesias de Campos Savinelli et de Trelhissaco dictis gentibus armorum et raptoribus ex dictis causis fecisset muniri et occupari et fortaliciis reparari, et quod talia dampna et pericula erant seu essent irreparabilia perpetuo, super quibus remedium bonum apponi non posset per modum resistencie, propter potenciam suam, suorumque valitorum, attenta presenti guerra dictorum dominorum regum, et diebus malis quibus cediciones infinite vigebant et de presenti apparebant ; et attento etiam quod estiva bladorum et vinorum instabant et prope erant, attentis etiam quod tantis locis et fortaliciis dicte ville vicinis et propinquis circumquaque dicti domini comitis et amicorum suorum, et ceteris predictis, jam inimicis et raptoribus, ut dictum est, munitis, presertim cum gentibus dicti domini comitis, in dictis locis de Trelhissaco et de Campossavinelli existent., dicte ville aliquos interficiendo, et bona aliquorum rapiendo, jam guerram facere incepissent, nisi quod dicti domini major et consules et dicta communitas cum dicto domino comite, aut gentibus suis pro ipso, tractatum talem inter cetera subirent et ad finem eum perducerent, videlicet quod ipsi domini major et consules et communitas ejusdem ville a dicto domino comite, commune quod dictus dominus noster rex solebat levare in dicta villa et infra ejusdem decos, a dicto domino comite, cujus nunc erat, ascensarent perpetuo, ut utilius possent. Et nichilominus dictus comes curiam selerarii, seu partem jurisdiccionis quam dictus comes habuit a domino nostro rege Francie sub certa pensione annua, dicte communitati traderet ; et dicta communitas ab ipso domino comite hec teneret ; et quod ipsi domino comiti recogniciones et alia que per composiciones antiquas factas et habitas inter predecessores ejusdem domini comitis et dictam communitatem ; ex quibus dicta guerra ortum dicebatur habere et exire, cum diceret idem dominus comes eas sibi denegatas fuisse, et denegari per communitatem predictam facerent. Et quod in proclamacionibus faciendis in dicta villa proclamaretur ex parte dicti domini comitis, et dominorum majoris et consulum predictorum, et quod in penuncellis dicte ville ponerentur arma dicti domini comitis, una cum armis dicte communitatis ; quodque idem dominus comes primas appellaciones a curia dicte communitatis, et ab ipsis (f° 149 r°) dominis majore et consulibus in futurum faciendas, et judicem ad ea haberet, dum tamen ipsas predictas appellaciones a domino nostro rege Franc. dictus dominus comes obtinere seu imetrare posset. Cujusmodi tractatum dicti domini major et consules cum dicto domino comite aut ejus gentibus subire et habere omittebant, nisi prius deliberato cum burgensium et habitarum ville predicte et eorum, super hoc interveniente conscensu, et quod ob hanc rem dictos burgenses et habitatores presentes et comparentes, et nonnullos alios dicte ville, burgorumque et barriorum ejusdem non comparentes, ymo contumaces, ad dictos diem, locum, et horam, ut dixerunt, coram eis, fecerant evocari et requirerent dicti domini major et consules prefatos burgenses et habitatores, et singulos eorum singillatim unum postalium, ut eisdem dominis majori et consulibus super premissis suum preberent sanum et bonum, ut melius possent, consilium, cum quo dictum possent subire tractatum, et finire, aut ipsum denegare. Demum licet dicti Petrus Bruneli, Guillelmus Seguini, Petrus de Madur, Helias Porte, Helias de Blanqueto ab initio contradicerent, et dicerent se ad hoc non consentire velle, prefati burgenses et habitatores, omnes et singuli, auditis et intellectis premissis omnibus et singulis per partem dictorum dominorum majoris et consulum, dictis, explicatis et recitatis, et eis cum diligentia attentis, una cum evidentibus et apparentibus ad oculum irreparabilibus et perpetuis dampnis et periculis que evenire poterant dicte ville ex dicta guerra, si contingeret quod absit, de illa. Et quod si dictum commune et curia Celerarii seu pars juridiccionis ipsum dominum comitem tangens, per dictam communitatem a dicto domino comite ascensentur, et habeantur nonnullis gatgiis, emendis, vexacionibus, dampnis et periculis dicte communitatis obviabitur in futurum, ut dixerunt, eorum saniori et meliori quo potuerunt, deliberato consilio, voluerunt, ordinaverunt, concesserunt et consenserunt in uno et eadem, cum dictis dominis majore et consulibus, convenientes consensu pariter et assensu, quod dicti domini major et consules dictum tractatum cum dicto domino comite, seu cum gentibus suis subeant et incoent, et ipsum ad finem et effectum ducant, sub salvitate et reservacione quod dicto domino comiti et suis successoribus ex causis in dicto tractatu insertis, seu inserendis vel eorum aliqua, nullum aliud jus, servitus, dominium aut deverium aquiratur ; et salvis et retentis etiam dicte communitati omnibus aliis articulis, condicionibus et clausulis facientibus ad securitatem et utilitatem dicte communitatis, retinendis in eodem, juxta sanius et melius (f° 149 v°) consilium quo fieri poterit a parte communitatis predicte. De quibus premissis et singulis, dicti domini major et consules pecierunt per me infrascriptum notarium sibi dari et concedi publicum instrumentum, seu publica instrumenta, tot quod habere voluerint et petierint de eisdem ; quod et que ego insfrascriptus notarius eisdem duxi concedendum et concedenda. Actum fuit hoc anno, die loco hora et regnante predictis. Presentibus domino Oliverio Boeti presbytero, magistro Geraldo Fabri, notario regis dicte ville, testibus ad hec vocatis specialiter et rogatis.

Et me Helia Capreoli, auctoritate regia publico notario, qui premissis et singulis una cum dictis testibus presens interfui, presens publicum instrumentum exinde scribi et grossari ….. fieri feci, eidem manu propria me subscripsi, illud in formam publicam redegi, et signo meo solito signavi, vocatus et eciam requisitus.

(Original en parchemin avec paraphe du notaire. La cotte est d’une écriture moderne.)

(Archives de la maison de Talleyrand.)

F° 150 r°

1352

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, par lesquelles il donne à Gilbert de Pelagrue le jeune, pour lui et pour ses hoirs, le lieu d’Aymet sur le Drot en Périgord.

Rex omnibus ad quos, etc. salutem. Supplicavit nobis dilectus et fidelis noster Gilbertus de Pelagrua junior, per peticionem suam, coram nobis et consilio nostro in ultimo parliamento nostro apus Westm. Convocato, exhibitam, ut cum dilectis consanguineus et fidelis noster Henr. Dux Lancastr. Nuper capitaneus et locum nostrum tenens in partibus Vascon., pro bono servicio quod idem Gilbertus nobis impenderat et impenderet in futurum, et in remunerationem deperditorum et dampnorum que idem Gilbertus in obsequio nostro, in partibus predictis sustinuit, concesserit eidem Gilberto locum de Aymet, habend. ad terminum vite sue, una cum mero et mixto imperio, jurisdictione alta et bassa, redditibus, proficuis, deveriis, emolumentis, et omnibus aliis et singulis ad locum istum pertinentibus, velimus ei eundem locum, quem ipsemet per procurationem suam, et magnificum gestum suum, ad nostram obendientiam fecit devenire, una cum mero et mixto imperio, jurisdictione alta et bassa, redditibus, proficuis, deveriis, emolumentis, et aliis pertinen. suis predictis, dare et concedere habend., tenend. et possidend. sibi et heredibus suis, de nobis et heredibus nostris, pro dicto loco faciend. Nos supplicationi sue, in hac parte favorabiliter annuentes, de gracia nostra speciali, de avisamento et assensu magnatum, in dicto parliamento nostro ad hoc deputatorum, dedimus et concedimus (f° 150 v°) pro nobis, et heredibus nostris, eidem Gilberto, locum predictum habend., tenend. et possidend., sibi et heredibus suis, una cum mero et mixto imperio, jurisdictione alta et bassa, redditibus, proficuis, deveriis, emolumentis, et omnibus aliis pertinen. supradictis in perpetuum, de nobis et heredibus nostris per homagium ligium nobis et heredibus nostris faciend., sicut predictum est, superioritate et ressorto in loco predicto, ac calvacatu nobis et heredibus nostris semper salvis. In cujus etc. Teste rege apud Westm. Vj die marcii.

Per breve de privato sigillo.

(Bibl. Nat., mss. de Bréquigny, cart. B., Gener. De Bordeaux, et d’Agen, Périgueux, etc. Sur la copie faite à Londres, Rot. Vascon. an. 26, Edw. 3, mem. 10, sous la date du 6 mars 1352.)

F° 151 r°

1354

Quittance scellée, donnée par Grimond de Fayolle, chevalier à Jean Chauvet, trésorier des guerres, de la somme de 162 livres 5 sols, pour ses gages militaires.

Saichent tuit que nous Grimon de Fayole chevalier avons eu et receu de Jehan Chauvet trésorier des guerres du roy nostre Sgr, par la main de Gille Perier son lieutenant, en prest sur les gaiges de nous et des genz d’armes et de pié de nostre compaignie, déservis et à déservir en ces présentes guerres de Limosin et Pierregort, souz le gouvernement de Monsr Regnault de Pons sire de Montfort, chevalier, capitaine pour le dit seigneur ès pays dessus diz, et ès lieux voisins pardeça la Dourdoigne, cent septante deuz livres cinq solz tournois. Desquelles CLXII livres V s. tournois, nous nous tenons pour bien paiez. Donné à Limoges, souz nostre scel, le XVe jour de may l’an mil CCC L IIIJ.

(Original en parchemin, le sceau perdu, à la Bibl. Nat., cab. des titr. et généal., boite cottée Fay.)

1354

Autre quittance donnée par le même de 101 l. 5 s.

Saichent tuit que nous Grimon de Fayole chevalier avons eu et receu de Jehan Chauvet trésorier des guerres du roy nostre Sgr, par la main de Gille Perier son lieutenant, en prest sur les gaiges de nous et des genz d’armes et de pié de nostre compaignie, déservis et à déservir en ces présentes guerres de Limosin et Pierregort, souz le gouvernement de Monsr Regnault de Pons, sire de Montfort, chevalier, capitaine pour le dit seigneur ès pays dessus diz, et ès lieux voisins pardeça la Dourdoigne, cent une livres cons soulz tournois, desquelles CI £. V s., nous nous tenons pour bien paiez. Donné à Limoges, souz nostre scel, le XVe jour de may l’an mil CCC L IIIJ.

(Original en parchemin scellé d’un petit sceau en cire rouge, représentant un lion d’argent couronné, au cab. des titres, Bibl. Nat.)

F° 152 r°

1354

Le comte de Périgord met son château de Montravel en la garde du Roi, qui lui en rend 5000 livres de rente.

A tous ceulx qui ces lettres verront. Guillaume Staise, garde de la prevosté de Paris, salut. Savoir faisons que nous, l’an mil CCC cinquante quatre, le mardi tiers jour de février, veismes unes lettres scellez de grant scel du roy nostre sire, contenans ceste forme : Jehan par la grace de Dieu roys de France, à nos amez et feauls trésoriers à Paris salut et dilection. Comme nostre amé et féal le conte de Pierregort nous ait humblement supplié et requis qu’un sien chastel appelé le chastel de Mont Revel, qui est assis ès frontieres de noz ennemis, près de Bordeloys nous voulsissions prenre et retenir en nostre main et icelluy faire garder à noz propres couz et despens pour la garde, tuicion et deffense de nous et de nostre royaume, et afin que aucun péril ne s’en peust ensuyr par deffault de garde, et ledit conte ne puisse faire ne soustenir les grans mises, couz et despens qui li esconvient faire de jour en jour  pour cause de la garde dudit chastel et des autres lieux et chasteaulx de da dicte conté, qui de jour en jour sont en grans perilx d’estre prins par noz diz ennemis. Lequel chastel nous n’avons pas voulu penre ne retenir en nostre main et pour cause, Nous à la requeste et supplicacion de nostre très chier et féal amy le cardinal de Pierregort, frere dudit conte, avons ordené et ordenons par ces présentes que ledit conte ait et preigne doresenavant, chascun an, de grace especial, tant comme il nous plaira, la somme de cinq mille livres tournois du nostre, par tele manière et condicion que ledit conte est et sera tenus de garder et deffendre ledit chastel à ses perils doresenavant. Si vous mandons et comandons, et à chascun de vous que sanz nul delay, ou autre mandement attendre, vous bailliez et delivrez audit conte, ou à son certain mandement, pour ceste présente année, la somme de mil livres tournois. Et des autres quatre mille livres tournois demourant à payer de ladite année presente, et aussi des autres anneez, eussiez de assignez en tel et si convenable lieu, qu’il en puisse briefment estre paiez. Et nous voulons et mandons que tout ce qui paié ou assigné sera audit conte, pour la cause dessus dicte, soit alloé ès comptes de vous, ou de celluy ou ceulx à qui il appartiendra, par noz amez et feaulx gens de nos comptes à Paris sanz nul contredit. Nobostant quelconques autres dons ou graces faites audit conte, par nous ou noz prédécesseurs, et ordennances, mandemens et deffenses à ce contraires. Donné à Avignon le XI jour de janvier l’an de grace mil CCC cinquante quatre. Ainsi signé par vous, du commandement du roy, par lettres closes à vous .J. Royer. Et nous, à cest present transcript nous avons mis le scel de la prévosté de Paris, (f° 152 v°) l’an et le jour premier dessus diz.

(Bibl. Nat., original en parchemin, dans le dépôt de Gaignieres, vol. 641, cotté Périgord. Au dos de cet acte est écrit XXIX maii CCC LVII, comes Petragoricensis, dominus Bernardus.)

F° 153 r°

1358

Lettres de Charles V alors dauphin de France, par lesquelles il est permis à l’abbé de Saint Amand, au diocèse de Sarlat, de faire élever des fourches patibulaires dans les terres dépendantes de sa justice.

Karolus &c. Notum facimus universis tam presentibus quam futuris, quod veniens ad nos dilectus et fidelis noster religiosus vir et honestus Helias de Marcilhaco, abbas monasterii Sancti Amandi, ordinis Sancti Augustini, Sarlatensis dyocesis, ac dominus dicti loci Sancti Amandi et de Cole, nobis humiliter pro se et dicte sue abbatie nomine supplicavit quod cum ipse omni tempore dicte sue abbatie nomine habebat et diu habuerit, suique predecessores habuerunt in dicto loco Sancti Amandi, et in parrochia dicti loci in castro de Cole, in parrochia dicti castri, et in loco de Marcilhaco, ac in parrochia ejusdem loci, et insuper in parrochiis de Archinaco, Sancti Genesii, Sancti Quintini, capelle d’Arbarellis et de Condato, ex certo et legitimo titulo, ab antiquo etiam per tantum tempus quod de contrario memoria hominum non existit, et quod sufficiit ad bonam saisinam acquirendam, omnimodam juridicionem altam, mediam et bassam, merum et mixtum imperium, et in quibus tam ipse quam sui predecessores dicti loci usi sunt actenus pacifice et quiete, tamquam veri domini, dum casus accidebat omnimoda juridicione temporali, licet in dictis locis et parrochiis non sint, nec esse consueverint furche patibulares, postelli, sive pilloria ad exercendam justiciam secularem sive temporalem, nisi solum et dumtaxat in dicta parrochia Sancti Amandi, in qua parrochia furcas patibulares erectas habet et habuit, et ejus predecessores habuerunt ab antiquo, in quibus actenus usi sunt pro dictis omnibus locis et parrochiis, dum casus advienebat justiciam exercere, dictusque abbas et ejus monasterium, ac subditi ejusdem propter presentes guerras, in tantum dampnificati (f° 153 v°) extiterint, quod vix possunt habere, unde possunt vitam suam etiam miserabiliter sustentare, et si casus exigeret, non possent ejus officiales seculares de tantis et remotis locis et parrochiis malefactores, si qui essent ad locum predictum Sancti Amandi, sine periculo, et forte sine lesione justicie, adducere seu adduci facere pro complenda justicia secundum jura civilia quibus regitur terra illa, ut sibi pro se quo supra nomine, et suis omnibus successoribus, licenciam, potestatem, auctoritatem, et speciale mandatum exigendi, levandi et plantandi de novo, in tribus vel quatuor loci dicte sue juridicionis furchas patibulares cum duobus vel tribus pedibus sive pillariis in petris, vel lignis sive fustibus, et postellos sive pillorium pro exercenda justicia seculari, et nichilominus dictas furchas jam diu est, erectas de loco in quo sunt, vel esse consueverunt erradicendi et levandi, et alibi in dicta parrochia Sancti Amandi, in sua omnimoda juridicione erigendi, edifficandi, levandi et plantandi pro sua juridicione seculari exercenda, prout actenus consuevit in ipsis justiciam exercere, de speciali gratia, et ex certa scientia, auctoritateque regia concedere dignaremur. Quare nos, habita consideratione ad premissa, advertantes quod in lingua occitana inimici domini genitoris nostri et nostri, multipliciter dilectos et fideles subditos dicti domini nostri et nostros, dictis guerris durantibus, gravaverunt et gravare non cessant, prout possunt, malos suos et iniquos conceptus pro suo posse ad implendo eidem abbati pro se, et abbatie sue nomine, ac pro omnibus suis successoribus, tenore presentium concedimus auctoritate regia qua fungimur in hac parte, de speciali gracia et ex certa sciencia, auctoritatem, potestatem et licenciam specialem, et in tribus locis diversis et ad invicem separatis in dicta sua juridicione, in quibus habet, suique predecessores ab antiquo habuerunt justo et legitimo titulo, ominmodam juridicionem altam, mediam et bassam, merum et mixtum imperium, furchas, pilloria seu postellos, ubi sibi magis placuerit, possit et valeat per modum predictum erigere, levare plantare et edificare, ac in ipsis juridicionem suam temporalem omnimodam, cum casus evenerit, tociens quociens sibi visum fuerit futuris temporibus justitiam exercere, et in super eidem abbati, eisdem auctoritate de speciali gratia (f° 153 r°) concedimus ut dictas furchas jam diu, ut dictum est, erectas, a loco in quo erecte sunt, erradicare, et alibi erigere, edificare et plantere in dicta sua juridictione Sancti Amandi valeat quociens sibi placuerit, ac in ipsis furchis, quociens casus evenerit, justitiam exercere per modum, ut in aliis superius est expressum, et est ab antiquo fieri consuetum, inhibentes tenore presentium, omnibus justiciariis et officiariis dicti domini nostri, et nostris, et eorum locatenentibus presentibus et futuris et aliis nobis subditis, ne dictum abbatem, suosque successores seu officiales vel subditos aliqualiter in predictis impedire presumant, seu impediri vel turbari permittent, quominus dicta nostra presenti gratia uti valeant pacifice futuris temporibus perpetuo et gaudere. Et si quod in contrarium fecerint, aut factam invenerint, seu ecciam attemptatum ad statum pristinum et debitum reducant, seu reduci faciant indilate, et absque alterius expectatione mandati, ordinacionibus, statutis, mandatis seu preceptis in contrarium factis, edictis, seu eciam faciendis vel edendis, ac litteris subrepticiis in contrarium impetratis seu impetrandis, nobostantibus quibuscumque ; quod ute firmum et stabile permaneat in futurum, nostrum presentibus litteris fecimus apponi sigillum, salvi in aliis jure dicti domini nostri et nostro, et in omnibus quolibet alieno. Datum Parisius anno Domini millesimo CCCLLVIIJ° mense novembris. Per dominum regentem in suo consilio.

Guarigue.

(Trésor des chartes, registre 86 pour les années 1357, 1358, pièce 579. – pris sur la copie faite sur l’original par M. Secousse.)

F° 155 r°

1358

Lettres de Charles dauphin et regent de France, par lesquelles il confirme la donation des châteaux et châtellenie de Domme et la Tourblanche, ci-devant faite par le roi Jean, son pere, à Roger-Bernard comte de Périgord[284].

Karolus, etc. Notum facimus universis, tam presentibus quam futuris, nos, dicti domini genitoris nostri infrascriptas vidisse litteras, formam que sequitur continentes :

[285]Johannes Dei gratia francorum rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Ad perpetuam rei memoriam regia liberalitas se ad illos libenter extendit quos ad hoc devotionis sinceritas necnon constans fidelitas et grata celsitudini regia impensa servicia reddunt dignos, ut ipsi se gaudeant talibus vacavisse, dum maneribus et honotibus propter hoc senserint se reffectos. Et alii, eorum exemplo ad talia fervencius annuentur. Notum igitur facimus universis presentibus et futuris, quod in nostre mentis examine debite revolventes sicere devotionis et vere fidelitatis constentiam quas dilectus et fidelis noster Rogerius Bernardi comes Petragoricensis, suique predecessores ad nos et coronam Francie totis exactis temporibus hactenus habuerunt, grataque et utilia servicia que predecessoribus nostris impederunt, ac innumerabilia dampna et deperdita, que, sicut notorium est, occasione guerrarum predictarum sustinuit et sustinet dictus comes, propter que sibi et suis nos plurimum obnoxios reputavimus ; Nos obtentu premissorum villam castrum et castellaniam Montis Domae, senescalliae Petragoricensis et Caturcensis, nec non villam et castrum et castellaniam de Turre Alba Petragoricensis diocesis, quathinus ad nos spectant et pertinent, cum omnibus et singulis domibus, edifficiis, fortaliciis, maneriis, hospiciis, terris, pratis, vineis, furnis, molendinis, rippariis, stagnis, viviariis, aquis, forestis, nemoribus, censibus, redditibus, pedagiis et coustumis, feodis, retrofeodis, vassallis, vassallagiis, emphiteotis, hominibus, homagiis juridictionibusque, et justitia alta, media et bassa, mero et mixto imperio, et cum aliis universis et singulis nobilitatibus, redditibus, juribus, et deveriis quibuslibet ad predictas villas, castra et castellanias et eorum quodlibet spectantibus et pertinentibus, et quae in eisdem et eorum quolibet, ante datam presentium habebamus et habere poteramus, quoquomodo, que, prout intelleximus, valent aut valere possunt circiter videlicet villa, (f° 155 v°)[286] castrum et castellania Montis Dome, cum juribus et pertinentiis suis supradictis, trecentas libras turonenses, renduales et dicta villa, castrum et castellania de Turre Alba cum ejus juribus et pertinentiis praedictis quathenus ad nos spectant et pertinent, ducentas libras renduales juxta patrie consuetudinem assituandas, castris, domibus, edifficiis, fortaliciis et homagiis pro nihilo computatis, prefato comiti tanquam bene merito pro se et suis heredibus et successoribus in perpetuum dedimus et concessimus, damus et concedimus, per presentes, auctoritate nostra regia, et certa scientia de nostre plenitudine potestatis, et de gratia speciali, nihil penitus in eisdem retinentes exceptis dumtaxat superioritate et ressorto qui nobis et successoribus nostris in premissis perpetuo remanebunt, salvis et remanentibus dicto comiti et suis predictis, ressorto et cognitione primarum appellationum dictarum villarum et castrorum per nos mediantibus nostris aliis litteris sibi concessis cedentes et transferentes pro nobis et successoribus nostris in comite memorato pro se et suis heredibus et successoribus, omne jus et actionem omnimodam dominium proprietatem, possessionem et saysinam, quos et quas in dictis villis, locis et castris, ac Castellaniis et singulis eorum pertinentiis, usque ad valorem dictarum summarum, annuy redditus habebamus et habere poteramus, ante datam presentium litterarum. Volentes et concedentes quod de predictis omnibus et singulis, dictus comes atque heredes et successores suj perpetuo suam possint tanquam de sujs propriis omnimodam facere voluntatem. Damus igitur, tenore prasentium, in mandatis praecipiendo, senescallo Petragoricensi et Caturcensi, ceterisque justiciariis nostris, vel eorum locatenentibus et eorum cuilibet quatenus dictum comitem vel procuratorem suum, pro se, et heredibus suis atque successoribus in possessionem et saysinam predictarum villarum, castrorum et castellaniarum cum pertinentiis suis, juribus et deveriis universis et singulis, ponant, visis praesentibus, et inducant, seu poni et induci faciant indilate, et de predictis omnibus et singulis, ipsum et suos predictos uti et gaudere, libere, pacifice faciant et permittant, sine impedimento, et debato quibuscumque nonobstante quod sint vel fuerint de regio domanio et quod forsan personis et habitatoribus villarum, castrorum et castellaniarum predictarum seu aliquibus eorumdem, seu eorum singulis per nos aut predecessorum nostrorum aliquos de speciali gratia concessum sit aut fuerit, quod non possint a manu nostra regia separari, vel alienari, aut alios quomodolibet amoveri. Quam concessionem seu concessiones de nostra certa scientia, et ex plenitude nostre regie potestatis, revocamus, et anullamus, in quantum possent, predictis concessionibus et donationibus per nos factis sepedicto comiti et suis heredibus et successoribus, seu causam ab eisdem habentibus vel habituris, in aliquo contrariare aut consuetudine, usu, stilo aut observantia nostrae camerae compotorum, per quos asseritur donationes patrimonj nostri non valere, nisi primo facta informatione de valore rerum donatarum, et post modum dicta camera reportata ac aliis nonobstantibus quibuscumque donisque, seu gratiis aliis. Dicto comiti et suis per nos et predecessores nostros factis et ordinationibus ad premissa contrariis nequaquam obstantibus quibuscunque quod ut firmum et stabile permaneat perpetuo in futurum nostris presentibus litteris, fecimus apponj sigillum, Salvo in alijs jure nostro, et quolibet alieno. Actum et datum in obsedio ante Bertholium, anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto mense augusti. Et sur le reply est escrit Per Regem, et plus bas signé Yvo avec parraphe.

Collationné à l'original qui est dans le trésor du Roy au Château de Pau.

CAMANÈRE.

F° 156 r°

1360

Acte par lequel Hélie de Pomiers, chevalier, seigneur d’Arbenas, sénéchal de Périgord, de Querci et de Limousin pour le roi d’Angleterre, commissaire député par le sénéchal d’Aquitaine, transmet à Me Bernard de Raimond, aux capitaines d’Excideuil, de Graunhac, etc., des lettres qu’il a reçues du même sénéchal d’Aquitaine, à lui adressées, et aux seigneurs de Mussidan, de Gurson, de Grignols, d’Estissac, de Chanterac, et aux capitaines et baillis de Ste Foy, de La Linde, de Molières et autres ; pour mettre en possession de la terre de Mauriac[287], Grimoard damoiseau de Grignols, en qualité d’héritier universel de feu Guy de Lagut, damoiseau, fils et héritier d’autre Guy de Lagut, chevalier seigneur de Mauriac. Laquelle terre lui étoit disputée par Hélie de Lagut, prieur de Sourzac.

Hel. de Pomeriis, miles dominus de Arbenascio, senescallus Petragor., Caturcens. et Lemov. pro domino nostro Anglie rege, ac domino Hibernie et Aquitanie, commissariusque seu exequtor ad infra scripta deputatus per virum magnifficum, nobilem et petentem dominum Johannem dominum de Cheñston. militem, ducatus Aquitanie senescallum, dilectis nostris magistro Bernardo Raymundi, clerico, procuratori regio dicte senescallie, et capitaneus de Exidolio et de Craunhaco, vel eorum locatenentibus, ceterisque capitaneis, castellanis, prepositis, bajulis, servientibus, officiariis, fidelibus, subditis et ministris regiis, et nostris, in dicta senescallia constitutis, ad quos presentes littere pervenerint, salutem. Patentes litteras dicti domini ducatus Aquitanie senescalli, sigilloque regio curie Vascon., cera rubea impendentes sigillatas, (f° 156 v°) ut prima facie apparebat, nos recepisse noveritis, cum ea qua decet reverentia sub hiis verbis :

Johannes dominus de Cheñston. militem, ducatus Aquitanie senescallus, nobilibus viris senescallo Petragor., vel ejus locumtenenti, et dominis de Muyssedano, de Gorsonio, de Granholiis, d’Estissaco, de Chanteyraco, ac capitaneis et bajulis Sancte Fidis, de Lindia, de Moleriis, ac eorum locatenentibus, Gillelmo Galterii, servienti regio ad arma, Hel. de Capdulh, regio servienti, ceterisque servientibus regiis, ad quos presentes littere pervenerint, salutem. Cum olim magister Raymundus de Bulhfarinis, bacallarius in legibus, locum tenens nobilis et potentis viri senescalli Petrag. et caturc. pro domino nostro rege Anglie et Francie, ac commissarius per nos in hac parte deputatus, per suam sentenciam, cause cognitione etiam precedente, pronunciaverit ac declaraverit Guillelmum Grimoardi, domicellum de Granholio, heredem universsalem et scriptum Guidonis Laguti, domicelli, filii quondam et heredis universalis domini Guidonis Laguti, militis, domini de Mauriaco, fore ponendum et inducendum ac inponendum in possessionem corporalem loci et hospicii de Mauriaco, terre, reddituum, rerum et bonorum ac hereditatum dicti quondam Guidonis Laguti, domicelli, filii et heredis universalis quondam dicti domini Guidonis Laguti militis, ac dicti quondam militis ejus patris, et in ea manutendum, et custodiendum, et juxta formam et tenorem sue commissionis per nos sibi facte. Quapropter cum nobis costaret de premissis sufficienter, vobis et vestrum cuilibet scripcissemus et mandavissemus et commisissemus, ac nostras litteras sub certa forma direxissemus, ac sub certis penis et donationibus in eis contentis, ut eundem Gillelmum Grimoardi et suos in possessione predicta omnium et singulorum bonorum et rerum predictarum, manu miltari, et si opus esset, vi armorum et potencia laicorum ponentes et inducentes ipsumque Guillelmum in et sub salvagardia et protectione regia et nostra existentem (f° 157 r°) positum et inductum in ea manutentes, deffendentes et custodientes sub clipeo salvegardie regie, amotis ab inde quibuscumque aliis detentoribus, quos illicitos reputavimus et reputamus, frivilis appellationibus, subterfugiis et dilationibus pospositis et rejectis, et alias sub certis penis preceptis, et inhibitionibus in dictis nostris litteris per nos specialiter ac ultimo concessis predicto Guillelmo Grimoardi, confectis sub data diei XII. Augusti anno presenti, et ut lacius et clarius in eis continetur. Vosque predicta contenta in dictis nostris litteris, ac precepta et mandata nostra vobis facta nondum adimpleveritis, et hoc preceptu cujusdam appellationis frivole interposite, a dicto nostro commissario et ejus pronunciatione et declaratione predictis ad dominum nostrum regem predictum, et contra dictum Guillelmum Grimoardi, per dominum Heliam Laguti, priorem de Sorssaco, detentorem dicti loci de Mauriaco, ac pretextu cujusdam inhibitionis concesse per venerabiles viros dominos Johannem Destrecle, legum doctorem, constabularium burdegal., et quondam Petrum Ademari canonicum burdegal. judices et commissarios a dicto domino nostro rege deputatos appellationum ad eundem dominum nostrum regem in ducatu Aquitanie interjectarum, et alias contra vestram negligenciam, mandatis nostris non perueritis perfecte ut intelleximus, verum cum coram dicti domini nostri regis appellationum judicibus, super appellatione diu extiterit inter dictas partes litigatum. Demum post multos processus et rationes hinc inde propositas in dicta causa, cum nos dictus Johannes constabularius ac judex dictarum appellationum, et commissarius ac subdelegatus a domino quondam Petro Ademari ejus collega predicto, inter alia partibus predictis presentibus, pronunciaverit et declaraverit appellationem antedictam dicti domini Helie Laguti, prioris de Sorsaco esse secundum stilum et usum curie Francie, de quo eciam in dicta curie appellationum utitur, et fore defertam causam et exequtionem sentencie dicti nostri commissarii ad nos, et ipsum remittentes, prout nobis plenarie constat de premissis, et ideo non restet nisi quod dicta sentencia et pronunciacio domini nostri commissarii, prout alias fuit per nos mandatum, exsequatur, et nostra mandata et ea que per nos et dictum commissarium commissa vobis alia extiterint, compleantur. Idcirco ad requisitionem et supplicationem humilem dicti (f° 157 v°) Guillelmi Grimoardi, super hoc nobis factam juri conssonam, inthimandum vobis et vestrum cuilibet in solidum sub penis et donationibus et preceptis alias vobis per nos factis, injunctis et scriptis, et in nostris predictis litteris et aliis vobis alias directis, contentis ; et sub omni eo quod possetis forefacere domino nostro regi et nobis, precipimus, committimus et mandamus quatenus eumdem Guillelmum Grimoardi possessionem realem et corporalem dictorum bonorum et rerum omnium predictorum, juxta et secundum contenta in dictis nostris litteris alias vobis directis, et juxta et secumdum formam ipsarum ponatis, inducatis, et positum manuteneatis et deffendatis, et omnia et singula in dictis nostris litteris alias vobis directis, compteatis et perfficiatis, sic quod indignationem domini nostri regis ac nostram, et penas ac donationes et comminationes in dictis nostris litteris expressatas non incurreretis. Quod si feceritis, noveritis omni gratia et dispensatione carere, et sine misericordia exhigi et levari. Inhibentes nichilominus ex parte regia et nostra, sub predictis penis, quibuscumque tenenciariis, feodatariis hominibus et vassalis dicte domus de Mauriaco, dicti quondam Guidonis Laguti et ejus patri predicti, ne de redditibus, censsibus, obliis, nemoribus, vel aliis deveriis et rebus per eos debitis, ratione rerum et bonorum quas tenent a dicta domo, et tenebant a dictis Guidone Laguti vel ejus patre, vel tenere debent, alicui alii respondeant, quam dicto Guillelmo Grimoardi, sed sibi obediant, et solvant, et jura et deveria ac redditus per eos debita, solvant et reddant, prout faciebant, et facere solebant dictis Guidoni Laguti dum vivebat, domicello, vel ejus patri ; et hec faciant sub penis consimilibus, et donationibus in dictis nostris litteris contentis et expressatis. Datum Burdegal. sub sigillo curie Vasconie ultima die novembris anno Domini M° CCC° sexagesimo. Verum cum nos quibusdam aliis arduis negociis occupatus regiis, ad premissa in litteris suprascriptis contenta excequenda, personaliter intendere nequamus, vobis et vestrum cuilibet in solidum, virtute et auctoritate litterarum predictarum precipimus et mandamus sub pena quingentarum marcarum argenti fisco danda, quatenus premissa in dictis litteris contenta, loco, vice nostris, faciatis, compleatis, perfficiatis de puncto ad punctum, et excequamini diligenter, juxta ipsarum litterarum prescriptarum continent. ….. tenore et earum forma in omnibus observata, quorum interest. Dicti domini nostri regis et nostris fidelibus et subditis, mandantes ut vobis et vestrum singulis in premissis et ea tangentibus pareant efficaciter et intendant cum effectu, prestentque requisiti, auxilium, consilium et juvamen. Datum I indic., sub sigillo domini Raimundi de Pomeriis militis in abstentia sigilli nostri proprii, vicesima die marcii, anno Domini M° CCC° LX°.

(original en parchemin, archives de la Maison de Talleyrand.)

F° 158 r°

1368

Le roi prête 12000 francs d’or sur les aides du Languedoc, à Taleran de Périgord.

Charles par la grace de Dieu roy de France, à noz amez et feaulx conseilliers les généraux trésoriers des aides ordenez pour la delivrance de nostre cher seigneur et père, que Dieu absoille, salut et dilection. Nous avons acordé à nostre cher et amé cousin Taleran de Pierregort, de lui prester et faire bailler en pur prest doze mille frans d’or des deniers desdiz aides des parties de la Langue doc, parmi ce qu’il promettra et se obligera envers nous par ses lettres souz son scel de les nous paier er rendre en nostre ville de Thoulose à ses propres couz et despens dedans la feste de Saint Michiel prochaine venant, ou en cas que deffaut auroit de la partie de nostre dit cousin, audit paiement faire au terme et au lieu dessus diz, de rendre dedans huit jours après sa personne en la cité d’Avignon, dedans les murs d’icelle, et ylleuc tenir hostage, sanz en partir jusques à tant que il nous ait fait paier la dicte somme de douze mille frans au lieu dessus dit, avec touz ceuz, dommages et interestz que nous aurions euz et soubtenuz par deffaut dudit paiement. Et vous mandons et commandons expressement que les douze mille frans d’or dessus diz vous faites bailler et delivrer sans delay audit Taleran, ou à nostre amé sergent d’armes Bernart de Grésignac pour lui, ou au porteur de ces lettres des deñs. desdiz aides ès dites parties, jouxte la teneur de nostre present acort, en retenant lesdites lettres de promesse et de obligacion desdits douze mille frans rendre, comme dit est, lesquelles nous voulons estre bailliées à vous Pierre Scatisse ou au receveur général desdits aides ès dictes parties, ces présentes et lettres de recognoissance de ce par lesquelles rapportant, ils feront allouez ès comptes dudit receveur par noz amez et feaux gens de nos comptes à Paris, sanz contredit, nobostans ordennances, ou deffenses quelconques au contraire. Donné au boys de Vincennes, le XXIIIIe jour de novembre de l’an de grâce mil CCC soixante et huit, et de notre regne le quint. Par le roy. Et plus bas signé Yvo. Scellé d’un petit sceau en cire rouge, représentant la tête du roi couronnée. Au dos est écrit : De par les généraux trésoriers à Paris sur les aides, pour la delivrance du roy Jehan, que Diex absoille. Sire Pierre Scatisse trésorier de France, et nostre compaignon, et vous maistre Jehan Perdiguier, receveur général ou pays de la Langue doc sur ledit fait, accomplissiez le contenu au blanc, en retenant les lettres de promesse et de obligacion et autres de recogn., ainsi que le roy le mande, selon ledit contenu. Transcript à Paris le XVe jour de decembre l’an mil CCC LX huit. Signée Tabari. Scellé de trois petits sceaux.

(Bibl. Nat., manuscrit de Gaignieres, vol. cotté Périgord, n° 641, original en parchemin.)

F° 159 r°

1368

Traité fait entre le roi et le comte de Périgord. Le roi donne 1000 francs d’or à Bernard de Grésignac, etc.

Charles par la grace de Dieu roy de France, à noz amez et feaulx conseilliers les généraux trésoriers des aides ordennées pour la délivrance de notre très cher seigneur et père, dont Dieux ait l’ame, salut. Savoir vous faisons que, comme nous avons octroié et accordé à nostre très cher et féal cousin le conte de Pierregort, lequel si, comme nous avons entendu, a en propos de appeler à nous et à nostre court souveraine de parlement, de plusieurs griefs que nostre très cher et très amé neveu le prince de Gales duc de Guienne lui a faiz et s’efforce de faire par lui et par ses officiers, que ou cas que il appellera de nostre dit neveu à nous qui sommes seigneur souverain du pais de Guienne, et qui pour cause dudit appel et de noz adjournemens, inhibitions, sauvegardes que nous octroierions sur ce à nostre dit cousin, comme est accoustumé de faire en tel cas, nostre très cher et très amé frere le roy d’Angleterre, ou nostre dit neveu le prince susciteroient et feroient guerre en appert ou en couvert en quelque manière que ce soit, à nostre dit cousin ou à nous, et nostre dit cousin fust avecques nous, et de nostre aide en ce fait, nous lui ferons bailler et delivrer quarante mille frans d’or sur les aides de la Langue doc, chascun an, aus quatre quartiers de l’an, tant comme ladite guerre durera. Nous pour considéracion de bons et aggréables services que nostre amé et gent d’armes Bernart de Gresignac nous a faiz et esperons qu’il nous face encores ou temps à venir, et des paines et travailz qu’il a euz en ce fait, nous lui avons donné et octroié et octroions par ces lettres, de grace espécial, mil frans d’or, à avoir et recevoir dès maintenant, des deniers de noz diz aides, pourvu ce que nostre très chier et féal cousin Taleran de Pierregort, frere dudict conte se obligera envers nous, par ses lettres soubz son scel, de rendre les diz mille frans, au cas que ledit conte ne s’appelleroit à nous, en la ville de Thoulouse, dedans la feste Saint Michiel prochain venant, ou de soy rendre et establir ostage dedans huit jours après ladicte feste en la cité d’Avignon, ou cas de deffaut de paiement, et d’illec ne sortir jusques à tant qu’il nous en faite plaine satisfaction, et des couz et dommages que nous aurions en deffaut de ce. Et aussi promectra et se obligera que se la guerre se mouvoit par la manière que dit est, de faire deduire les diz mille frans de ladicte somme de quarante mille frans sur les trois darreniers quartiers de la première année, et en faire tenir content ledit conte. Si vous mandons que les mil frans dessus diz vous faciez tantost et sanz delay paier et delivrer audict Bernart, ou à son certain mandement, jouxte la teneur de nostre present octroy, en retenant les lettres, obligations (f° 159 v°) dudit Taleran sur ce, et quictance dudit Bernart avec ces presentes, par lesquelles rapportant, nous voulons les mil frans dessous diz estre alloues ès comptes de celui à qui il appartiendra , par noz amez et feaulx gens de noz comptes à Paris, nobostans autres dons que faiz li aions, et que en ces lettres ne soient esclarez, ne ordennances ou deffenses quelconques au contraire. Donné au boys de Vincennes, le XXVIIJ jour de novembre l’an de grâce mil CCC soixante et huit, et de nostre regne le quint. Par le roy . Et plus bas : signé Yvo. Scellé d’un petit sceau en cire rouge. Et au dos trois petits sceaux id. et on lit ce qui suit : De par les généraux trésoriers à Paris sur les aides, pour la delivrance du roy Jehan, que Diex absoille. Sire Pierre Scatisse trésorier de France, et nostre compaignon ; et vous maistre Jehan Perdiguier, receveur général ou pays de la Langue doc sur ledit fait, accomplissiez le contenu au blanc, en retenant les lettres de promesse et de obligacion et autres de recogn., ainsi que le roy le mande, selon ledit contenu. Transcript à Paris le XVe jour de decembre l’an mil CCC LX huit. Signée Tabari. Scellé de trois petits sceaux en cire rouge.

(Bibl. Nat., manuscrit de Gaign., vol. cotté Périgord, n° 641, original en parchemin.)

F° 160 r°

1369

Lettres de Louis duc d’Anjou, par lesquelles il ordonne de payer 80 francs d’or à Bertrand de Casnac, seigneur de Vitrac en Périgord ; pour acheter un coursier, dont il avoit besoin.

Loys filz de roy de France, frere de Monsr le roy, et son lieutenant ès parties de la Langue doc, duc d’Anjou et comte du Mayne a nostre amé Estienne de Montmegam, trésorier des guerres de Monsr et de nous, ès dites parties, salut. Nous vous mandons et commandons si a [ctes] et si estroitement, comme plus pouons que tantost et sans aucun delay, ces lettres leues, et sanz attendre autre mandement de nous, paiez, baillez et delivrez à mess. Bertran de Casnac, chavalier seigneur de Vitrac en Pierregort la somme de quatre vinz frans d’or, lesquieux nous lui avons donez et donons par ces présentes, à prendre et avoir pour une fois des deniers de vostre recepte, pour acheter un corsier, lequel lui avoit besoing, pour servir Monsr et nous en ces presentes guerres, et pour faire aucuns voyagez en Pierregorc, desquieux nous l’avons en chargé, et par rapportant ces présentes et lettre de quittance de lui, de ladicte somme ; nous voulons et mandons à nos amez et feaulx des genz des comptes de Monsr, à Paris, que icelle somme de IIIIxx frans d’or, ils alloent en voz comptes et la rabatent de votre recepte, sanz aucun contredit, ou diffic. I quelc. orden. mandem., inhibitions, ou deffences à ce contraire en aucune manière non obst. Donné à Bediers le XI ….. l’an de grace M CCC LXIX. Par monsr le Duc. Et plus bas Goveneur. Scellé d’un sceau, couvert de fleurs de lys sans nombre.

(Bibl. Nat., manuscrits de Gaignieres, vol. cotté 641, original en parchemin gâté en quelques endroits.)

F° 161 r°

1370

Lettres d’Edouard, prince d’Aquitaine et de Galles, fils ainé d’Edouard III roi d’Angleterre, portant donation à Jean duc de Lancastre, de la ville et châtellenie de Bergerac, aux charges de l’hommage-lige.

Edward. ainsé filz du roi de France et d’Engleterre, prince d’Aquitaine et de Gales, duc de Cornwaille, comte de Castre, seigneur de Biscaie et de Castre Dordiales, faisons savoir à touz que pur la très graunde affeccion et amour que nous avoms à notre très chier et très amé frere Jehan duc de Lancastre, à ycelli avoms doné et donoms par cestes presentes, notre chastel, ville et chastellaine de Bragerak, avec touz les profitz et emolumentz, rentes, revenues, homages et autres droiz, et avec toute juridiccion, haute, moyenne et basse, appartenantz audit lieu ; sauvez et reservez à nous et à nos heirs, entierement nos droiz des assisiages et ressort dudit lieu ; à avoir et tenir les dites choses à notre dict frere, et ses heirs mascles de son corps loiaument procréez, par ainxi que notre dit frere, et ses dits heirs facent à nous et à noz heirs homage-lige, et les autres devoirs à nous appartenantz estre faitz pur les choses et seignuries suisditz. En tesmoign. de notre dit doun, nous avoms fait mettre notre grand scel empendent à ces presentes. Donné à notre chastel de Comphnac, le utisme jour d’octobre, l’an de grace mil trois centz sexante et dix.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite à Londres, livre de Jean Maynard, VIII. partie, dans le coffre de l’office des remembr. de l’Echiquier. Ed. fils ainé d’Ed III, 8 octobre 1370.)

F° 162 r°

1375

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, par lesquelles il donne à perpétuité, à Raymond de Montaut, seigneur de Mussidan, les domaines et baillage de St Privat.[288]

F° 163 r°

1376

Lettres d’Edouard III roi d’Angleterre, par lesquelles il enjoint que les ville et château de Blaye, qui avoient été données à Augier de Montaut, seigneur de Mussidan, soient remis entre ses mains, pour demeurer à jamais unis à la couronne d’Angleterre.

Rex omnibus ad quos etc., salutem. Supplicaverunt nobis dilecti burgenses nostri ville de Blaya in Vascon., per peticionem suam coram nobis et consilio nostro, in presenti parliamento nostro exhibitam, ut cum dicta villa et castrum ibidem cum inhabitantibus ab antiquo fuissent corone Anglie annexa, et camere regie specialiter reservata quousque Edwardus nuper princeps Vallie filius noster, eadem villam et castrum Augerio de Monte Alto, domino de Mussadano militi, dedisset et concessisset habend., in compesacionem castri et castellanie de Blanquaforti, que eidem Augerio perprius dedimus et concessimus, et que idem Augerius prefato filio nostro, certis de causis et condicionibus ad opus nostrum tradidit et dimisit, vel quousque eidem Augerio, in aliquo alio loco competenti, de hujumodi recompensacione fuerit provisum, velimus eidem Augerio aliunde inde providere, et dictam villam et castrum Blaya in manus nostras resumere, eaque corone nostre annexa, et camere nostre reservata, ut solebant, absque concessione seu confirmacione de aliquali ulteriori statu, eidem Augerio, seu alicui alteri persone inde faciend., retinere. Nos attendentes benivolam voluntatem dictorum burgensium et antecessorum suorum erga nostram regiam potestatem in prosperis et adversis, per non modica tempora continuatam, et volentes eo magis, et ut nostre regie majestati, temporibus futuris reddantur prompciores, et in fidelitate et ligeancia nostris stabiliores, peticioni sue quatenus juste poterimus, honorabilius condescendere. Volumus et concedimus pro nobis et heredibus nostris, eisdem (F° 163 v°) burgensibus, quod facta per nos vel heredes nostros eidem Augerio recompensacione pro eisdem villa et castro de Blaya, in aliquo loco competenti, quod quam cicius commode fieri poterit, fieri volumus, ministri nostri vel dictorum heredum nostrorum parcium illarum, dicta villam et castrum de Blaya cum suis pertinenciis universis, in manus nostras regales reassumant, et corone nostre regie annexa, et camere nostre et heredum nostrorum predictorum, ut prenotatum est, specialiter reservata, teneant et conservent in perpetuum ; ita quod extunc dicta villa et castrum de Blaya, seu aliqua ad ea spectancia, per vendicionem, donacionem, permutacionem, seu quovis alio titulo, extra manus regias non ponantur, nisi futuris heredibus Angl. in futurum. In cujus etc. Datum apud Westm. tercio die julii. Per peticionem in Parliamento.

(Bibl. Nat., mss. de Mr de Bréquigny, sur la copie faite à la Tour de Londres : Vascon. rot. ann. 50, Ed. III, mem. b., sub dat. 3 jul. 1376.)

F° 164 r°

1399 ou 1400

Lettres de Henri IV roi d’Angleterre, par lesquelles il donne à Golfier de St Astier, chevalier, et à Arnaud son fils, la terre de St Astier, avec ses appartenances, jusqu’à la valeur de quinze marcs par an.

Rex omnibus ad quos etc. salutem. Sciatis quod de gracia nostra speciali, de assensu consilii nostri, et pro bono servicio quod dilectus et fidelis noster Golferius de Sancto Asterio, miles de ducatu nostro Aquitann. nobis impendit et impendet, concessimus eidem Golferio et Arnaldo filio suo, pro termine vite eorum, locum de Santo Asterio, de obediencia francigenarum existentem, ut dicitur, habend., una cum dominiis et pertinenciis quibuscumque ad dictum locum spectantibus, usque ad valorem quindecim marcarum per annum, proviso semper quod de superplusagio si quod fuerit, nobis ad castrum nostrum Burdeg. annuatim respondeatur ; et quod post decessum eorumdem Golferii et Arnaldi, dictus locus, cum dominiis et pertinenciis predictis, ad nos et heredes nostros integre revertatur. In cujus etc. Teste ut supra.

Per breve de privato sigillo.

(Bibl. Nat. mss. de Mr de Brequigny, copie sur l’orig. à la Tour de Londres, vascon. rotul. ann. I.. Henr. IV. memb. 12. ann. 1399 ou 1400, f° 4075.

F° 165 r°

1437

Acte de la délivrance faite de la ville et du château de Montignac, par Richard de Gontaut, seigneur de St Geniès, capitaine de ce château pour Jean bâtard d’Orléans ; à Raimond Fricon, député du duc d’Orléans ; en vertu des lettres dudit bâtard, y insérées, et en exécution du délaissement par lui fait du comté de Périgord, en faveur dudit duc d’Orléans, qui lui avoit donné en recompense, le comté des Vertus.

Nos custos sigilli antentici regii in bailivia Lemovicensi, pro domino nostro Franciae rege constituti. Notum facimus universis, nos vidisse, tenuisse, legisse, ad hic de verbo ad verbum, per commissarios et juratos nostros transcribi fecisse quoddam publicum instrumentum, manibus et subscriptione discretorum virorum magistrorum Johannis Guitardi clerici, authoritatibus regia et imperiali notarii publici, et Johannis Hervey, authoritate imperiali notarii publici, ut prima facie apparebat, signatum, et sigillo quod ad contractus utitur apud Montinhacum, in cera viridi sigillatum, cujus quidem publici instrumenti tenor sequitur sub hac forma :

In nomine Domini amen. Serie et tenore hujus presentis publici instrumenti et litterarum, cunctis presentibus et futuris evidenter appareat, quod anno ab incarnatione Domini millesimo quadrigentesimo tricesimo septimo, regnante excellentissimo principe et domino nostro domino Karolo Dei gratia Francorum rege, die vero ultima mensis februarii, circa horam vesperarum, et paulo ante, infra castrum Montinhaci, Petragoricensis diocesis, videlicet in aula dicti castri, que vocatur aula comitisse de Petragoris, in nostri, notariorum et scribe curie Montinhaci, et testium infrascriptorum presentia, existentibus et personaliter constitutis …[289]

F° 166 r°

166) Fonds de Doat, titres concernant les comtes de Périgord etc., tome 3, f° 288 et suivants.

437. Acte de la délivrance faite de la ville et du château de Montignac, par Richard de Gontaut, seigneur de St Geniès, capitaine de ce château pour Jean bâtard d’Orléans ; à Raimond Fricon, seigneur de Bello Videre, député du duc d’Orléans ; en vertu des lettres dudit Bastard, y insérées, et en exécution du délaissement par lui fait de la comté de Périgord, en faveur dudit duc d’Orléans, qui lui avoit donné en recompense, la comté des Vertus.

Les lettres du Bastard sont du 12 juin 1437, et l’acte de la délivrance du dernier février 1437.

Nos custos sigilli antentici regii in bailivia Lemovicensi, pro domino nostro Franciae rege constituti. Notum facimus universis, nos vidisse, tenuisse, legisse, ad hic de verbo ad verbum per commissarios et juratos nostros transcribi fecisse quoddam publicum instrumentum, manibus et subscriptione discretorum virorum magistrorum Johannis Guitardi clerici, authoritatibus regia et imperiali notarii publici, et Johannis Hervey, authoritate imperiali notarii publici, ut prima facie apparebat, signatum, et sigillo quod ad contractus utitur apud Montinhacum, in cera viridi sigillatum, cujus quidem publici instrumenti tenor sequitur sub hac forma : In nomine Domini amen. Serie et tenore hujus presentis publici instrumenti et litterarum, cunctis presentibus et futuris evidenter appareat, quod anno ab incarnatione Domini millesimo quadrigentesimo tricesimo septimo, regnante excellentissimo principe et domino nostro domino Karolo Dei gratia Francorum rege, die vero (f° 166 v°) ultima mensis februarii, circa horam vesperarum, et paulo ante, infra castrum Montinhaci, Petragoricensis diocesis, videlicet in aula dicti castri, que vocatur aula comitisse de Petragoris, in nostri, notariorum et scribe curie Montinhaci, et testium infrascriptorum presentia, existentibus et personaliter constitutis nobili et potenti viro domino Raimundo Frico milite domino de Bello Videre, ut commissario, procuratore et legato expresse ad infrascripta deputato, constituto et ordinato et egregio et magnifico domino, domino Johanne Bastardo Aurelianensi, comite de Virtus, et domino de Romerentin et pro ipso domino Bastardo et suis ex una parte, et nobili Richardo de Gontaud, domicello domino de Sancto Genesio, etiam pro se et suis ex parte altera. Prefatus dominus[290]

F° 167 r°

1439

Lettres du roi Charles VII, portant commission de lever la somme de 6000 livres en Limousin, pour faire le siège de la place et forteresse de Thenon.

Charles, par la grâce de Dieu roy de France, à noz amez et conseillers et secrétaire l’Evesque de Tuelle et l’abbé d’Userche  et maistre Estienne Froment, salut et dilection. Comme pour recouvrer la place et forteresse de Thenon en Pierregort, ès Marches de Limosin, nagueres prinse par les ennemis, et icelle remettre en notre obéissance par puissance de siège, afin d’escheuer les grans inconveniens et dommaiges que venir en pourroient à nostre dit pays de Limosin, et à tous les autres d’icelle marche, et aussi pour resister à la puissance et armée desditz ennemis, et estant de present en nostre pays de Guienne, soubz le conte de Hontiton ; laquelle, comme l’on dit, tire vers les marches dudit Limosin. Nous par délibéracion de nostre Conseil et par l’advis des seigneurs et autres notables d’iceluy pays, avons ordonné faire mettre sus en armes les nobles dudit pays et autres, en la meilleure puissance que souffire pourra, soubz la charge et gouvernement de nostre très cher et amé et cousin le conte de Penthièvre, et d’autres seigneurs et barons d’icelui pays pour mettre siège devant ladite place de Thenon, et icelle recouvrer par puissance, et pour autrement y resister ausdits ennemis et à leur dite puissance et armes, et garder et preserver lesditz pays des dommaiges et entreprinses qu’ilz y pourroient faire et porter. Et pour ce que ces choses ne se peuent pas faire ne conduire sans grant finance et despense, avons aussi ordonné faire, cueillir et lever audit pays de Limosin tant au hault que au bas, la somme de six mille livres tournois en chascun desditz pays, trois mil livres tournois, par manière de taille ou ayde, pour une foiz, pour la convertir et employer au recouvrement de ladite place, garde et defense dudit pays et non autre part. Pour laquelle somme faire cueillir et lever en toute diligence, soit besoing de commettre et ordonner aucunes personnes souffisantes et expertes. Pour ce est-il que nous en sur ce consideracion, confians de vous et de vos sens, prudommies et bonnes diligences, vous mandons et commectons par ces presentes que appellez les genz des trois Estas dudit bas pays de Limosin, vous ladite somme de trois mil livres tournois avecques les fraiz raisonnables porconnez audit bas pays, et icelle faites asseoir et imposer par villes et parroisses, et sur les habitans laiz d’icelles privilégiez et non privilégiez, nobostant quelxconques priviléges ou excempcions et lettres et octroys qu’ils aient sur ce, et sans préjudice d’iceulx, que nous y voulons contribuer pour ceste foiz, actendu que ce touche le bien de la chose publique dudit pays, et sur chascun d’eulx le fort portant le foible, le plus justement et egalement que faire se pourra en la manière accoustumée, en faisant icelle somme (f° 167 v°) diligemment cueillir et recevoir par le receveur à ce commis, pour la convertir à ce que dit est, comme il sera ordonné, et contraindre lesdits habitans et chacun d’eulx qu’il appartiendra à paier leurs taux et quotes d’icelle somme, comme il est acoustumé de faire pour nos propres debtes. Et nobostant lesdits privilèges et exemptions et quelxconques opposicions ou appellacions. Toutes choses se de parties à partie n’aist sur ce debat ou opposicion, nous voulons et ordonnons ledit aide premierement payé par manière de provision estre par vous ou nos juges desdits pays, à qui la cognoissance en appartiendra, fait entre lesdites parties oyes bon et brief droit. Et ou cas que ladite somme de six mil livres tournois ne souffirait pour les choses dessus dites, et que par lesdits gens desdits trois Estas en la presence de noz officiers seroit advisé estre necessaire et expedient de faire lever plus grant somme, si faites mectre sus et asseoir et lever audit bas pays pour les causes dessus dites, oultre ladite somme de trois mil livres tournois, jusques à la somme de deux mil cinq cens livres tournois, ou au dessoubz, et icelle recevoir par ledit receveur à ce commis, tout par la forme et manière que dit est. De ce faire vous donnons pouoir, auctorité, commission et mandement espécial. Mandons et commandons à tous noz justiciers, officiers et subgetz, que à vous et à voz commis et depputez en ce faisant, soit obey et entendu diligemment et donné et presté tout conseil, confort, ayde et prisons se mestier est, et requis en sont. Donné à Orléans le neufviesme jour d’octobre, l’an de grâce mil CCCC trente et neuf, et de notre regne le dix septyesme. Par le roy en son Conseil, et plus bas signé Courtinelles.

(Bibl. Nat., original en parchemin au dépôt de Gaignières, vol. 641, coté Périgord, scellé de sceau perdu. Cotté au dos, commission pour le bas Limosin, et en écriture moderne, siège de Thenon en Périgord.)

F° 168 r°

1441

Bulle du pape Eugène IV adressée au chapitre de St Front, relativement aux reliques de St Front, premier évêque de Périgueux, et à leur translation.

Eugenius episcopus survus servorum Dei, dilectis filiis capitulo ecclesiae S. Frontonis salutem et apostolicam benedictionem. Piam sanctorem memoriam recolendam, qui Christi sequendo vestigia, aeternae beatudinis praemia consecuti, cuncti fideles Christie o debent libentius honorare, quo in eorum merita gloriosa uberior justis tribuitur gratia et peccatoribus dilectorum suorum venia ipsorum intercessionibus facilius indulgetur ; propter quae fideles populos ad eorumdem venerationem sanctorum tanto attentius invitamur, quanto id efficacius eis proficere novimus ad salutem. Sane sicut ex serie petitionis pro parte vestra nobis nuper oblatae percipimus, licet bonae memoriae Petrus petrachorisensis episc. Revolvens et pie considerans quod altissimus ipsius Sancti qui in illis partibus patronus, et christicolarum intercessor. Praecipuus habetur meritis, plurima miracula[291] operari dignatus est, prout in dies operatur, quodque ejusdem Sancti corpus in loco minus decenti requiesceret[292], cupiensque summopere ut corpus hujusmodi decentius et venerabilius conservaretur, hac per amplius exaltaretur, quandam argenteam satis pulchram, et preciosam thecam, ad hoc quod corpus ipsius inibi collocaretur, ad de loco ubi constitit, ad aliquem alium in praefata ecclesia locum pro illius veneratione magis convenientem atque congruum fieri procuraverit, et diem translationis[293] sive exaltationis dicti Sancti ultima die mensis aprilis, singulis annis solemniter ibidem celebrare instituerit et ordinaverit ; pro eo tamen quod dictus episcopus dudum, sicut Domino placuit, debitum naturae persolvit, praemissa ad effectum nondum deducta fuerint, nec perduci potuerunt ; quare pro parte vestra nobis fuit humiliter supplicatum, ut vobis corpus hujusmodi in theca praedicta reponendi, et etiam transferendi licentiam concedere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur institutionem et ordinationem hujusmodi aliorumque per eundem episcopum, circa venerationem et exaltationem ipsius corporis factam (f° 168 v°) plurimum in Domino commendantes, ac cupientes ut illud a Christi fidelibus congrue veneretur, et decenter conservetur ; ejus modi quoque supplicationibus inclinati, vobis corpus praedictum juxta intentionem, institutionem et ordinationem episcopi, in dicta theca reponendi, necnon de loco in quo exstitit, ut praefertur, ad aliquem alium decentem et ad in congruentem in ipsa ecclesia locum, de quo melius videatur transferendi, ac etiam caput dicti Sancti de corpore hujusmodi per aliquem catholicum antistitem separandi, et in aliquo condecenti tabernaculo seu vase precioso, necnon supra majus altare, vel alibi, ubi in dicta ecclesia, congruentius videbitur, ut populo melius et decentius ostendi possit, quotiescumque vobis videbitur, etiam reponendi licentiam auctoritate apostolica, tenore presentium, largimur. Nobostantibus etc. Nulli ergo hominum etc. Datum Florentiae anno incarnationis Dominicae M. CDXLI, decimo septimo kalendas januarii, pontificatus nostri anno undecimo.

(imp. dans le P. Dupuy, Etat de l’Eglise du Périgord, éd. de 1716, in 12°, t. 2, p. 139 et 140.) Voy. une copie plus correcte de cette bulle dans mon Recueil sur le chapitre de St Front.

F° 169 r°

1522

Testament d’Alain d’Albret.[294]

Au nom du Pere. Nous Alain sire d’Albret, acertainé que toute humaine créature, etc., ordonnons notre testament nuncumpatif. Veut être enterré dans l’église collégiale de Casteljaloux, dont il se dit fondateur. Après avoir reglé ce sui regarde ses funérailles, il ajoute :

Item pour ce que nous avons longuement levé et pris des dixmes qui étoient de notre maison, en aucunes [psses][295] de nos terres et seigneuries, par quoy nous pourrions être tenus à faire quelque bien aux fabriques des églises desdits lieux, voulons et ordonnons que à chacune desdites églises soit donné un calice d’argent de la valeur de 30 francs, bon de loys. Fait plusieurs legs preux, confirme le seigneur de Sermet, son conseiller et chambellan, dans la charge de gouverneur de ses comté de Périgord et vicomté de Limoges, et de capitaine de Montignac, et d’Exideuilh, sa vie durant, sans pouvoir être destitué desdits offices.

Donnons au bastard Rollet la capitainerie de nos chastel et vicomté d’Allas ; au bastard Achilus 1000 francs. Au bastard nommé ….., lequel le seigneur de Mauvezin nourrit, notre héritier luy fournira ce qui sera requis pour son entr[296]

F° 170 r°

1551

Acte par lequel Sauvat de Malet, ecuyer seigneur de La Jorie, s’oblige par délibération passée en la ville de Périgueux, de faire le service du ban et arriere-ban de cette année, tant pour lui, que pour plusieurs gentilshommes ses voisins, et coobligés au même service.

Acte de délibération faite le 7 mars 1551, en la ville de Périgueux, par Antoine d’Hautefort ecuyer seigneur de Gabilhon, tant pour lui que pour damoiselle Anne Plaisant dame usufruitiere du Poirier, Arnaud La Breuille, ecuyer seigneur de la Renaudie d’Hautefort, Jean de la Tour ecuyer seigneur de Gonnie, Sauvat Malet ecuyer seigneur de la Jorie, Geoffroi de Montagrier ecuyer seigneur de Cheissac, W. ….. de Chabannes, ecuyer seigneur de Lachaud, pour et au nom de Charles de Chabannes ecuyer seigneur dudit lieu, absent, Jean de Lagut ecuyer seigneur de Montardy, Me Jean de Bruzac, prêtre abbé de Lermont, stipulant pour Me Jacques de Bruzac seigneur de Domme, et seigneur de Champinhac, lesquels avoient dit qu’aux etats tenus en ladit ville, pour contribuer au ban et arriere ban, suivant les lettres du roi, ils avoient tous ensemble été cottisés pour faire un archer pour le service du roi, lesquels ont arretté entre eux de payer audit Sauvat de Malet ecuyer seigneur de la Jorie, qui a promis et s’est obligé de faire le service dudit archer audit ban et arriere ban, et pour ce lui a été promis et accordé de payer par ledit Gabilhon la somme de 44 l. 9 s. , par ledit de Chabannes 44 l. 9 s., par ledit Poirier 5 l. 9 s., par ledit Arnaud la Breuille 16 l., et par ledit seigneur d’Igonie 21 l., et pour la part dudit seigneur de la Jorie, qui fait ledit service, 22 l. 4 s. 6 d., par ledit seigneur du Cheissat 46 l., par le seigneur de Montardy J Agonac, 16 l., par le seigneur de Domme 26l. 16s. 6d. par le seigneur de la Roche de Milhac, 6 l. 18 s., faisant en tout 205 l. 13 s., laquelle ils se sont obligé payer audit seigneur de la Jorie, pour faire le service d’archer, au jour qu’ils seront avertis par ledit seigneur de la Jorie ; et moyennant ce ledit seigneur de la Jorie s’est obligé de faire ledit service d’archer audit ban et arriere ban pendant l’espace de trois mois, suivant l’édit du roi, en la maniere accoutumée. Cet acte passé en presence de François Dupuy, ecuyer seigneur de Trigonan, et de Me (f° 170 v°) Antoine Vilarez prêtre devant Lamy notaire royal.

1554

Ensuite est un acte du 28 avril 1554 par lequel les soussignés assemblés en ladite ville de Périgueux, promettent payer et delivrer la somme de 215 livres à Sauvat Malet, ecuyer seigneur de la Jorie, lequel avoit promis et promettoit de faire service au roi audit ban et arriereban, par lui, ou autre personnage suffisant et idoine au contentement du commissaire député par S. M., moyenant ladite somme de 215 l., y compris celle de 22 l. 4 s. 6 d., en laquelle ledit seigneur de la Jorie étoit cottisé pour ledit service. Cet acte signé Gasthon, Gabilhon, Bruzac, de Lagut, de Montagrier, de Montardy, de la Tour, de la Renaudie. Collationé signé de Giac, ecuyer conseiller, secrétaire du R., M. C. de France, controlleur en la chancellerie près le parlement de Guyenne.

(Bibl. Nat., cabin. des titres et généal., boîte cottée Mallet.)

N. B. Sauvat Malet étoit fils de noble homme Hélie Malet seigneur de la Jorie, et de noble damoiselle Jeanne de Royere ; il épousa par contrat accordé le 21 octobre 1529, noble damoiselle Isabeau Berthon, fille de feu Mre Christophe Barthon, chevalier seigneur de Massenon et de la Roche, et de Catherine de Bort, assistée de noble homme Jean Barthon son oncle paternel, protonotaire du St Siège apostolique, chantre du Dorat, prieur de Clair et prévôt de Roussac, qui constitua la somme de 2000 l. à sa nièce pour sa dot. Le seigneur de la Jorie donne à son fils la moitié de tous ses biens ; dont il se réserve l’usufruit sa vie durant, et celle de Jeanne de Royere, sa femme. Ce contrat payé à St Augustin près Limoges, devant Me Antoine Selve, notaire, commissaire et juré de la Cour du vicomté de Limoges, et signé à la minute J. Barthon, H. Malet, J. du Mas, L. du Queyron et St Selve.

Sauvat Malet descendoit de noble Jean de Malet qui fit un échange avec haut et puissant prince Jean de Bretagne comte de Penthièvre et de Périgord, en faveur de Jean de Malet, fils de Guy Malet ecuyer, son capitaine d’Exideuil, aux fins d’être rétabli dans la possession de ses biens, du 6 juillet 1446.

Hommages faits par Jehan et Janisson Maletz, ecuyers, seigneurs de (f° 171r°) La Jorie pour raison du repaire de la Jorie des 10 mars 1441 et 25 août 1443.

Testament de noble Jean de Malet écuyer seigneur de Castillon et de la Jorie, par lequel il institue pour son héritier général autre noble Jean de Malet son fils, ecuyer, du 30 décembre 1492. Retenu par Gangaudi notaire, avec un collationé dudit testament, signé de Giac.

Testament de noble Jean de Malet, fils d’autre Jean, seigneur de la Jorie, par lequel il institue pour son héritier général et universel noble Hélie Malet son fils, du 23 novembre 1506, retenu par Hugo Forny notaire.

Hélie Malet, père de Sauvat, épousa Jeanne de Royere, et fit son testament le 20 novembre 1537.

Sauvat se maria, comme j’ai dit, le 21 octobre 1529, et fit son testament le 22 juin 1556.

F° 172 r°

1568

Lettres de François comte d’Escars, lieutenant général pour le roi aux pays de Périgord et Limousin, par lesquelles il établit Grégoire de Malet, seigneur de la Jorie, gouverneur pour le roi au château d’Excideuil et adresse l’ordre aux officiers, sindic et habitans de la ville d’Exideuil, de pourvoir à l’entretenement dudit seigneur de la Jorie, et des soldats nécessaires pour la garde et conservation de ce château.

François comte d’Escars, chevalier de l’ordre du roi, capitaine de cinquante hommes d’armes de ses ordonnances, conseiller au conseil privé, lieutenant général pour S. M. zux pays de Périgord et Limousin en l’absence de Mgr le prince de Navarre, aux officiers, sindic et habitants de la ville d’Exideuil ; puis n’agueres ayant reçu une commission du roi, pour pourvoir à toutes les villes, châteaux et forteresses dudit gouvernement, de personnages capables et suffisans pour la garde desdites forteresses, sous l’obéissance de Sa Majesté, et de commettre les gens de guerre pour la garde et defense desdites forteresses ; et qu’étant averti que dans le château d’Exideuil, où résidait Gregoire de la Jorie, lequel en avoit eu longtemps la garde pour le seigneur de St Geniès, gouverneur pour la reine de Navarre, en son marquisat de Limousin et comté de Périgord, et qu’attandu les attroupemens qui se faisoient par les gens de la nouvelle religion, il étoit besoin de pourvoir ledit château de gens et soldats expérimentés pour la garde et defense d’icelui ; il avoit mandé audit de la Jorie, de retirer au plutôt dans le ledit château le nombre de soldats necessaire pour le garder et le conserver sous l’obéissance du roi. Pour l’entretenement duquel de la Jorie et desdits soldats, il ordonne savoir pour ledit de la Jorie 25 l. par mois, et 10 l. pour chacun desdits soldats, ce qui revenoit pour chaque mois à la somme de 125 l. ; laquelle somme il ordonne être cottisée par les élus de l’élection du pays de (f° 172 v°) Périgord, le plus diligemment que faire se pourra, sur ladit ville et jurisdiction d’Exideuil, exempt et non exempt, à la reserve des nobles, et de ceux qui repondent aux bans et arrierebans, auquel sgr de la Jorie il leur mande d’obeir et entendre en qui concernoit sadite charge. Donné à Montignac le Comte, le 12 septembre 1568. Cet ordre est signé d’Escars. Et plus bas, par commandement de mondit sgr le comte. Herauld avec paraphe.

(Bibl. Nat., cab. des titres et généal., extr. sur une feuille de papier, fait par Mr d’Hozier, à ce qu’il me semble.)

N. B. Grégoire Malet, ecuyer, fils de Sauvat Malet et d’Isabeau Barthon, épousa par contrat accordé le 25 février 1544 Catherine Methon, fille de Gratien Methon de la ville d’Exideuil et de Marie la Pice. Il fut reglé qu’au cas que ledit Gratien n’eut aucun enfant mâle, ladite Catherine Methon sa fille demeurera son héritière universelle, à la charge de payer à chacune des autres filles dudit Gratien 800 l. tournois et leurs habillemens. Son pere lui constitua en dot 1000 l., lui donna sa maison en la ville d’Exideuil, tenant à celle des hoirs de feu Me Jean Abonneau dit le Bruslat, &c.

Gregoire de Malet étoit frere d’Hélie Malet, seigneur de la Jorie, qui épousa par contrat du 13 mai 1581, et fit son testament le penultieme mai 1591. Il épousa, dis-je, damoiselle Andrée du Pont, dame du Pont de Corsenchout, fief situé dans la paroisse de Vallereuil.

Le même Gregoire de Malet, demeurant au village d’Autreville, paroisse de St Pierre de Seinpsat, jurisdiction d’Exideuil, transigea le 10 mai 1584 avec Hélie Malet, ecuyer, sgr de la Jorie, son frere, demeurant au repaire noble de la Jorie, paroisse de St Méard d’Excideuil, au sujet des droits qui lui appartenoient dans les successions de leurs pere et mere, moyenant certaine somme, de partie de laquelle il lui donna quittance le 28 janvier 1587.



[1] Dans la marge droite : «  fondit, ou détruisit la tête, etc. »

[2] - la scluza p. °l’esclusa, désigne ici le bras de dérivation  sur lequel se trouve le moulin ; lo chap : l’extrémité, le point de départ de l’escluza  est le barrage sur le cours principal qui alimente le bras de dérivation

[3] - cette variante de °maison est celle employée actuellement en sarladais

[4] - ou manliet : mauv. lect. p. mandet

[5] - note de Lespine en marge : « f. devan se » ; sans doute a-t-il cru qu’il avait pris u (= v) pour un n, mais ça peut bien être denan, attesté en anc. oc au sens de devant… 

[6] - que fezès : pour qu’il fît

[7] - p. drech

[8] - Lespine venqeren inadvertance p. ° venqueren (cf phrase suivante : quant l’aguen vencut)

[9] - aihí : -h- note la palat. de -s- après [j]  p. °aissí adv = ainsi

[10] - = la mercé de l’abat

[11] - tant cant… tostemps = aussi longtemps que

[12] - Lespine quei l’avia ; mauvaise coupe p.  queil contract. de que li : lo damnage… que li avia fach : le dommage qu’il lui avait causé.

[13] dans la marge gauche : «  al. reddiderint ».

[14] dans la marge gauche : « s. domus ».

[15] dans la marge gauche : « f. La Vernia ».

[16] dans la marge gauche : « f. sigillorum nostrorum ».

[17] En surcharge au dessus du « et » : « ou ».

[18] En marge gauche : « Hist. Albig. Cap. 80-82 ».

[19] peu lisible (note C.R.)

[20] Ce texte se trouve sur un petit feuillet s’intercalant devant la charte qui suit (note C.R.).

[21] En marge droite « exigé »

[22] Aucun texte n’est présent ici, après ce nom « Archembaldus ». La charte annoncée est reproduite sur le folio suivant (note C.R.)

[23] - ici mauv. orth. p.°ceus / cels pr dem. crp : ceux

[24] - neps css, crs nebot nm : neveu

[25] - Veger, Letger, Gauter, Chaster, Iter : -er forme la plus ancienne du suffixe –ier (Anglade)

[26] - aphérèse de °apertenensa

[27] - ici  los seus adj pr poss crp : ses

[28] - aurien var. de terminaison (ou mauv. lect.) de. °aurian (Anglade cite un exemple de aurien ds Boèce…) cond prés 3p de aver : avoir - aver òps de = avoir besoin de ; aver òps a = faire besoin, être utile  à – las òbras qui aurien òps al molí : les bois d’œuvre qui feraient besoin au moulin

[29] - -n « caduc » non noté p. °don : don

[30] - ind prét 3s du vt. vestir, ici au sens de investir : vestit ne … lo prior : il en investit .. le prieur

[31] - littér. « avec ses gants » : l’offrande d’une paire de gants était dans le droit coutumier franc le symbole d’une remise de terre ( Robert historique)

[32] - littér. « voyant et entendant » = étant témoins ; veent var. de °vesent en zone d’amuissemnt de -d- latin intervoc .

[33] - mauvaise coupe (ancienne) p. Sench Aster (sench, sencha  forme anc. issue régulièrement du latin sanctum)

[34] - cui cr prépositionnel du pr relat : per cui  cosselh fo fach : par qui le conseil (de faire ce don) avait été donné.

[35] - del Pui (var de Pòi / Puei) : le Puy-St-Front

[36] peu lisible (note C.R.)

[37]ms el, ici contract. de e lo

[38] - abrev. du latin libra , oc. liura : livre (monnaie) ; °peregosin / pergosin : monnaie frappée à Périgueux par accord entre le comte et la municipalité du Puy-St-Front

[39] - en engret ? sans doute mauv. lecture p. en grat : à leur gré (et répétition de en par inadvertance, ou agglutination et répétition de la préposition ?) ; je pense qu’il faut comprendre tant en grat : autant à leur gré, c'est-à-dire qu’ils peuvent retenit chaque année à leur gré soit la totalité soit partie seulement des 20 livres de rente jusqu’à épuisement de la dette

[40] - dusque contract. de dusca que : jusqu’à ce que

[41] - ms aorde ; je pense qu’il faut comprendre a òrde : dans l’ordre, en suivant

[42] - ‘-en mauv. orth. p. -em, 1ere pers du plur. : donem lor en : nous leur en donnons…

[43] - hésitation ss doute entre °fach et °fait ( le parler local actuel connaît encore cette hésitation et emploie le plus souvent fait au masc. , mais facha au fém…)

[44] Nous avons souhaité présenter ici au lecteur un fac-similé d’une des copies originales (note C. R.)

[45]Manthé aquals coquille

[46] - var. (citée par Lévy) de legir

[47] - ms quen p. que En

[48] - ms en ici p. e En

[49] - -er, -eira var anc. (restée en gascon) du suffixe –ièr, -iera / -ieira : agradeira, , acorder, cavaer

[50] - maas p. °mans : graphie ancienne, dans la scripta gasconne, de l’allongement compensatoire des  voyelles  (par chute de consonne ou réduction de diphtongue, graphie parfois conservée dans les toponymes : Morlaas, Puyoo) ; de même plus loin : prees (°pres, lat. prensum), Piis (°pins), diit (°dit/ dich, lat. dictum) – se son mes en maas de : s’en sont remis à l’autorité, au jugement  de

[51] - -n caduc non noté et –s de cas sujet sing (incorrect ici, le nom n’étant pas sujet): ° Anessan (je note l’accent sur les voyelles devenues finales par chute de –n caducpour marquer la place de l’accent tonique et les distinguer des finales atones)

[52] - actuellement Monheurt en Lot-et-Garonne (Alexandre de Caumont présent à la bataille de Poitiers est dit seigneur de Ste-Bazeille, Landerran, Puch et Monheurt) la gaphie francisée  -eu-  transcrit ss doute la réalisation [¿] de la dipht. oc ue (issue de ò tonique), réduite  localement à -u- en gascon (cf fòc > fuèc > huc, pòg > puèg > puch …) ;  ce nom apparaît 2 fois dans ce texte, or dans la copie de Lespine, issue d’un autre original, il est porté Monurt la 1re fois, Monhort la 2e ; on pourrait  donc penser que Monurt est une variante de Monhort, forme gasconne (f- initial >  aspiration graphiée h-) du composé Mont Fòrt (dont Mistral donne les variantes Mount hort (g), Mont Fuert (m)…  Mais le lieu en question est au bord de la Garonne, ce qui ne correspond pas du tout au sens du toponyme, à moins qu’il ne s’agisse d’un transfert.

[53] - cas sujet pluriel(du bas-lat. baroni, au lieu du class. barones)

[54]var . (voir note 4) de acordier nm = accord, traité, convention (Lévy)

[55] - Manthe Gaston, aperten, son  : sur l’original, les voyelles devenues finales par chute de –n « caduc »sont  surmontées d’une sorte d’accent oblique et finemen ttracé, différent du signe d’abrév. habituel horizontal et gras représentant une nasale ; ce même accent est porté aussi sur chacune des voyelles doublées signalées en note 6

[56] - Manthe rancunas mal lu(ou coquille,) influendée par le frç ; oc rancura nf = plainte, reproche, réclamation

[57] - Manthe acordens, avec une note : « alias acordeirs » ; ici mal lu(il a bien lu acorder dans la phrase précédente), ou c’est un autre original qu’il a transcrit……

[58] - var. graph. conoc, anc. parfait « fort 3ps de conoisser ; Manthe met en note : « sic pour reconog » , mais l’oc conoisser a très couramment le sens de reconnaître

[59] - Manthe mezill mauv. lecture p. meziss :le doublement de –s final se réfère sans doute à la variante semi-savante medips (du lat. -met ipse ; autres var. °meteis / medeis / meseis / meeis / meis, fem -eissa = même

[60] - ms1  sen faitz (es oublié…), ms2 sen es faitz (Manthe sen faitz)

[61] - cavaer, cavoir var. gasconnes de °cavalier (plus loin cavalerz) nm : chevalier ; vassal – sos cavaers e sos hòm : son vassal et son homme-lige

[62] - Manthe En Elia Rudel a lui promes… ; de même plus bas : En Gastos a lui promes…

[63] - cas –sujet ; dans l’original senh. est abrégé, Manthe restitue le cas-régime senhor incorrect ici0

 

[64] - Manthé En impero mal lu ?

[65] - Manthé man (voir note 10)

[66] - ms1-2 la us , ‘n caduc non noté + -s de cas-sujet sing., p. °l’aün, var. gasc. de. °l’un, analogique d’une mauvaise coupe de cadaün = chacun en cad’aûn

[67] - Manthé, en note : « de sobire » inexact ; subite subj prés 3s du vt subitar var de sobdar / sobtar = surprendre, attaquer à l’improviste (Lévy ne donne pas cette variante du verbe, mais donne sobitan comme var. de l’adj ; sobdan / sobtan)

[68] - Manthé rem

[69] - ms2 entro en ttes lettres ; Manthé ento

[70] - var graph. p. °menhsfach, ms2 mensfagh ; cette forme  (non donné par Lévy), composée avec l’adv. menhs / mens = moins sur le modèle de mesfach n’en est pas l’exact synonyme : mesfar c’est mal agir, faire une mauvaise action, menhs far c’est plus précisément faire moins que ce que l’on doit, ne pas remplir complètement ses obligations ; voir note 31

[71] - ms2  N’Arnald en ttes lettres, Manthé n’Arnaud

[72] - ms1 et 2  abrév. aRz ; Manthé Aramon en ttes lettres : interprétation personnelle, ou autre original ? (cf Lespine Arramon Despeijs senhor del Talhabert) ; l’abréviation curieuse a minuscule suivi de R majuscule (+ -z de cas-sujet), sans doute pour la distinguer de A. ou Ar. = Arnaud, peut faire penser que le scribe considère *Arramon comme la var. gasc. (r- initial > arr-, cf riu / gasc. arriu etc) de Raimond / Ramond (du german. Ragin-mund) , qui peut être confondue avec Aramon (du german. Aramund d’après Dauzat) que l’on trouve ailleurs que dans la zone gasconne.…

[73] - ici sans doute non le Taillebourg de Chte-Mar. (dont le seigneur de l’époque est Geoffroy IV de Rancon) mais celui deu Lot-et-Gar.

[74] - Manthé messalhia mal lu ; mensfalhia ind imp 3s du vi mensfalhir / menhs- = faillir à ses obligations, faire ou payer  moins que ce que l’on doit (voir note 26) (Lévy ne donne mesfalhir / menes- qu’au sens de mourir : il cite par ailleurs menhsfalhimen comme var. de mesfalhimen, mais sans en donner le sens)

[75] - Manthé adebes (ss doute coquille de l’imprimeur)

[76] - cacogr. p. En Ebles, ou N’Ebles (le prénom est Ebles)

[77] - le scribe a ss doute écrit d’abord W puis s’est repris en ajoutant la particule, et a oublié de barrer le premier W…

[78] - Manthé Aramon  cf note 28 (Lespine En B. Aramon seulement)

[79] - Le même que En W. aRz de Piis ; il y a un St Lezer (du grec latinisé Glycerius) ds les Htes- Pyr., mais ici sans doute confusion avec St Leger (du german. Leud-gari)du Lot-et-Gar.

[80] - ms1 et 2 sen, Manthé fen mal lu.

[81]Manthé Cantalou ; Tantalon est le siège (château du XIIe) d’une des grandes baronnies d’Ecosse : il s’agit sans doute du sénéchal du roi d’Angleterre pour l’Agenais (à cette époque le roi d’Ecosse Alexandre II rend hommage à Henri III d’Angleterre dont il a épousé la sœur…)

[82] - Manthé Agens, ms abrev. Agn)s à interpréter Agenes

[83] - ms2 [.]on mentagut ; Manthé : …dels altres per l’homes que lo mentagut : mal lu, incohérent

[84] - var. de parvent adj = apparent, visible (Lévy) ; ici si no eran paroent = s’ils ne pouvaient se présenter, comparaître, être vus et entendus sur la question

[85] - ms quels, ici contract. de que los ; Manthé que los

[86] - °mag, var. anc. de mai : le mois de mai

[87] Pas de folio 33 apparemment (note C.R.)

[88] (voir à ce sujet le Livre des fiefs de Guillaume de Blaye, p. 22 – note C. R.)

[89] - veran p. veiràn ; auiran p. °auviràn, forme nord-oc avec chute de –d- latin intervoc , et épenthèse de –v- après [w] (sud-oc °ausiràn)

[90] - formule de salutation : (je souhaite) salut et amour de la vérité, c'est-à-dire foi en le vrai Dieu

[91] - ms a saber

[92] - ms nos on, p. nos som 1pp : nos som acordat : nous nous sommes mis d’accord

[93] - ms quel, contraction de que lo

[94] - ms on p. òm : °ont que òm las pòrte : où qu’on les porte

[95] - di : var. (citée par Anglade comme « rare ») de ditz 3e s. ind. pr. de dire ; je pense que sens de cette proposition est : les droits de péage institués dans cet écrit pour le nouveau port sur l’Isle sont les mêmes sans plus que ceux qui sont déjà en vigueur à Montpaon

[96] - à Montpaon et sur tout le territoire qui en dépend (cf plus loin : per tant que la honor de Montpao s’estend)

[97] - inadvertance  p. el (en lo) peatge ; qui an re a far el peatge : qui ont affaire au péage en quelque chose, en quoi que ce soit (la formule revient plusieurs fois, avec el peatge )

[98] - si le marchand n’avait pas d’autre monture que ce cheval (qu’il amène pour le vendre)

[99] - cacogr. p. saumada

[100] - san doute faut-il comprendre costeu a bèstias = couteau de boucher, par opposition à costeu a hòme = poignard, dague, ou l’équivalent à l’époque de notre couteau « de poche » ?

[101] - meinhs d’autant com mentau : littér : moins que comme elle (la charte) mentionne : moins que la quantitét mentionnée dans la charte

[102] - devan : subj prés de dever, var. de deian  ? Anglade ne donne pas cette forme ; et la tournure de la phrase est peu claire : devan p. devam > ses tota achaizó  que …nos devam demandar… : « à l’exclusion de tout prétexte selon lequel nous devions demander… » ?

[103] - ms per mes : mauvaise coupe

[104] - ms é ss doute erreur pour a ;

[105] - ms tour-, ss doute graphie francisée par Lespine

[106] - pluôt p.s’apertenha (signe d’abrév. non noté ?), de s’apertener a : dépendre de,  que de. aptener, var. (Lévy) de obtener : obtenir

[107] -  -m mauv. orth pour –n :ici 3e pers. du plur.

[108] - ms : debtedre ofransa, ss doute mauv. lect. et coupes pour  si debte, dre o fiansa no era : si ce n’etait pour dette, droit ou caution

[109] - ms ave maihs p. avem maihs

[110] - per mes mauv. coupe  pour permés pp de permetre : permettre ; confusion possible avec promés dont le sens convient mieux le plus souvent, dans la formule avem coven e promés, avec le contexte  (peut-être le ms original portait-il un p accompagné du  signe d’abréviation pour pro-, mal interprété par Lespine ; à remarquer : ni Anglade ni Lévy ne citent le verbe *permetre, ce qui est étonnant : il est attesté au XIVe dans le registre consulaire de Périgueux…)

[111] - p. a nòstre poder : selon notre pouvoir de justice ?

[112] - qui ici mauv. orth. p. cui cas régime-datif : aquel cui òm auria fait lo tòrt : celui à qui on aurait fait le tort

[113]phrasegrammaticalement confuse : - am mauv. orth. pour –an 3e pers. plur. ; emendar mauv. lect; ou orth. p. emendat : dusque… o aguessan emendat : « jusqu’à ce que ils (ceux qui ont causé le tort) l’aient réparé » ; ou o aguessam [fach oublié] emendar ; que nous l’ayons fait réparer ; de toute façon le sens est clair

[114] - opposé à en las rivas = sur les rives, de josta las rivas = le long des rives,dans l’eau, en bateau

[115] - infinitif grammaticalement incohérent ici ; ss doute mauv. orth. p. delhiorats : los passatges …en las ribas delhiorats : les passages laissés libres sur les rives…

[116] - ms ou tr on mauv. lect ou orth p. om

[117] - peut-être  p. e’n portem = « et en apportions », plutôt que en porten(t) : « en apportant »…

[118]  - ce mauv. orth. p. se conj = si

[119] - ce ops del pòrt tener : confusion entre deux tournures   se òps era de tener : si besoin était de tenir le port, et : òps de tener lo pòrt : pour tenir le port…

[120] - messió (°mession) nf : dépense, redevance ; ne fait pas pléonasme avec cost : on ne fera payer, ni la valeur du bois, ni le droit de le prélever

[121] - p. aquilhs cas-régime irrégulier

[122] - ce ici pronom démonstr. neutre var de so (çò)

[123] - ms retarge ss doute inadvert. p. relarge (Lespine forme les t exactement comme les l, barrés en haut d’un trait horizontal)

[124] - en ici contract de e en

[125] - p. a aquiilhs

[126] - cacogr. p. meilhs

[127] - cacogr. p. eyschí (°aissí)

[128] - cacogr p. escriut

[129] - mauv ; orth. p volem 1pp

[130] - ss doute mauv. lect. p. escondich

[131] - ici pr : donem en : nous en donnons

[132] - las vilas au pluriel, car le cumenal comprend le bourg du Pòi-Sent-Front, et la Ciptat de l’évêque)

[133] Note sur un petit feuillet intercalaire (C.R.)

[134] Note sur un petit feuillet intercalaire (C.R.)

[135] Nous retrouvons ce document dans le registre JJ 26, f°s 380r°-381 r°,  in Registres du Trésor des chartes, sub titulo « Forma arbitri prolati inter comitem Petragor. et decanum et capitulum dicti loci et consules Podii Sancti Frontonis », sur notre site (note C.R.)

[136] Sans indication de source (note C. R.)

[137] pas de folio n° 50 (note C.R.)

[138] Charte ailleurs présente sur notre site (note C. R.).

[139] Ceci sans lien avec la charte précédente ni suivante (note C. R.)

[140] Charte ailleurs présente sur notre site (note C. R.).

[141] En marge gauche : « 12, 19, 26 30 avril » (note C.R.)

[142] ??? (note C.R.)

[143] dans la marge de droite : « 120 livres ». Visiblement, il y a eu hésitation dans la transcription de cette somme. Voir également document ci-après, f° 66 v°. (note C.R.)

[144] Dans la marge gauche : « offrande d’un denier sur l’autel » (note C. R.)

[145] Dans la marge gauche : 14 août. (note C. R.)

[146] remplacé en marge droite par ‘praevenerit’ – note C.R.)

[147] pas de folio n° 71 (note C.R.)

[148] Aujourd’hui, coté E. 17 à Pau. (note C. R.)

[149] dans la marge gauche : « Pont Romieu conventuel / Cadouin. ».

[150] Répertorié in dossier E 749 aux archives de Pau dans l’inventaire de F. Villepelet (note C.R.)

[151] dans la marge gauche : 30 avril (note C. R.)

[152] Et non 1284, comme il a été écrit par erreur par Lespine (note C.R.)

[153] Mais elle est apparemment datée de 1273 ! (note C. R.)

[154] - manque sans doute : [filhs qui fo de P. de] Gontaut : fils de feu P. de Gontaut, car il est dit plus loin l’avandich P. de Gontaut, sos pair qui fo

[155] - var. (non citée par Anglade) de fetz / fes, ind prét 3s duv. far : faire

[156] au sens de officier public (il est dit à la fin ; avandich notari) ; manque sans doute [notari de Bragay]rac

[157] - renvoi et note en marge de Lespine : l. (= lire) peverea ; la forme francisée Alexandre de la Pébrée est citée dans le «Dictionnaire universel de la noblesse française» de Courcelles (1822), dans l’ «Histoire généalogique et héraldique des Pairs de France» du même auteur (1833), dans le bulletin de la SHAP t. XV (1888) pp 94-105 article « les Seigneurs de Bergerac (suite) d’E. de Biran consacré à Margurite de Turenne, dans la liste des maires  du site web de la mairie de Bordeaux (Alexandre de la Pébrée 1293-94)… mais quelle en était la forme oc d’origine ? ; sans doute  –v- est-il la bonne lecture, et une hypercorrection (fausse interprétation de –b- comme prononciation « incorrecte »  de –v-, cas assez fréquent dans les chartes en gascon) pour °Pebreira, var. gasc. de °pebrièra, qui a pu passer à *Pebreia ( par dissimilation reir-), francisé en Pébrée…

[158] - -hs note la palat. de –s : °medis var. de meseis / meis adj = même (medish est la forme gasconne actuelle)

[159] - lodich … dichs : répétition par inadvertance, ou correction de lodich, qui devrait être ici lodichs au cas sujet…

[160] - eilh contract. de e li

[161] - épenthèse de –v- pour °priol, variante citée par Lévy de °prior

[162] - ss doute mauv. lect. p. Valbeió,  attesté comme toponyme : Gourgues  cite un Valbéon cne de Grignol (Valbeio cartul. de La Sauve) et un autre :  hospitium de Valbeonis in honore de Vernhio, anc. repaire noble

[163] - Eu- mauv. lect. ou hypercorrection (fausse interprétation de [ow] conne fermeture de eu- prétonique) p. outramar var. de oltramar (en zone de vocal. de l dev. cons.) : outremer (Lévy donne oltramarin mais pas oltramar…) ; l’Hospital d’Outramar = l’ordre de L’Hôpital deTerre Sainte (Il y en a eu plusieurs dont les plus importants ont été les Templiers et l’ordre de Malte

[164] - de en = d’en – las maizós … d’en Périgord : les Maisons (abbayes ou commanderies)… sises en Périgord

[165] - x rajouté au-dssus du o pour noter une hésitation de lecture : Balenos ou Balenxs ; je pense qu’il s’agit plutôt de Balenxs : –nxs avec épenthèse de x notant le son complexe résultant de –la finale °-ns, et B- notant la prononciation « gasconne » de V-, pour °Valens au cas-sujet / cas-régime °Valent, bien attesté comme nom de baptême laudatif et patronyme

[166] - Brudoyra / °Bridoira : Bridoire, lieu-dit cne de Rouffignac ; Gourgues : Buridorium cartul. de La Sauve, Brujdora 1226, Bridoira, -doyra 1273, Anc. repaire noble relevant de la châtell. De Bergerac

[167] - -n « caduc » non noté : °Folcon, diminutif familier de Folquier (nom d’origine germanique

[168] - -n « caduc » non noté : Pagans (avec –s de cas-sujet) , anc. oc = campagnard, paysan, surnom devenu n. de famille

[169] - v rajouté au-dessus de n pour noter l’hésitation entre Sinquinnals et Sinquinvals ; ss doute S- mauv. orth. p.  Cinquinal, var. de quinquinal = délai de cinq ans accordé à un débiteur (Lévy)> surnom (d’un bénéficiaire de ce delai ?) devenu nom de famille.

[170] - ss doute mauv. lect. p. Amadios css / °Amadeu, -dieu, -diu (frçAmédée)

[171] - ss doute mauv. lect. p. Pratnou, nom composé prat nòu = pré neuf, toponyme devenu nom de famille

[172] - manuscrit n’et ss doute mauv. lect. pour n’it. : N’ particule honorifique + It. abrév. de Iter / Itier

[173] - escriusi ? ss doute mauv. lecture p. escrius ind prét. 3s de escriure

[174] - c’est donc une copie de copie… L’original existe-t-il toujours aux archives de Pau ? (note J. Roux)

[175] le texte manuscrit de Lespine s’arrête ainsi, visiblement inachevé, ce qui nous prive de l’indication de la source !  (note C.R.)

[176] Abréviation non élucidée (note C. R.)

[177] Dans la marge droite : « il manque ici quelquechose, même dans l’original. » (note C.R.)

[178] abréviation non décryptée (note C. R.)

[179] Jusqu’à « predecessores », la présentation de Lespine a été respectée ligne à ligne (note C. R.)

[180] - var. gasc. –e de –a final atone (ou mauv. lect…)cf plus loin costumes, cargues

[181] - °ça en arreire loc. adv. = ci-devant, jadis, considérée ici comme un adj. et accordée au fém. a filha

[182] - il est a remarquer que dans ce texte, -n  et –t (du groupe final –nt) « caducs «  sont toujours écrits :baron, don, Castelhon…, segont, present

[183] -medis, medissa adj : même : estantz Na Dona medissa et de son propri dreit : « étant noble dame par elle-même et de son propre droit », c'est-a-dire par droit de naissance, et non par mariage

[184] - qui fo, littér. « qui fut (c'est-a-dire qui n’est plus), formule signifiant que la personne en question est décédée

[185] - cavoir nm var.  de °cavaer / caver / cavaler, formes gasc /al. °cavalier au sens de chevalier,comme titre de noblesse ; ce texte n’est pas rédigé complètement en gascon, mais présente de nombreux gasconnismes, signalés en note

[186] - var. (par métathèse) de °paraula

[187] - an ss doute mauv. lect. p. au article

[188] - forme anc. régulièrement issue du latin *medullicum > *medul’c’ > Medouc en zone de vocal. de –l- dev. cons.

[189] - daudet nm : damoiseau

[190] : au dat cacogr. p. a dat (par anticip. de autreyat ?)

[191]ms eus, usatges mauv. ponct. : ici eus contract. de et los > e’ls > e’us en zone de vocal. de –l- dev. cons ; : e’us usatges = et les usages

[192] - contract ; de si envestida et arnesada= elle-même revêtue et équipée?...

[193] - atanh ind prés 3s du v. atanher : appartenir, convenir ayssi cum a tau don atanh : comme il convient a un tel don

[194]ayant cours

[195] - -er var anc. (restée en gascon) du suffixe –ièr ;: dener / °denièr, ordener / °ordenier …

[196] - causa moblas et no moblas : biens meubles et immeubles

[197] -  , -o, -oren : formes gasconnes de 3e pers sing et plur du prétérit; des verbes en –er, -re : reconogo, reconogoren de reconoisser, tengo de tener, diss­o de dire, vougo / vogo, vogoren de voler

[198] - -eit var. gasconne issue du latin  -act- (al. -ait / -ach : feit (al. / fait / fach), contreit (al /contrach)

[199] - en ici ss doute contract de et en /ne

[200] - variante gasconne : redoublement arr- de r- initial : arrecebudas (./ recebudas), arrenda (/ renda)…

[201] - baudia var. (non donnée par Lévy) de °bausia = tromperie (de baudia et d’engan : redondance, les deux mots son synonymes)

[202] - nom de lieu devenu patronyme ? Il est étonnant que le prénom ne soit pas donné…

[203] - -er var anc. (restée en gascon) du suffixe –ièr ; ordener / °ordenier = exécuteur testamentaire

[204] - darder, -eira adj : dernier (Lévy)

[205] - aqueras var. gasconne (passage a –r- de –l- intervoc) de aquelas ; de même plus loin aperat (/al.apelat)

[206] - css, ss doute mauv. lect. p. sos

[207] - -os : désinence gasconne de la 3e pers sing du subj imparfait des verbes en –er (dériv des prétérits en ‘’o, voir note 19) : agos de aver, vogos de voler, pogos de poder (al/ °agués, volgués, pogués…)…

[208] - lecture malaisée, le jambage supérieur de la lettre étant barré par une boucle descendante de la ligne précédente ; justidia pour justitia, ou justictia hésitation entre la forme oc. justicia et la forme llatine justitia ? ; l’expression sentz justicia per son apanament est peu claire ; Lévy donne apanar au sens de nourrir, repaître, mais ne cite ni apanament, ni apanage …

[209] - lo soens ?

[210] - -è désinence gasconne de la 3e pers. sing. de l’ind. imparfait des verbes en –er, -re : avè de aver, tenè de tener, prenè de prendre, devè de dever /deure, s’endeviné de °’sendevenir, recebé de receber… (/ al. °avia, tenia, prenia, devia, s’endevenia, recebia…),

[211] - eu contract. de en lo

[212] - toponyme ; -y final tonique ou atone ?

[213] - radon mauv. lecture p. razon, comme plus loin fadé p. fazé fadé mauv. lecture p. fazé (ss doute sur l’original y tracé avec une boucle supérieure pouvant être confondue avec celle de d ?)

[214] - -ey- note la fermeture loc. de –ai- prétonique (°laissat)

[215] - anc. crs du pr pers féminin : elle ; per nom de ley : au nom d’elle-même

[216] - certainement mauv. lect ; (de Capot ou de Lespine ?), par confusion c /t et n /u, pour apertenent

[217] - sans négation = de quelque manière que ce soit

[218] - escadut, escader forme semi-savante (maintien de –d- intervoc.) non donnée par Lévy / °escasut part. passé de °escaser = échoir

[219] - mauv. orth. (ou mauv. lect ?) p. °devèrs

[220] - mauv. orth p. anta, var. de amda (Lévy) / anda (Mistral, Lavalade) = tante (du latin amita, anc. frç ante) sans doute par confusion avec ancta var. donnée par Lévy de l’homonyme anta / onta = honte (ni Lévy ni Mistral ne donnent la var. anta au sens de tante)

[221] - mamena = grand-mère ; ce nom, qui n’est donné ni par Lévy ni par Mistral, est conservé dans le francitan local « mémène » pour distinguer la grand-mère maternelle de la grand-mère paternelle « mémé »

[222]dérivé de can = chien, est bien attesté comme surnom devenu patronyme ; ici, son emploi avec En, comme   prénom, est peu régulier

[223] - var. (Lévy) de oncle.

[224] - incorrect (mauv. lecture ?) : il faudrait le masc aquest … contreit.

[225] - :cadeau de noce donné par le marit a sa femme (Lévy)

[226] - je n’identifie pas ce mot ; métathèse p. sobdanament ? le sens ne convient guère… ; -mentz : suffixe –ment avec adjonction de –s adverbial.

[227] - graphie francisée, ou contract. de o lo

[228] - p. contreits

[229] - p. e si : et si

[230] - La Marcha : cette forme nord-oc est étonnante ici, s’agissant de La Marqua en Medouc comme il a été dit plus haut…

[231] - endebinent mauv. lect. ou notation b de la prononciation gasc. de v p. endevinent, cf plus loin s’endeviné, du v. °endevenir ; -vi-  p. –ve- :mauv. lect. ou confusion du scribe entre endevenir = survenir et endevinar = supposer ?.

[232] - phrase grammaticalement confuse (mots sautés ?) mais le sens est clair : s’il advient, en cas de mort du mari avant sa femme, que les rentes et biens en question valent plus…

[233] - aquet (°aqueth), plus loin castet : var. gasconne (traitement de –ll- double latin devenu final) de aquel / -eu, castel …

[234] - ms ossos

[235] - p. possediscan subj prés. du v. possedir

[236] - sengles mauv. lect. p. senglas, ou var. gasc. ? (voir note 2)

[237] - ici peut-être pour aquit nm = acquit (mauv. lect. ou confusion du scribe entre aquit et aquest = acquisition ?)

[238] - ms dedeit cacographie

[239] - variante (signalée par Anglade) de lor crp masc.du pron. pers. : les a dat : leur a donné

[240] - forme incorrecte p. °creissement (de creisser) (influencée par les dérivés en –ament des v. en –ar)

[241] - sans doute acit : var. gasc. (traitement de -ll- double latin devenu final) de cil, cilh csp du demonstratif ;  : tant enjusca cit qui ….vorrén… :=  jusqu’a ce que ceux qui voudraient… ? Passage peu clair

[242] - vorrén, porrén formes gasc. de la 3ps du cond. prés.(al. °voldrian, porrian…)

[243] - latinisme : adv latin integre = entièrement

[244] - p. en deguna maneira que : de quelque façon que ? (qui mauv. lect. ou interprétation d’’un abrév. ?)

[245] - dongo certainement mauv. lect.pour vougo

[246] - bons locs et sufficentz : c'est-a-dire des terres et bâtiments dont les redevances seront sûres et assez importantes  pour compléter la rente due a sa femme

[247] - var. anc. de la désinence -et de 3ps du prétérit des v ; en –ar (conservée en gasc. moderne)

[248] - fadé mauv. lecture p. fazé (cf radon p. razon note 35), terminaison gasc. de la 3ps de l’indic. imparfait, mais avec restitution de f- au lieu de h- gasc (al.° fasia)

[249] - mal lu p. senes, var. de sens prép. = sans

[250] - faute p. tornar

[251] - ici ss doute var. (donnée par Mistral, mais pas par Anglade ni Lévy) de salv / sauv = sauf, excepté, et non saup 3ps de l’anc. prétérit « fort » du v. saber (mais sens et fonction dans la phrase de saup que eran ?)

[252] - sujet de posca ? Toute cette longue phrase est embrouillée et peu claire

[253] - ley pron. pers féminin cas régime, si a ley platz = s’il lui plait (a elle)

[254] - °ja si aiço que loc. conj. = quoique (Lévy)

[255] - faute p. autres (defens masculin)

[256] - p. jutjadas

[257] - ici var. de salv / sauv = sauf (cf note74) ; saup totz sos dreitz :tous ses droits étant sauvegardés

[258] - eus contract. de e los ; autras faute p. autres (bens masculin)

[259] - p. °eths var. gasc. de els / eus : per  eds = pour eux

[260] - sadiscan, sadir :mal lu p. saziscan (3pp du subj. prés.), sazir = saisir (pour la confusion entre d et z voir la note 35)

[261] - mal lu p. sobreu contract. de sobre lo

[262] - corbament (non cité par Lévy)= action de courber, au sens figuré de déformer, altérer, ou confusion avec (en)combrament = obstacle, empêchement ?

[263] - cacogr. p. consentiran

[264] - latin aut = ou bien, ou mal lu p anc. oc ans / anz = mais, au contraire ?

[265] - -eran au lieu dearan var. loc.gasc. (signalée par Romieu et Bianchi) aux désinences du futur des v. en -ar

[266] - cacogr. p. contrastz = oppositions

[267] - cacogr. p. embargament = embarras, obstacle

[268] - ac pr. neutre gascon = le (cela), ens contract. de e nos ;; e·ns ac faran estar franc = et ils nous le rendrons libre

[269] - ? je n’identifie pas ce mot

[270] - dérivé (non donné par Lévy) de garir, au sens de  dégager, délivrer ?

[271] - p. convent part. passé ; an convent = ont convenu

[272] - sobreus contract. de sobre los

[273] - tou- graphie francisée

[274] - °de çò = de cela

[275] - donc copie de copie… l’original existe-t-il toujours aux archives de Pau ?

[276] Dans la marge gauche : « 

Nota : ces 2 renvois sont ainsi dans l’original :

Se in statu in quo erant antedictum quinquennium, habendi, tenendi, exercendi et explectandi una nobiscum pro indiviso, medietatem dicte bastide, et pertinentiarum ipsius, et omnimode jurisdictionis et emolumentorum ejusdem, de quibus, per gentes nostras a dicto tempore citra fuerant sploiati, reponi et » (suite note suivante – note C. R.)

[277] Dans la marge gauche : « in statu in quo erant tempore quo fuerunt per gentes nostras de hiis que habebant, et habere debebant secundum formam dicti pariagii, in premissis reponentur » (note C. R.)

[278] Dans la marge droite : « pariage entre le chapitre St Front et le comte de Périgord. » (note C. R.)

[279] In dossier E. 759 aujourd’hui à Pau (note C. R.)

[280] dans la marge droite : « f. bladagiis » (note C. R.)

[281] Dans la marge gauche : « avant 1273 » (note C. R.)

[282] en marge droite « d’une vigne » (note C. R.)

[283] Publié par ailleurs sur ce site sous la page : http://www.guyenne.fr/archivesperigord/Nat_arch/foedera_rymer.htm

(note C. R.)

[284] Cette pièce a été publiée – parmi d’autres - dans le tome VIII (1881) du Bulletin de la SHAP, pp. 214-226. Le lecteur peut trouver cette version sur le site « guyenne », sous l’entrée « SHAP » (note C.R.)

[285] Dans la marge gauche : 1356 (note C.R.)

[286] Il n’y a pas  de suite sur la copie numérique dont nous disposons. Nous avons donc placé ici la copie du texte ci-dessus  mentionné dans « guyenne » (note. C.R.)

[287] De Gourgues, Dictionnaire etc. : Mauriac, hameau, commune de Douzillac. — Mota de Mauriac, 1258 (cartulaire de Chancel.). — Castrum de Mouriaco, 1262 (Lespine 96,n° 12). — Moriac, 1660 (A. not.). Ancien repaire noble sur le bord de l'Ille. (note C. R.)

[288] Aucun document n’est présenté ici par Lespine à la suite de ce titre (note C.R.).

[289] La charte est reprise au recto du folio suivant, visiblement sous forme de brouillon (note C.R.)

[290] Le document est ainsi interrompu. (note C.R.)

[291] dans la marge droite : « miracula S. Frontonis. » (note C.R.)

[292] dans la marge droite : « vide supra an. 1261. » (note C.R.)

[293] dans la marge droite : « Festum translationis. » (note C.R.)

[294] dans la marge gauche : « Arch. de Pau, ch. 2 Navarre, 3e inventaire, cotté XXI. » (note C.R.)

[295] abréviation non décryptée. (note C. R.)

[296] le texte de Lespine s’arrête ici. (note C.R.)

<<Retour